Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ AdhyAtmika Aloka pravacanakAra : zrI majjainAcArya zrI hastImalajI mahArAja sampAdaka. paM. zazikAnta jhA prakAzaka : samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukha bhAratIya zramaNa saMskRti ke daidIpyamAna sUrya aura mahAkalpavRkSa AcAryazrI hastImala jI ma. sA. mahAmanISI, mahAna jaina itihAsakAra, mahAna AdhyAtma yogI, mahAna sAdhaka, divya purUSa, mahAna siddha purUSa aura AtmajayI AcArya the, jinake vyaktitva meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI, AcAra kI dRDhatA aura vicAroM kI udAratA, adabhuta teja aura apUrva zAnti, sAmpradAyika sauhArdra aura samatA kA navanIta thaa| AcAryazrI jJAna kA zikhara aura sAdhanA ke zrRMga the; yuga pravartaka hokara bhI yuga yugIna the. sAmAyika aura svAdhyAya ke prabala preraka hone ke sAtha, ahiMsA, karuNA aura dayA ke mahAsAgara the; itihAsa manISI hone ke sAtha AdhyAtma ke gaurava zikhara the; ratnavaMzIya sampradAya ke saptama paTTadhara hote hue bhI sampradAya nirapekSa the| AcAryazrI prANimAtra ke prati rAgI hokara bhI ghora virAgI the| AcAryazrI karmayogI the, jinakA samagra vyaktitva zreSTha jIvana mUlyoM kA pratimAna thA / AcAryazrI ke vyaktitva meM bhAva karma aura jJAna kI triveNI pravAhita hotI thii| __marubhUmi ke aMcala meM jodhapura rAjya ke pIpAr3a siTI meM vi. saM. 1967 pauSa zuklA caturdazI ko osavaMza ke zrI kevalacandajI boharA ke parivAra meM mAtuzrI rUpAdevI kI kokha se janma bAlaka hasti ne jIvanaparyanta AdhyAtmikatA kI srotAsvinI pravAhita krdii| ApakI dIkSA dasa varSa kI alpAyu meM gurUvAra vi. saM. 1977 mAgha zuklA dvitIya dvitIyA ko ajamera meM huI / Apake dIkSA pradAtA AcAryazrI zobhAcandra jI ma. sA. the / AcAryazrI hastImalajI ma.sA. ne jaina aura jainetara darzanoM kA, saMskRta prAkRta aura hindI graMthoM kA adhyayana manana kara unheM apane jIvana meM hI nahIM utArA, kintu asaMkhyajanoM ko usakA amRta pilAyAM / ratnavaMza ke SaSTama AcAryazrI zobhAcanda jI ma. sA. ke mahAprayANa ke pazcAt bIsa varSa kI Ayu meM hI AcAryazrI hastImala jI ma. sA. vi. saM. 1987 vaisAkha zuklA tRtIyA guruvAra ko AcArya pada para abhisikta kiyA gyaa| AcAryazrI ne sAta dazakoM taka apane pravacanoM ke mAdhyama se jaina samAja kI supta AtmA ko jagAyA, mUlya hInatA ke isa yuga ko zreSTha mUlyoM kA navanIta pradAna kiyaa| AcAryazrI ne asatya ke sthAna para satya kA, hiMsA ke sthAna para ahiMsA kA, asahiSNutA aura adhairya ke sthAna para sahiSNutA aura dhairya kA; krUratA ke sthAna para karUNA kA; kaTutA ke sthAna para mRdutA kA, bhaya ke sthAna para abhaya kA, aprAmANikatA ke sthAna para prAmANikatA kA jayaghoSa kiyaa| AcAryazrI ne ajJAna
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kA vidIrNa kara jyotistambha ke rUpa meM jJAna kA prakAza diyA; adharma ke isa yuga . ko dharma kI nayI paribhASA dI, anuzAsana hIna jIvana ko dharma aura naitikatA ke niyamoM se anuzAsita kiyA aura bhautikatA ke bha~varajAla meM phaMse saMsAra ko AdhyAtmikatA ke dvArA mukta kiyaa| AcAryazrI kI vANI ke dvArA isa zatAbdI meM jo nirjharaNI pravAhita huI, . isameM asaMkhya zrAvakoM ne DubakI lgaaii| AcAryazrI kI vANI meM jJAna aura sAdhanA kA amRta nirjhara kI taraha pratikSaNa pratipala phUTatA rahA, jisane asaMkhya logoM ke jIvana ko svArtha se paramArtha kI ora, rAga se virAga kI ora aura bhoga se yoga kI ora mor3A / anapar3ha se lekara vidvAna, sAmAnya jana se lekara bar3e-bar3e zrImanta Apake darzana ke liye lAlAyita rahate the| Apane bhagIratha rUpa meM AdhyAtmikatA kI mandAkinI ko bhArata ke eka chora se lekara dUsare chora taka; pazcima se lekara pUrva taka, marupradeza se lekara baMgAla kI khAr3I taka, uttara se lekara dakSiNa takapaMjAba, hariyANA, madhya pradeza, Andhra pradeza, karnATaka aura tamilanADu taka lambI lambI padayAtrAeM karake samyakajJAna, samyakadarzana aura samyakakarma ke upadezoM ke dvArA Dagara-Dagara meM, grAma-grAma meM aura nagara-nagara meM dharma kA alakha jagAkara naitikatA kA zaMkhanAda kiyaa| Aja hama vaijJAnika upabhoktAmUlaka, bhautikavAdI aura sukhavAdI yuga meM . gujara rahe haiM / isa bhautikavAdI, sukhavAdI aura upabhoktAvAdI vaijJAnika yuga ne eka / sarpa kI taraha Aja ke AdamI ko apane jahara se maraNAsanna banAyA hai| AcAryazrI kI vANI hameM, eka dizA pradAna karatI haiM - bhautikavAdI, sukhavAdI aura upabhoktAvAdI yuga se AtmavAdI aura AdhyAtmavAdI yuga kI ora / Aja kA manuSya yuga kI visaMgatiyoM, viSamatAoM aura viDambanAoM ke madhya jI rahA haiM, tar3apa rahA hai, pIr3ita hai| AcAryazrI ne AdhyAtmikatA kA amRta pilAkara use jIvanadAna diyA hai / mRgatRSNA kI chalanA meM Aja kA manuSya bhautika sukha kI khoja meM bhaTaka rahA hai, kintu use gantavya nahIM sUjhatA, vaha jIvana kI bhUla bhulaiyA meM phaMsa gayA hai, AcAryazrI kI vANI ne use gantavya dizA dI hai, use bhautikatA ke bha~varajAla se mukta kiyA hai aura bhautika sukhoM ke garalapAna ke sthAna para AdhyAtmikatA kA pIyUSa pilAyA hai| Aja na jAne kitanI rASTrIya aura antarrASTrIya saMsthAe~ isa bhaTake hue manuSya ko dizA pradAna karane ke bhrama meM aura adhika bhaTakA rahI hai, sevA ke nAma para chadma sevA kA DhiMDhorA pITatI hai, sevA kA bhauMDA, ghinaunA aura nirlajja pradarzana karatI hai| AcAryazrI ne ina sabake pare Aja ke jIvana ko aura Aja ke manuSya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko nayI dizA pradAna kii| pAzcAtya bhogavAdI saMskRti se mukti ke liye AcAryazrI ne jIvanabhara zaMkhanAda kiyA aura apanI AdhyAtma duMdubhI,se dukhI-pIr3ita-pratAr3ita mAnavatA ko AdhyAtma kI sahI dizA pradAna kii| . AcAryazrI hastImala ma. sA. ne san 1963 I. meM sailAnA (madhyapradeza) meM cAturmAsa kiyaa| usa samaya suzrAvaka pyAracanda jI rA~kA ne cAturmAsa meM vyAkhyAna lipibaddha karAne kI vyavasthA kii| ise lipibaddha zrI muralImanohara pANDeya ema. e. [hindI evaM rAjanIti vijJAna] prAdhyApaka, hAyara saikaNDarI skUla sailAnA ne kiyaa| zrI zazikAnta jI jhA ne zrI pANDeya jI kI pANDulipi kA sampAdana kiyA aura 'AdhyAtmika Aloka' kA prakAzana huaa| prathama saMskaraNa meM paitAlIsa pravacanoM - prathama khaNDa meM pandraha pravacana aura zeSa ko dvitIya khaNDa meM sthAna