________________
પ્રકરણ ૧ ૩.
અક્ષર.
૧. અક્ષરની ઊત્પત્તિ કયાંથી અને શીરીતે થાયછે.-મુખના કઠ, તાલુ, મૂર્ખ, દત, ઓષ્ઠ, જીજ્હામૂલ, અને નાસિકામૂલ, એ ૭ સ્થાનામાંથી આભ્યંતર અને ખાદ્ય એવા બે જાતના પ્રયત્ના વડે સ્વર અને વ્યંજન એવા બે જાતના અક્ષરો ઉત્પન્ન થાયછે. આભ્યંતર અને ખાદ્ય પ્રયત્નાના ભેદે નીચે પ્રમાણે છે.—
૩. આભ્યંતર પ્રયત્નના ૫ ભેદ છેઃ વિવૃત, સ્પર્શ, અર્ધસ્વર, ઊષ્માક્ષર ને મહાપ્રાણ. ખ. બાહ્ય પ્રયત્નના ર ભેદ છેઃ– અધેાષ અને ઘેષ.
99
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
ર. અક્ષરોની વિગત.
ક. સ્વર મૂળ પછે, અ, ૬, ૩, ૪ ને રુ. એમાના પહેલા ચાર દી બાલાવવાથી અનુક્રમે આ, હું, ૭, ને થયા છે. ને એ રીતે થતાં વ્ર, આ, ક્રૂ,, ૩, ૪, , ૠ, જે માં ઞ અથવા આને ગુણ
ને વૃદ્ધિ
इ
उ
22
99
ऊ
॥ શ્રીગણેશાય નમઃ ॥
""
ગ
33
35
ए
ओ
अर्
35
35
आर्
ल
"5" ગર 35
અર્ઝ आल्
""
ને એમ થવાથી ૬, પે, મો, બ, ત્રર્, આર્, અર્, ને આહ્ વધતે પણ છેલ્લા ચારમાં શ્ર્ને શ્ આવવાથી માત્ર ૫ હે ઓ ને કો ઉમેરાયાછે, ને અનુસ્વાર અને વિસર્ગ જે વ્યંજનમાંથી થાયછે તે એમાં ગણાયાછે ને એ રીતે સ્વર ૧પ થયાછે તે નીચે મુજબઃ—
આ થાયછે.
ऐ
औ
95
""
33
59
આ, આ, ૬, ‡, ૩, ૭, , દ, ૨, ૬, પે, ો, ઔ, ° (=અનુસ્વાર ), : (=વિસર્ગ ). વિસર્ગ ૢ ને લૂ ની પૂર્વે - લખાય છે ને જીજ્હામૂલીય કહેવાયછે.
પ્ ને જ્
ઉપમાનીય.
,,
,,