diyA gyaa| isake pazcAta 'AdhyAtmika Aloka' ke tRtIya aura caturtha khaNDa kA prakAzana zrI zazikAnta jhA ke sampAdana meM vi. saM. 2023 meM huaa| tatpazcAt san 1989 I. meM isakA punaH prakAzana saMyukta saMskaraNa meM maNDala dvArA huaa| AdhyAtmika Aloka ke isa prakAzana meM sarvazrI gajasiMha jI rAThaur3a, aura premarAja jI bogAvata kA nisvArtha sahayoga rhaa| vi. saM. 2048 vaisAkha zuklA aSTamI ko jaina jagata kA yaha jAjvalyamAna sUrya 13 divasoM kI saMllekhanA ke pazcAta isa pArthiva jagata se mahAprayANa kara gyaa| AcAryazrI kI prathama puNyatithi samasta jaina samAja ke liye sAMkalpita niSThA kI pavitra rAzi hai, jo hameM kartavya aura dAyitva ke prati sakriya aura sajaga rahane ke liye prabuddha karatI hai| samyajJAna pracAraka maNDala, jayapura ne isa divasa ko AcAryazrI kI sArvakAlika dezanA ke anurUpa manAne kA nizcaya kiyA hai| isa pavitra puNyatithi ko pUrva prakAzita 'AdhyAtmika Aloka' kA punaH prakAzana isakI eka mahatvapUrNa kar3I hai| vaisAkha zuklA aSTamI vi.samvat 2049 samyagjJAna pracAraka maNDala jypur|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama khaNDa prathama kra.saM. viSaya 1. sAdhanA ke mulamaMtra 2. sAdhanA ke svara 3. sAdhanA kA dhyeya 4. jaina saMskRti kI sAdhanA 5. bhukti se mukti kI ora 6. karma : eka vizleSaNa 7. sAdhanA kI kalA 8. sAdhanA kA camatkAra 9. duHkha : mukti kA upAya 10. ahiMsA kA Aloka II. sAdhanA kA bAdhaka tatva : asatya 12. sAdhanA kI kasauTI : asteya 13. sAdhanA ke do mArga 14. jIvana kA prANa : sadAcAra 15. sA vidyA yA vimuktaye 16. parigraha 17. icchA niyama 18. icchA kI vela 19. sAdhanA kI pAMkheM 20. AvazyakatAoM ko sImita karo 21. vicAra aura AcAra 22. AcAra : eka vizleSaNa .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 122 127 134 140 145 149 155 162 167 . . 182 188 193 198 23. mAnava ke tIna rUpa 24. jIvanotkarSa kA mUla 25. sAdhanA kI jyoti 26. jaina saMskRti kA pAvana parva : paryuSaNa 27. jJAna kA prakAza 28. parva kI ArAdhanA 29. bhogopabhoga niyantraNa 30. do dhArAeM 31. cintana kI cinagAriyAM 32. AhAra zuddhi 33. jJAna kA sambala 34. anartha daMDa aura jJAna sAdhanA 35. samaya kA mUlya samajho * 36. pramAda jIvana kA zatru hai 37. bandha kA kAraNa aura manojaya 38. dharma sAdhanA aura svAdhyAya 39. nizcaya aura vyavahAra 40. heyopAdeya kA viveka 41. zraddhA aura sAdhanA 42. sAdhanA ke bAdhaka kAraNa 43. Antarika parivartana 44. sAdhanA kI bhUmikA 45. zraddhA ke doSa . khaNDa dvitIya 46. asteyaaticAra 47. asteya ke aticAra 48. brahmacarya 49: brahmacarya kI vizuddhi 50. amamatva 51. zubha-azubha 52. parigraha maryAdA 53. bhramaNa para aMkuza 203 208 212 217 222 228 234 241 249 257 264 273 282 290 296
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 310 318 326 334 342 352 360 367 376 384 391 399 408 417 54. vikAra vijaya 55. bhogopabhoga maryAdA 56. bhogopabhogavrata kI vizuddhi 57. mahArambha ke janaka-karmAdAna 58. karmAdAna ke bheda 59. vividha karmAdAnaM 60. karmAdAna-eka vivecana 61. karmAdAna-vividha rUpa 62. karmAdAna ke bheda 63. karmAdAna ke rUpa 64. dharma aura kAnUna kA rAjya 65. mAdaka vastu vyApAra 66. kRtsita karma 5. karmAdAna-amaMgalakarma 68. saMgha kI mahimA 69. sAmAyika 70. dIpAvalI kI ArAdhanA 71. vIra nirvANa 72. pAtratA 73. pauSadhavrata ke aticAra 74. viSa se amRta 75. zrutapaMcamI 76. jIvanasudhAra sehImaraNasudhAra 7. sudhA-siMcana 78. virATa jaina darzana 79. nimitta upAdAna 80. rASTrIya saMkaTa aura prajAjana 81. mAnasika saMtulana 82. jIvanakAkugatirodhaka-saMyama 83. svAdhyAya 84. vidAI kI belA maiM 448 456 465 474 482 491 501 512 5211 529 537 545 557 565 575 583
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka [1] sAdhanA ke mUlamantra / sAdhanA ke bheda - saMsAra meM prAyaH do prakAra kI sAdhanA pAyI jAtI haiM, eka loka sAdhanA aura dUsarI dharma sAdhanA / adhikAMza manuSya artha aura kAmarUpa loka sAdhanA ke upArjana meM hI apane bahumUlya jIvana kA samasta samaya kho dete haiM aura unheM dharma sAdhanA ke liye avakAza hI nahIM raha jaataa| aise manuSya bhautikatA ke bhayaMkara phera meM par3akara na kevala apanA ahita karate varana, samAja, deza aura vizva kA bhI ahita karate haiM / Aja ke yuga meM cAroM ora phaile saMgharSa aura azAnti kA mUla kAraNa atizaya bhautika bhAvanA hI hai, 'dRzyamAna jagata kA kaNa-kaNa Aja bhautikatA se prabhAvita dikhAI detA hai aura dIpaka lau para pataMge kI taraha hara kSaNa mAnava mana udhara AkRSTa hotA jA rahA hai| isase bahiraMga aura antaraMga donoM hI prakAra kI azAnti bar3hatI hai tathA. manuSya dAnavatA aura pazatA kI ora bar3hate hue nirantara mAnavatA se vimukha hotA jA rahA hai| dharma sAdhanA - dharma sAdhanA kA lakSya isase bilkula viparIta hai| yaha manuSya ko mAnavatA se bhI UMcA uThAkara devatva yA amaratva kI ora agrasara karatI hai| vAstava meM dharma sAdhanA ke binA mAnava jIvana niSphala, apUrNa aura nirarthaka pratIta hotA hai| Arthika dRSTi se koI vyakti cAhe kitanA hI sampanna, indra yA kubera ke samAna kyoM na ho, kintu usakA Antarika pariSkAra nahIM huA ho to nizcaya hI jIvana adhUrA hI rahegA aura use vAstavika laukika evaM pAralaukika sukha prApta nahIM hogaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka isI dRSTikoNa ne atItakAla meM aneka rAjAoM aura mahArAjAoM ko punIta preraNA dI thii| jisake phalasvarUpa unhoMne rAjasI sukha bhogoM ko tyAga kara dharma sAdhanA kA pAvana mArga apanAyA, para Aja kA samAja usa pavitra paramparA ko bhUla baiThA aura yahI kAraNa hai ki use loka sAdhanA aura dharma sAdhanA ke bIca sAmaMjasya karanA kaThina ho rahA hai| loka sAdhanA - Aja ke mAnava ne dhana ko sAdhana na mAna kara sAdhya banA liyA hai| dhana saMcaya ko dharma saMghaya se bhI bar3hakara samajha liyA hai / hara jagaha use dhana kI yAda satAtI hai aura hara tarapha use dhana kA hI manorama citra dikhAI detA hai| aura to kyA ? Aja saMta darzana aura saMta samAgama meM bhI dhana lAbha kI kAmanA kI jAtI hai| kintu zreNika sAre dhana vaibhava ko sAtha lekara vItarAga prabhu ko vandana karane claa| isake pIche bhAvanA thI ki jana-sAdhAraNa ke mana meM dharma ke prati vizvAsa utpanna ho aura ve yaha samajheM ki dhana-vaibhava aura zAhI sattA se bhI koI bar3A hai| satpuruSoM ke pAsa koI viziSTa vastu hai jisako pAne ke liye sattAdhArI bhI lAlAyita rahate haiM, isa prakAra dharma ke prati jana-mana kI zraddhA jagAne aura sadaguNoM ke prati Adara kA bhAva utpanna karane ko hI mahAn magadha samrATa zreNika- bimbasAra bhI bhagavAna mahAvIra svAmI ke caraNoM meM pahu~cA / jisa prakAra jaladhArA ke madhya meM par3A huA vipanna vyakti tIra ( kinArA) pAne se prasanna hotA hai, vaisI hI sthiti mahAprabhu ke caraNa, zaraNa meM Akara zreNika kI huii| kyoMki saMtoM kA darzana evaM prakcana saMsAra sAgara se tArane vAlA hotA hai / mukti kI prApti ke lie saMta saMsAra sAgara ke tIra yA tIrtha ke samAna mAne gaye haiN| kAraNa, jisake dvArA tirA jAya, sacamuca vahI tIrtha hai aura kAmAdi vikAroM meM gur3a cIMTI kI taraha sadA lipta rahane vAle manuSyoM ko chuTakArA dilAnA hI tIrtha kI vAstavika upAdeyatA hai, jo saMtoM ke caraNoM meM hI pUrNa hotI hai| isIliye kahA hai ki- 'tIrthabhUtA hi sAdhavaH' zreNika kI sAdhanA - yadyapi zreNika avirata samyagdRSTi hone se kisI vrata niyama kI sAdhanA nahIM kara sakA phira bhI usakI zraddhA zuddha evaM sthira thii| navakArasI pacakkhANa bhI nahIM karane vAlA zreNika saMgha bhakti ke liye sadA tatpara rahatA, kyoMki sAmrAjya-pada pAkara bhI vaha dharma ko nahIM bhUlA thA / jisa prakAra eka catura kisAna phasala pakane ke samaya vizAla dhana rAzi pAkara peTabhara khAtA, detA aura aicchika kharca karate hue bhI vIja ko bacAnA nahIM bhUlatA, vaisI hI samyagdRSTi gRhastha bhI puNya-phala kA bhoga karate hue satkarma sAdhanA rUpa dharma bIja ko bacAnA nahIM bhuultaa| ThIka hI kahA hai:
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka bIja rAkha phala bhogave, jyoM kisAna jaga mAM hi| tyoM cakrI nRpa sukha kare, dharma visAre nAhiM / mahArAja zreNika isI ucca Adarza evaM uddezya ko lekara prabhu ke samakSa upasthita huA thA / usake pAsa kisI bhI vastu kI kamI nahIM thI / bhaNDAra bharA huA thaa| phira bhI usane zAsana sevA ke liye rAja-rAnI aura rAja-putroM ko arpaNa kara diyA / kitanI bar3I sAdhanA hai yaha ? isaliye AcAryoM ne kahA hai-jo avirati hokara bhI saMgha meM bhakti rakhatA aura zAsana kI unnati karatA hai, vaha prabhAvaka zrAvaka . Aja ke gRhastha ko dharma aura artha donoM meM sundara sAmaMjasya sthApita karane kI AvazyakatA hai| dharma ko sAdhya ke rUpa meM tathA artha ko sAdhana rUpa meM grahaNa karane se hI sthiti kA sudhAra ho sakatA hai| yadi dharma sAdhanA kA parityAga kara kevala artha saMcaya ko hI pramukhatA dI gaI to manuSya aura pazu ke jIvana meM koI antara nahIM rhegaa| sadagRhastha ke liye yaha Avazyaka hai ki artha sAdhana ke sAtha dharma ko mahatva kI dRSTi se dekhatA rahe, aura usakA sarvathA parityAga nahIM kre| __ zreNika kI taraha nagara ke gaNamAnya sadgRhastha bhI bhagavAn kI sevA kA lAbha lete the, unameM Ananda kA nAma pramukha hai| vaha vANiyagrAma nagara kA eka karor3apati seTha thaa| usake pAsa dhana aura mana donoM the| vaha apane parivAra kI taraha loka meM bhI vizvAsapAtra thaa| sukha sAmagniyoM meM kisI bAta kI kamI nahIM thii| usakA ghara sukha sampadAoM se bharapUra thA / suyoga se suzIlA zivAnandA-sI jIvana-saMganI pAkara usakA jIvana aura bhI sukhamaya bana gayA / eka bAra apane nagara meM bhagavAna mahAvIra ke padhArane kI bAta sunakara vaha bhI sevA meM gayA aura prabhu kA sadupadeza sunakara usakA naitika jIvana caturguNA camaka uThA evaM usameM paryApta bala A gayA / Ananda ne socA ki prabhu kA mArga saccA hai / prANI jaba taka pApa kA sampUrNa tyAga nahIM karatA, saMtApa mukta nahIM ho sakatA / mujhe Arambha aura parigraha kA tyAga karanA cAhiye aura jaba taka inake sampUrNa tyAga kA sAmarthya na ho taba taka inakA parimANa to jarUra kara lenA caahiye| isa prakAra usane inakI maryAdA karalI aura apane sadguNoM kI saurabha se samasta vAtAvaraNa ko surabhita banA diyA / Aja bhI vaha sabake liye anukaraNIya hai| suyogya gRhiNI kI AvazyakatA - Ananda ke dhArmika jIvana kI sAdhanAoM meM zivAnandA jaisI suzIlA aura kuzala patnI kA bhI bar3A yoga thaa| usake abhAva meM zAyada hI isa kuzalatA se sAdhanA ke bIhar3a patha ko vaha pAra kara pAtA / yaha eka mAnI huI bAta hai ki
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka pArivArika jIvana kI saphalatA bahuta aMzoM meM gRhiNI kI kSamatA para hI nirbhara hai| durdaiva se yadi gRhiNI karkazA, kaTubhASiNI, kuzIlA tathA anudAra mila jAtI hai to vyakti kA nasarpha Atma-sammAna aura gaurava ghaTatA, balki ghara kI sArI ijjata miTTI meM mila jAtI hai| aisI ko, gRhiNI ke bajAya grahaNI kahanA adhika saMgata lagatA hai| aisI saMginI ke saMga puruSa apane uttaradAyitva ko bhalI-bhAMti saMbhAla nahIM paataa| ataeva patniyoM kA suyogya honA bhI Avazyaka hai| puruSa aura strI gRharUpI zakaTa ke do cakra haiN| unameM se eka kI bhI kharAbI pArivArika jIvana rUpI yAtrA meM bAdhaka siddha hotI hai, yogya strI sAre ghara ko sudhAra sakatI hai| nAstika puruSa ke mana meM bhI AstikatA kA saMcAra kara detI hai| strI ko gRhiNI isIliye kahA hai ki ghara kI Antarika vyavasthA, baccoM kI zikSA-dIkSA tathA susaMskAra evaM samucita lAlana-pAlana aura Atithya satkAra Adi sabhI kA bhAra usa para rahatA hai aura apanI jimmevArI kA jJAna na rakhane vAlI gRhiNI rAha bhUla kara galata vyavahAroM meM bhaTaka jAtI hai| ataH usakA vivekazIla honA atyanta Avazyaka hai| binA puNya bala ke aisI gRhiNI hara kisI ko nahIM milatI, kahA bhI hai : zarIra sukha ne sampadA, vidyA ne varanAra / pUravalA dattava binA, mAMgyA mile na cAra / Aja kI gRhiNI - yaha bar3I viDambanA hai ki Aja kI gRhiNiyAM apane nahAne, dhone aura zarIra sajAne meM itanI vyasta rahatI haiM ki unako ghara saMbhAlane aura baccoM kI zikSA-dIkSA va saMskAra dAna ke liye koI samaya hI nahIM milatA / ve cAhatI haiM ki baccoM ko koI. dUsarA saMbhAla le| Ajakala bAlamandiroM para jisa kArya kA bhAra DAlA jA rahA hai, prAcIna kAla meM vaha kArya gRha mahilAoM dvArA kiyA jAtA thaa| baccoM para jo.. saMskAra yogya mAtAeM DAla sakatI haiM, bhalA vaha bAla mandiroM meM kaise sambhava ho sakatA hai ? vastutaH Aja kI mAtAeM nAmamAtra kI mAtAeM raha gayI haiM, pahale kA Adarza, tyAga sevA aura vAtsalya ko unhoMne bhulA diyA hai| yahI kAraNa hai ki Aja bAlakoM meM saMskAra aura zIla nahIM pAye jaate| "kuputro jAyate kvacidapi kumAtA na bhavati". kA vAtsalya bharA madhura Adarza Aja nahIM rhaa| vAstava meM mAtR jIvana ke gaurava se Aja kI mahilA parAGmukha ho gayI hai| saMtati nirodha - Az2a- kI mAtAeM mAtA bananA to cAhatI haiM kintu mAtApana kI khaTapaTa unako pasanda nahIM / unheM AhAra-vihAra aura apane sAja-zrRMgAra meM saMyama rakhanA iSTa nahIM / khule rUpa meM vAsanA kA tarpaNa hI Aja ke jIvana kA lakSya bana rahA hai /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 5 aisI sthiti meM avAMchanIya janavRddhi honA kyA Azcarya hai ? sadAcAra kI ora durlakSya hI isa sArI viSama sthiti kA mUla hai| dUsaroM kA pAlana karane vAlA mAnava Aja apanI hI vRddhi se cintita ho rahA hai| karor3oM pazu-pakSiyoM ko dAnA khilAne vAlA bhArata Aja apanI khAdya samasyA ke liye cintita ho, tAjjuba kI bAta hai| janasaMkhyA kI vRddhi se cintita rASTrIyajana vaijJAnika tarIkoM se saMtati niyantraNa karanA cAhate haiN| bhale ina upAyoM se saMtati nirodha ho jAya aura loga apanA bojhA halkA samajha leM kyoMki ina upAyoM se saMyama kI AvazyakatA nahIM rahatI aura ye sugama aura sarala bhI jaMcate haiM kintu inase utane hI adhika khatare kI sambhAvanA bhI pratIta hotI hai| bhAratIya paramparA se yadi brahmacarya ke dvArA santati nirodha kA mArga apanAyA jAye to ApakA zArIrika va mAnasika bala bar3hegA, aura dIrghAyu ke sAtha Apa apane ujvala caritra kA nirmANa kara sakeMge / sAdhanA kA mahatva jIvana ko mahimAzAlI banAne ke liye sadguNoM ko apanAnA atyanta Avazyaka hai / sadguNa hamAre bhItara usI taraha vidyamAna haiM jaise lakar3I meM agni / AvazyakatA hai unheM pradIpta karane ke liye samucita sAdhanA kI / gharSaNa karane se lakar3I meM se Aga nikalatI hai aura cakamaka patthara se bhI gharSaNa dvArA jyoti paidA ho jAtI hai / jaba lakar3I yA patthara jaise nirjIva padArthoM se bhI gharSaNa dvArA jyoti paidA kI jA sakatI hai to kyA sAdhanA ke dvArA manuSya ke hRdaya meM jJAna kI jyoti pradIpta nahIM kI jA sakatI'? yadi jIvana kI Dora DhIlI na kI jAye to puruSArtha ke dvArA sAdhanA ke mArga meM hama jIvana ko Upara uThA sakate haiM / nimna stara para girA huA patita vyakti bhI sAdhanA ke dvArA karAla - pApa-puJja se apanI unnati kara gaurava - giri kA adhivAsI bana sakatA hai / -- sAdhanA yA abhyAsa meM mahAzakti hai| vaha sAdhaka ko ucca se ucca sthiti para pahu~cA sakatI hai / ravi-zazi kI taraha sAdhana hai daidIpyamAna bana sakatA hai | smaraNa aura bhakti kI kaNikA meM lagI agni pauruSa ke bala para hRdaya meM jyoti jagA detI hai / sAdhanAhIna vilAsI jIvana kucha bhI prApta nahIM karatA, vaha apanI zakti ko yoM hIM gaMvA baiThatA hai / jIvana cAhe laukika ho yA AdhyAtmika, saphalatA ke liye pUrNa abhyAsa kI AvazyakatA rahatI hai| jIvana ko unnata banAne aura usameM rahI huI jJAna kriyA kI jyoti ko jagAne ke liye sAdhanA kI AvazyakatA hai| sAdhanA ke bala para caMcala manapara bhI kAbU pAyA jA sakatA hai| jaise-gItAkAra zrIkRSNa ne bhI kahA hai
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka "abhyAsena tu kaunteya, vairAgyeNa ca gRhyate" sadaguNoM ke prati Adara aura durguNoM ke prati kSobha sAdhanA ke dvArA sahaja prApta hotA hai| jaise kapar3oM meM lage kIcar3a yA gandagI se hameM ghRNA hotI hai aura use hama nikAla DAlate haiM, vaise hI sAdhaka abhyAsa dvArA pApa paMka ko nikAla detA hai| vilAsamayI mahAnagarI kalakatte ke jauharI zrI sAgaramalajI ne sAdhanA ke bala se hI bhoga aura yoga kI ora pragati kii| guru bhakti ke usa masta sAdhaka ne 59 dina kA kaThora anazana haMsate-2 pAra kara diyaa| eka dina ke vrata meM akulAne vAlA zAnta-bhAva se 59 dina pAra kara de, yaha sAdhanA kA hI bala hai / sAdhanA mArga ke vighna aura bAdhAoM ko haTAkara tyAgamaya jIvana bitAnA hI iSTa phaladAyaka hai / tyAga aura vairAgya ke udita hone para sadguNa Apa se Apa Ate haiN| jaise USA ke pIche ravi-razmiyAM svataH hI jagata ko ujAlA detI haiN| vaise abhyAsa ke bala para sadguNa anAyAsa camaka par3ate haiM / sAdhu sampUrNa tyAgamaya jIvana kA saMkalpa lekara jana mAnasa ke sAmane sAdhanA kA mahAn Adarza upasthita karatA hai / vaha roTI ke liye hI santa nahIM banatA / roTI to pazu-pakSI bhI pA letA hai / saMta kI sAdhanA kA lakSya peTa nahIM 'theTa' hai vaha mAnatA hai ki roTI zarIra poSaNa kA sAdhana hai aura zarIra upAsanA evaM sevA kA mUla aadhaar| jaisA ki kahA hai "zarIramAdyakhaludharmasAdhanam" kintu zarIra yadi sAdhanA mArga para nahIM cale to kisa kAma kA ? mahAmuni ne socA ki tapa se zarIra bhale kSINa hotA hai para Atmika zakti bar3hatI hai / ataH yaha bhAvadayA hai / unhoMne haMsate-haMsate prANotsarga kara diye| / Aja divaMgata sAgara muni kA bhautika zarIra yadyapi astitva meM nahIM hai, phira bhI unakI amara sAdhanA yuga-yuga taka sAdhakoM ke dila-dimAga ko jhukAtI rhegii| kahA bhI hai prabhutAI ko saba mare, prabhu ko mare na koya / jo koI prabhu ko mare, to prabhutA dAsI hoya / / vAstava meM prabhu ke pIche marane se laukika aura pAralaukika donoM prabhutA milatI haiM jinako pAkara ki aura kucha pAnA zeSa nahIM raha jAtA! Aja kA mAnava divaMgata sAdhaka ke punIta jIvana se kucha sAdhanA kA mahatva samajha pAye aura jIvana ko puNyapatha para gatizIla banA sake to nizcaya hI usakA ubhaya loka maMgalamaya bana jaayegaa| (sailAnA, 20-1262)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - puNya kalA paramadarzI AcAryoM ne apane gambhIra cintana ke pazcAt yaha niSkarSa nikAlA ki dharmArAdhanA ke binA jIvana meM saccI zAnti nahIM miltii| saMsAra kI samasta kalAeM, nipuNatAeM aura vizeSatAeM jIvana ko taba taka samunnata aura saphala nahIM banA sakatI, jaba taka ki unameM puNya-kalA kI pradhAnatA nahIM hotI / AtmArthI RSiyoM kA yaha kathana akSaraza: satya hai ki [ 2 ] sAdhanA ke svara sakalApi kalA kalAvatAM, vikalA puNyakalAM binA khalu / sakale nayane vRthA yathA, tanubhAjAM hi kanInikAM binA || jisa prakAra tArA (putalI) vihIna nayana vyartha hai, vaise hI dharma bhakti vihIna vyakti kA jIvana bhI bekAra hai -- puNyavihIna vyakti jalahIna bAdala ke samAna hai| vastutaH jIvana meM prANa kA saMcAra karane vAlI zakti dhArmikatA hI hai| yahI kAraNa hai ki saba taraha se samRddha aura sampanna samrATa zreNika ko bhI prabhu mahAvIra ke caraNoM meM saccI zAnti evaM puNya- pIyUSa pAna ke liye jAnA pdd'aa| Ananda aura zivAnandA ne bhI pArasparika sahayoga se AdhyAtmika rasa kA pAna kara jIvana ko saphala bnaayaa| ina saba udAharaNoM se yaha bhalI bhAMti samajhA jA sakatA hai ki jIvana kA uddezya kevala jInA aura loka sAdhanA hI nahIM hai| udara-pUrti, aiza-ArAma aura dhana-saMgraha hI yadi jIvana kA parama uddezya hotA to svayaM bhagavAna mahAvIra ko bhI sAdhanA ke isa kaThina patha se gujaranA nahIM pdd'taa| saundaryopAsanA kI AMdhI magara Aja kI to havA hI badalI huI hai| bhautikatA kI cakAcauMdha meM loga AdhyAtmikatA ko bhUlate jA rahe haiN| pAzcAtya dezoM se prabhAvita hokara Aja kA mAnava pradhAnataH saundarya kA upAsaka banatA jA rahA hai| pAzcAtya saMskRti sundaratA kI -M
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka upAsikA hai aura usakI chApa Aja bhAratIyoM para bhI dikhAI de rahI hai| ve apanI saMskRti ke mUla tatva "satyaM zivaM' ko bhUla se gae haiN| unakI dRSTi meM Aja sirpha sundaratA hI samAyI huI hai| ve isake pIche chipI huI burAiyoM para dhyAna nahIM dete kintu yaha ThIka nhiiN| yadi zIghratA meM eka atyanta sundara bhavana taiyAra kara liyA jAya aura varSA Rtu meM usase pAnI Tapakane lage to usa bhavana kI sundaratA kisa kAma kI ? yadi eka bahuta sundara bAMdha banAkara taiyAra kara liyA jAye aura bAda meM usameM se pAnI bahane lage to usakA saundarya kisa kAma kA ? hara kSetra meM sundaratA ke sAtha satya aura zivaM bhI honA caahiye| ucita to yaha hai ki pahale satyaM aura zivaM ho phira sundaraM / yahI bhAratIya saMskRti kI vizeSatA mAnI gayI hai| prAcIna kAla kI miTTI kI dIvAreM Aja kudAlI se bhI muzkila se TUTatI haiM jabaki Aja kI IMToM kI pakkI dIvAreM anAyAsa TUTa-phUTa jAtI haiN| matalaba yaha ki koI bhI vastu cAhe kitanI hI sundara kyoM na ho; yadi usameM "satyaM aura zivaM' tatva nahIM haiM to vaha vastu vAstavika Adara yogya nahIM hotii| saurabhahIna kAgaja kA phUla camaka-damaka aura kamanIya kalevara vAlA hote hue bhI use koI bhI nahIM sUMghatA / yaha to bAharI sundaratA kI bAta huii| jIvana kI dazA bhI ThIka yahI hai / Aja hama kore saundarya ke upAsaka bana gaye haiM aura acchI veza-bhUSA hI Aja ke jIvana kA uccastara mAnA jAtA hai| isase jIvana apramANika aura avAstavika bana gayA hai| jIvana ko camakAne vAlI naitikatA aura AdhyAtmikatA kI atizaya kamI ho gayI hai| jaise poSaka-zakti ke abhAva meM zarIraM pIlA aura vyAdhigrasta hokara bekAma bana jAtA hai, vaise hI AdhyAtmikatA ke abhAva meM bhAratIya saMtati hataprabha aura utsAha-vihIna hotI jA rahI hai| isakA mUla kAraNa hai sAdhanA kI kamI aura mAtA-pitA se prApta hone vAle susaMskAra kA abhaav| jIvana-nirmANa meM mAtA-pitA kA mahattva - . jIvana kI sAdhanA meM mAtA-pitA ke uttama saMskAra kA bar3A hAtha rahatA hai| mAtA ke uttama saMskAra pAkara hI mahAtmA gAMdhI zraddhAzIla aura saMskAravAna bane rhe| unhoMne yadyapi bairisTarI taka pAzcAtya zikSA grahaNa kI kintu unake AhAra-vihAra evaM AcAra-vicAra sabhI bhAratIya DhaMga ke bane rhe| kyoki unakI mAtA bar3I dharmazIlA thIM, vilAyata jAne ke pUrva mAtAjI unheM saMta rAyacandra svAmI ke caraNoM meM le gaIM aura vahIM unase saMkalpa karavAyA ki sAtvika bhojana evaM sadAcAra kA sadA pAlana kruuNgaa| isI preraNA kA prabhAva hai jo gAMdhIjI ko vilAyata ke vilAsI vAtAvaraNa meM bhI girAvaTa se bacAkara pavitra rakha sakA /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka ____ gAMdhIjI ke jIvana meM sAdhanA, vrata, bhakti, sAdagI aura sucaritra Adi kA samAveza unakI mAtAjI ke saMskAra kA hI pariNAma kahA jA sakatA hai / pAzcAtya prabhAva se prabhAvita vyakti AdhyAtmikatA ke virodha meM tarka upasthita karate haiM, kintu vaisI tarka-bhAvanA bairisTara gAMdhI ke mana ko prabhAvita nahIM kara skii| kAraNa spaSTa hai ki bhAratIya saMskRti meM palI jananI kA susaMskAra pAzcAtya zikSA janya burAiyoM ko dUra rakhane meM sarvathA saphala rhaa| yadi bhojana sAtvika aura mana dRr3ha na ho to koI bhI taruNa hargija pAzcAtya ramaNiyoM se prabhAvita hue binA svadeza nahIM lauTa sktaa| - ghara meM mAtA-pitA kA jaisA vyavahAra hotA hai, prema yA virodha ke jo vAtAvaraNa dRSTigocara hote haiM santAna ke mana para usakA prabhAva avazya par3atA hai, isIliye bacce ko jaisA banAnA cAhate haiM, dampatti ko svayaM vaisA bananA hogaa| yadi mAtA-pitA svayaM vinayazIla na hoMge to bacce kaise vinayazIla hoMge ? yadi pitA svayaM kI bur3hiyA mAM se ThIka vyavahAra nahIM kare to usake bacce bar3e hone para mAM-bApa se vinaya kA vyavahAra kaise rakheMge ? bahuta bAra loga zikAyata karate haiM ki mahArAja! baccoM meM vinaya nahIM rahA, ye loga bar3oM kI bAta nahIM mAnate / vAstava meM isake liye mAtA-pitA bhI jimmedAra haiN| mAMbApa zIlavAna evaM vinamna haiM to unake bacce bhI vaise hI bneNge| bacapana meM DAlA gayA saMskAra amiTa hotA hai aura yaha dAyitva pUrNa rUpa se mAtA-pitA para avalambita rahatA hai| nIti bhI kahatI hai "yanave bhAjane lagnaH saMskAro nAnyathA bhavet / " zikSA kA prabhAva - jIvana-nirmANa meM dUsarI chApa zikSA kI bhI par3atI hai| mAtA-pitA kI vAtsalyamayI goda chor3ane ke bAda bacce zikSAlaya kI zaraNa meM jAte haiM aura vahAM jaisI zikSA prApta hotI hai, usake anukUla apane AcaraNa kA nirmANa karate haiN| magara dekhane se patA calatA hai ki Aja kI zikSA jIvanopayogI hote hue bhI, vyAvahArikatA aura AdhyAtmikatA se kosoM dUra hai / Aja ke adhyApaka kA jitanA dhyAna, zarIra, kapar3e, nAkhUna, dAMta Adi kI bAhya svacchatA kI ora jAtA hai, utanA unakI cAritrika unnati kI ora nahIM jaataa| bAhya svAsthya jitanA Avazyaka samajhA jA rahA hai, ataMraMga bhI utanA hI Avazyaka samajhA jAnA caahiye| aMtara meM yadi satya-sadAcAra aura sunIti kA teja nahIM hai to bAharI camaka-damaka saba bekAra sAbita hogii| sahI dRSTi se to svastha mana aura svastha tana eka dUsare ke pUraka va sahAyaka haiN| Aja grAmINa bAlaka dhUli bhare badana hote hue bhI nagara kizoroM se adhika haSTa-puSTa kyoM dIkha par3ate haiM ? mAnanA hogA ki isakA pramukha kAraNa unakA AhAra-vihAra va sadAcAra hI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 10 hai, ve zaharI kRtrimatA kI apekSA prAkRtika jIvana ke adhika nikaTa hote haiM aura Aja kI zikSA vAstavikatA se adhika kRtrimatA kI ora jhukI huI hai| Aja kI zikSA se prabhAvita loga apanI saMskRti ko bhulA kara videzI saMskRti kI joroM se nakala karane para tula gaye haiN| andhAnukaraNa kI aneka burI AdatoM ne bhAratIyoM meM apanA ghara banA liyA hai, prAcIna loga dAMta kI saphAI ke liye nimbAdi ke datauna tathA uMgalI kA prayoga kiyA karate the jaba ki Aja ke zikSita TUtha pAuDara aura braza kA upayoga karane lage haiN| jar3I-bUTI se nirmita alpa mUlya kI bhAratIya auSadhiyoM ko chor3a kara Aja ke loga iMglaiMDa aura amerikA kI banI bezakImatI davAoM para adhika nirbhara rahane lage haiN| aura bhI aisI kaI bAteM haiM jinake liye dezavAsI Aja pazcima kI ora lAlAyita dRSTi se dekhate haiN| isI nakala kI pravRtti ke kAraNa loga Arthika, sAmAjika va dhArmika dRSTiyoM se hAni uThA rahe haiN| ina sabakA mUla kAraNa zikSaNa-paddhati meM vikAra hai, jisase inkAra nahIM kiyA jA sakatA / agreja cale gae magara unakI calAyI zikSaNa-paddhati Aja bhI hameM unakI ora dekhane ko vivaza kara rahI hai| bhAratIya paramparA meM "satyaM zivaM sundaram' ke Adarza para zikSaNa diyA jAtA to vidyArthiyoM meM naitikatA ke sAtha caritra-nirmANa kA bhI kAraNa hotA / bar3e-bar3e gurukula susaMskArI nAgarika nirmANa karane ko deza-videza taka prasiddha the / nAlandA aura takSazilA ke gurukula vizvabhara ke liye AkarSaNa ke kendra the| unameM sAkSaratA ke sAtha saMskAra diye jAte the| jIvana vikAsa meM paropakAra sevA kA mahatva kama nahIM hai| atIta kA bhArata Aja kI taraha parAvalambI nahIM kintu svAvalambI aura paropakArI thaa| Aja bar3e-bar3e padAdhikArI yA zikSita vyakti svayaM kAma nahIM krte| kyoMki, kAma karanA unakI dRSTi meM hInatA kI nizAnI hai| unheM hara kAma ke liye sevaka yA naukara caahiye| aise logoM se dUsaroM kI sevA kI kyA AzA kI jAya, jo svayaM apanA kAma nahIM kara skte| unase tyAgamaya ucca jIvana kI to AzA hI vyartha hai| magara prAcInakAla kI ghaTanAeM AMkheM kholane vAlI haiN| eka bAra zrIkRSNa arihanta ariSTanemi ko vandana karane apanI senA ke sAtha dvArikA nagarI ke madhya se jA rahe the| vahAM mArga meM unhoMne eka atyanta vRddha brAhmaNa ko IMTa Dhote hue dekhaa| zrIkRSNa usakI avasthA dekha kara dravita hue aura brAhmaNa ke sahAyatArtha svayaM hAthI se utara kara eka IMTa uThA kara usake ghara meM DAla dii| phira kyA thA ? apane svAmI ko IMTa Dhote dekhakara senA ke sabhI karmacAriyoM ne usa kArya meM hAtha baTAyA aura
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 AdhyAtmika Aloka dekhate-dekhate usa vRddha kA kAma pUrA ho gyaa| yaha thA zrIkRSNa ke kAma karane kA triikaa| jo kAma kahake karAyA jAtA hai usakI apekSA svayaM karake karAyA gayA kAma adhika priya hotA hai| yadi parivAra yA dala ke pramukha apanA kArya svayaM prArambha kareM to anya sadasya unakA anukaraNa sahaja hI kreNge| Aja bhI saMta loga dUsaroM se apanI sevA na lekara apanA kAma svayaM karate haiN| yaha svAzrayI vRtti kA namUnA hai| pUrvakAla ke zrAvaka svayaM pauSadhazAlA meM pramArjana karate the, taba usakA mahattva samajhA jAtA thaa| Aja upAzraya kA kacarA sevakoM se sApha karAyA jAtA hai| isa prakAra dUsaroM para asara nahIM par3a sktaa| jJAna kI AvazyakatA - sAdhanA kI saphalatA ke liye jJAnArjana kI bhI bar3I AvazyakatA hai| binA jJAna kA jIvana sacamuca meM nIvahIna mahala kI taraha hai vAstavika jJAna aura vizvAsa kI bhUmikA ke binA manuSya UMcA nahIM uTha sktaa| zAstra meM kahA hai ki jo jIva ajIva ko nahIM jAnatA vaha saMyama ko, pApa-puNya ko, tathA dharma-adharma ko kabhI nahIM jaanegaa| aisA ajJAnI saMyama yA sAdhanA kyA karegA ? jaisA kahA hai - jo jIvavi na jANai, ajIve'vi na jANai / jIvAjIve ajANanto, kahaM so nAhIu saMjamaM / / da.a. 4/12/ prazna ho sakatA hai ki jJAna-sampAdana kaise kiyA jAye ? bAlaka ke liye pATha ke rUpa meM jJAna grahaNa karanA kucha sugama ho sakatA hai parantu praur3hoM ke liye aisA sahaja nhiiN| unake mana meM caMcalatA banI rahatI hai ataH Arthika sAmAjika vikSepoM ke bIca unakI jJAna sAdhanA kaThina hotI hai| svAdhyAya ke dvArA ve praur3ha bhI jJAna prApta kara sakate haiN| isake liye ekAgratA, tanmayatA aura dRr3ha-saMkalpa ke sAtha aTUTa lagana kI bhI AvazyakatA hai / satpravRtti meM anurAga aura duSpravRtti ke tyAga ke liye jJAna kA honA atyAvazyaka hai| rAma kI taraha AcaraNa karanA yA rAvaNa kI taraha yaha jJAna ke binA kaise jAnA jA sakatA hai ? svAdhyAya aura jJAna - kucha loga kahate haiM ki hamArA dharma satya aura dayAmaya hai, isameM sIkhanA kyA hai ? ThIka hai, dayA aura satya para dharma kA prAsAda khar3A hai aura mahAmanISiyoM ne dayA ko dharma kA mUla kahA hai, kintu jJAna ke binA dayA ko jAnanA aura pAlanA bhI to sambhava nahIM hai| jJAna-vRddhi kA pramukha sAdhana svAdhyAya hai; sAkSAt guruvANI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 AdhyAtmika Aloka . kA yoga nahIM milane kI sthiti meM svAdhyAya sthAyI sAdhana hI sahArA hai| kyoMki yogya guru aura sAdhu to aMgulI para ginane yogya haiM phira aise yogya guruoM tathA saMtoM kI vANI sunane kA hamezA avasara bhI nahIM miltaa| ataH unake abhAva meM unakI preraNA kA lAbha hameM svAdhyAya se hI mila sakatA hai| vibhinna dRSTikoNoM se svAdhyAya ke aneka artha hote haiN| sva-adhyAya, isa artha meM dUsaroM ko par3hane kI apekSA svayaM ke jIvana kA adhyayana yA manana karanA / dUsarA su+A+adhyAya, arthAt uttama granthoM kA adhyayana karanA hotA hai / bhagavAn mahAvIra ne uttama zAstroM kA lakSaNa yaha batalAyA hai ki, "jaM succA paDivajjati tavaM. khtimhisye| u0 3 | jisa zAstra ko par3hakara yA sunakara mAnava mana ko supreraNA mile tathA kSamA-tapa aura ahiMsA Adi kI bhAvanA balavatI ho| jaise mujha meM lage kATe mere liye duHkhajanaka haiM vaise kATe dUsaroM ke liye bhI duHkhada hoMge, aisI bhAvanA yA uttama vRttiyAM jisake adhyayana se jage, vahI uttama zAstra hai aura aise zAstroM ke adhyayana se hI manuSya meM vimala jJAna camakatA hai aura vaha jIvana ko uccatama banAtA hai| Atma sAdhanA - jIvana kI samunnati yA sAdhanA kI saphalatA ke liye tana kI taraha AtmA kA bhI mahattva samajhanA Avazyaka hai| tana kI rakSA aura poSaNa ke liye loga kyA nahIM karate, para Atma-poSaNa kI ora koI viralA hI dhyAna detA hai| para yAda rakhanA cAhiye ki tana yadi eka gAr3I hai to AtmA usakA cAlaka hai; gAr3I meM peTrola dekara cAlaka ko bhUkhA rakhane vAlA dhokhA khAtA hai| Aja saMsAra kI yahI hAlata hai / tana ke liye manuSya khAtA-pItA, sotA, vastra dhAraNa karatA aura samaya para mala-mUtra tyAgane ko bhI jAtA hai| inameM se eka kAma bhI kabhI nahIM chor3A jAtA, loga mAnate haiM ki inako chor3A jAya to zarIra nahIM clegaa| kahA bhI hai-. khAna-pAna paridhAna paTa, nidrA mUtra purIsa / ye SaT karma saba koI kareM rAjA-raka sarIsa / / zArIra rakSaNa meM inako Avazyaka mAnA gayA hai| isI prakAra jJAniyoM ne Atma rakSaNa ke liye bhI devabhakti, guru sevA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAnarUpa SaTkarma kA vidhAna kiyA hai| kahA bhI hai devArcA guru zuzrUSA, svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAna ceti gRhasthAnAM, SaT karmANi dine-dine / /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 AdhyAtmika Aloka . pArasa ke saMyoga se jaise lohA svarNa bana jAtA hai, vaise hI SaTkarma kI sAdhanA sAdhaka ko puruSottama banA detI hai aura AtmA paramAtmA bana jAtA hai / AvazyakatA hai ki Aja hama saba sAdhanA kA prANa hara mAnasa meM phUMkeM, isase samAja UMcA uThegA aura saMsAra kA kalyANa hogaa| gRhastha ko devabhakti 1 gurU sevA 2 svAdhyAya 3 saMyama 4 tapa 5 aura dAna 6 ina SaTkarmoM kA pratidina sAdhana karanA cAhiye / zarIra ko eka dina bhI khAnA nahIM mile yA malAvarodha ho jAye to kSINa aura becaina ho jAtA hai, taba Atmika SaTakarma ke abhAva meM kyA AtmA kSINa evaM asvastha nahIM hogI ? avazyA sailAnA21-10-62
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 3 ] sAdhanA kA dhyeya prabhu mahAvIra ne svAdhyAya ke samAna satsaMga ko bhI jJAna kA bar3A kAraNa mAnA hai| jIvana nirmANa meM satsaMga kA bahuta bar3A hAtha hai| isake prabhAva se manuSya koyale se hIrA aura kaMkara se zaMkara bana jAtA hai| satsaMga kI mahimA meM kisI saMskRta ke vidvAna ne ThIka hI kahA hai dUrIkaroti kumati vimalI karoti, cetazcirantanamaghaM culuki karoti bhUteSukiMca karuNAM bahulIkaroti, satsaMgatiH kathaya kinna karoti puMsAm / satsaMga se kumati dUra hotI hai, citta nirmala hotA hai aura cira saMcita pApa kSaya ho jAtA hai| prANioM para dayAbhAva kI vRddhi hotI, isa prakAra satsaMga se sabhI malAiyAM sahaja mila jAtI haiN| satsaMga eka tAlAba yA sarovara ke sadRza hai jisake nikaTa pahu~cane mAtra se hI zItalatA, sphUrti tathA dimAga meM tarI A jAtI hai| cAhe kitanA bhI saMtapta aura parizrAnta tana mana kyoM na ho, jalAzaya kA cullUbhara jala piye binA bhI bilkula tarotAjA bana jAtA hai| kalyANa mandira stotra meM kahA hai tIvrAtapopahatapAnyajanAnnidAghe / prINAti padmasarasaH saraso'nilo'pi / / phira yadi koI usakA jalapAna kare athavA DubakI lagAye to kyA usakI tRSA aura pApa nahIM miTeMge ? nizcaya usake roma-roma ullAsa evaM zAnti se pulakita ho uttheNge| aise hI santoM ke caraNoM meM pahuMcate hI unake samAgama se mAnava-mana ko apUrva zAnti milatI hai| yaha zAnti vaibhava vilAsa se milane vAle sukha meM nahIM mila paatii| yahI kAraNa hai ki sAdhaka vaibhava-vilAsa kI ananta sAmagriyoM ko ThukarAkara AdhyAtmika mArga meM Ane ke liye kisI santacaraNa kI chatra-chAyA meM pahuMcate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 AdhyAtmika Aloka zreNika ke rAjya-bhoga tyAgakara vItarAga prabhu ke caraNoM meM jAne kA bhI mUla rahasya yahI hai| sAdhanoM ke dvArA milane vAle avarNanIya Ananda aura alaukika zAnti ke mukAbile bhautika sukha tuccha aura nagaNya hai| laukika dRSTi meM bar3appana kA mApadaNDa dhana, yogyatA yA pada Adi mAnA jAtA hai aura caritra ko utanA mahatva nahIM diyA jAtA, kintu dhArmika dRSTi meM caritravAna hI sammAna kA pAtra samajhA jAtA hai, pUMjI, uccapada, hukUmata yA bhUmi vAlA nahIM / kuTI meM rahane vAle RSi-muniyoM ke mukAbale meM gaganacumbI mahaloM meM rahane vAle chatrapati nareza kI koI ginatI nahIM hotii| kahA bhI hai rAjA yogI donoM UMcA, tAMbA tUMbA donoM succA / tAMbA DUbe tUMbA tire, yA kAraNa rAjA yogI ke pAvA pdd'e| samrAT zreNika pada, dhana, sampadA aura sammAna kI dRSTi se sAdhaka Ananda se UMce the kintu dharma ke kSetra meM Ananda kA sthAna zreNika se UMcA mAnA jAtA hai, kyoMki vaha vratadhArI hai| sAdhaka ko anukUla sAdhana kI bhI AvazyakatA hotI hai, sAdhanA ke mArga meM jaba sAdhaka ko anukUla vAtAvaraNa milatA hai, tabhI vaha sumArga meM agrasara hotA hai| pratikUla paristhiti meM sAdhaka kSaNabhara bhI zAnti nahIM paataa| paristhiti mana ko Andolita karatI rahatI hai aura sAdhaka meM tanmayatA evaM ekAgratA kA samAveza hI nahIM hone detii| sthAnAMga sUtra ke dUsare sthAna meM bhagavAn mahAvIra ne kahA hai ki-do kAraNoM se manuSya vItarAga dharma kA zravaNa nahIM kara pAtA, ve haiM 'Arambhe ceva pariggahe ceva' Arambha aura prigrh| Arambha aura parigraha sAdhanA ke rAjamArga meM sabase bar3e ror3e haiN| jisa manuSya kA mana Arambha aura parigraha ke daladala meM phaMsA ho, vaha sahasA usase nikala kara sAdhanA ke patha para Age nahIM bar3ha sakatA / parigraha se tAtparya kevala saMgraha-vRtti hI nahIM, varan Antarika Asakti bhI hai| graha kA zAbdika artha pakar3ane vAlA jAnatA hai, AkAza ke graha do prakAra ke hote haiM eka saumya aura dUsarA krUra / ye mAnava-jagata se dUra ke graha haiM phira bhI inameM se eka mana ko AnandiA karatA hai aura dUsarA AtaMkita / hama ina dUravAsI grahoM kI zAnti ke liye vividha upAya karate haiM kintu hRdaya gagana-maNDala meM virAjamAna parigraha rUpa bar3e graha kI zAnti kA kucha bhI upAya nahIM karate / parigraha cAroM ora se pakar3ane vAlA hai| isake dvArA pakar3A gayA vyakti na kevala tana se balki mana aura
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 AdhyAtmika Aloka indriyoM se bhI baMdhA rahatA hai| yaha dila-dimAga aura indriya kisI ko hilane taka nahIM detA / 'pari samantAt gRhyate iti parigrahaH' rUpa vyutpatti ko sArthaka karatA hai| mAyA ke phera meM par3ane se hI parigraha kI bhAvanA udita hotI hai| AtmasvarUpa ke darzana meM yaha parigraha bAdhaka hai| sarakAra kA sipAhI to aparAdhI ke zarIra ko bAMdhatA hai, kintu parigraha to AtmA ko jakar3a letA hai| gagana-maNDala sthita graha yadi sAdhAraNa graha kahA jAye to parigraha mahAgraha hai| bhautikavAdI AsthA hI parigraha kI jananI hai, vizva ke adhikAMza loga jisake Aja zikAra bane huye haiN| isase piNDa chur3Aye binA saccI zAnti nahIM mila sktii| sAdhu loga parigraha kA pUrNa tyAga karake apanA jIvana zAntimaya calAte haiN| kintu aisA karanA hara eka ke vaza kI bAta nahIM hai| sAdhAraNa mAnava yadi parigraha kA pUrNa rUpa se tyAga nahIM kara sake, to bhI vaha usakA saMyamana kara sakatA hai| parigraha ke moha meM phaMsA huA vyakti aphImacI ke sadRza hai aura mohI prANiyoM ke liye dhana aphIma ke samAna hai| aphIma ke sevana se jaise aphImacI meM garmI sphUrti banI rahatI hai kintu aphIma zarIra kI puSTa dhAtuoM ko sokhakara use khokhalA banA detI hai, parigraha rUpI aphIma bhI manuSya ke Atmika vikAsa ko na sirpha roka detI hai balki use bhItara se tatvahIna kara detI hai| ataH hara hAlata meM isakI mAtrA nizcita kara lene meM hI buddhimAnI hai|| parigraha kA vistAra hI Aja saMsAra meM viSamatA aura azAnti kA kAraNa banA huA hai| yadi manuSya AvazyakatA ko sImita kara artha kA parimANa karale to saMgharSa yA azAnti bhI bahuta sImA taka kama ho jaaye| Aja jo ati zrImattA ko rokane ke liye zAsana ko janahita ke nAma para janajIvana meM hastakSepa karanA par3a rahA hai, dhArmika siddhAntoM ko dhyAna meM rakhakara yadi mAnava Apa hI parigraha kI sImA bAMdha le to bAhya hastakSepa kI AvazyakatA hI nahIM rahegI aura mana kI azAnti, halacala aura udvignatAM bhI miTa jaayegii| bahudhA dekhA jAtA hai ki bar3e bar3e zrImaMta loga inkamaTeksa aura sela Teksa ke sAdhAraNa insapekTaroM ke sAmane bhI jhuka jAte haiM aura unakI khuzI ke liye kucha uThA nahIM rkhte| yadi santoM kI sat zikSA ko dhyAna meM rakhakara caleM to unheM jhukane yA bhaya karane kI koI jarUrata nahIM rahegI, tathA mana bhI zAnta rhegaa| kAraNa bhaya aura azAntiyoM kA kAraNa parigraha kA ati saMcaya hI hai| sAdhaka Ananda aise gRhasthoM meM thA jo parigraha ko sAdhana mAtra hI samajhatA , rahA aura kabhI usakA gulAma nahIM banA, ajJAnI manuSya parigraha ko jIvanoddezya yA .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 AdhyAtmika Aloka sAdhya banAkara moharUpI roga se grasta ho jAte haiN| kamajorI kI avasthA meM, bImAra manuSya jaise char3I kA sahArA letA hai aura sabalatA ke Ate hI use chor3a detA hai, * usI prakAra jJAnavAna parigraha ko durbala kA sahArA mAnatA aura samaya ke Ate hI chor3a detA hai| jaise keMculI sAMpa ko andhA banA detI hai vaise parigraha kI adhikatA bhI manuSya ke jJAna para pardA DAla detI hai| keMculI se ba~dhA sAMpa jaise parezAna hokara pIr3A sahakara bhI jhillI ko nikAla pheMkatA hai vaise hI manuSya ko bhI parigraha rUpI keMculI ko prayatna karake nikAla pheMkanA cAhiye / kyoMki yaha jJAnacakSu ko banda kara dene kA kAraNa hai| . __ parigraha kA dUsarA nAma 'daulata' hai jisakA artha hai do-lata arthAt do burI aadt| ina do latoM meM pahalI lata-hita kI bAta na sunanA, dUsarI lata-guNI mAnanIya, neka salAhakAra aura vandanIya vyaktiyoM ko na dekhanA, na mAnanA / samaSTi rUpa se yaha kahA jA sakatA hai, ki parigraha jJAnacakSu para pardA DAla detA hai- jisake pariNAmasvarUpa manuSya apanA sahI mArga nirdhArita nahIM kara pAtA / mahAmuni zayyaMbhava bhaTTa ne yazobhadra ke parigraha kA pardA apanI upadeza-dhArA dvArA haTA diyA aura use alaukika Atma-sukha dilaayaa| zayyaMbhava mahArAja to nimita hI bane kintu apanI sAdhanA ke dvArA yazobhadra amara bana gaye / hara mAnava meM aisI zakti chipI hai jo use Upara uThA sakatI hai| jagata kA pratyeka nara nArAyaNa banane kA hakadAra hai aura cAhe to bana sakatA hai| kintu AvazyakatA hai, puruSArthapUrvaka sAdhanA ke patha para calane kii| jo sAdhanAmArga ke kAMToM, ror3oM aura ApattiyoM kI paravAha nahIM karatA, maMjila usake svAgata ke liye 'palaka pAMvar3e bichAye taiyAra khar3I rahatI hai| jo sAMsArika kSaNa-bhaMgura pralobhanoM ke cakkara meM nahIM par3atA aura sAhasa se sAdhanA ke mArga meM calane ke liye juTa jAtA hai, usakA ihaloka aura paraloka donoM sudhara jAte haiN| 2011-62
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] jaina saMskRti kI sAdhanA mahApuruSa kA jIvana svayaM Upara uThA hotA hai aura ve saMsAra ke logoM ko bhI uThAne meM sahAyaka hote haiM jaise candana svayaM bhI saurabha vAlA hai aura pAsa ke dUsare vRkSoM ko bhI sugandhita kara detA hai / yahI kAraNa hai ki saMsAra ke loga khAsakara saubhAgyazAlI jana mahApuruSoM ke pIche calate haiM / sAdhaka jaba acchA nimitta pA letA hai to usake Upara uThane meM samaya nahIM lagatA / latA bhUmi para prasArita hone vAlI hai, kintu AdhAra pAkara Upara car3hatI hai kyoMki usakA svabhAva phailane kA hai / yadi use koI AdhAra khambhA ityAdi nahIM mile to vaha jamIna para hI phailatI hai kintu Upara nahIM uThatI, kyoMki sahArA nahIM hai / aise hI sAdhaka ko bhI sahArA cAhie / binA sahAre ke antaHzakti hote hue bhI Upara uThanA duHzakya aura asaMbhava / satsaMga kA sahArA - nimitta jIvana ko uccatama sthiti para pahu~cA detA hai / mahAvIra svAmI kA sahArA pAkara kollAga grAma kA gRhastha Ananda Adarza jIvana banAkara na sirpha loka meM hI sammAnita banA, balki usakA parabhava bhI sudhara gayA / sumArga meM le jAne vAle mahAvIra svAmI kA pavitra nimitta milane se hI Ananda apanA jIvana banA sakA / jaba kollAga grAma meM vItarAga bhagavAna mahAvIra svAmI padhAre to vahAM kI sthiti bar3I maMgalamaya bana gaI / vahAM kA vAtAvaraNa AdhyAtmikatA se otaprota ho gyaa| kisI kavi ne ThIka kahA hai vivekI saMta base jehi deza / Rddhi siddhi tahaM vAsa karata hai, dhari dAsina kA veza || tyAga aura jJAna ke mUrtimAna rUpa prabhu jaba kollAga padhAre to cAroM ora samAcAra phaila gayA ki hRdaya-paTala ko kholane vAle jJAnI saMta Ae haiM / usa yuga meM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 19 unakI barAbarI kA koI dUsarA mahApuruSa nahIM thA / zarIra, mana, aura vANI ke tapa se yukta mahAvIra svAmI aMtaraMga aura bahiraMga tapasvI the / unase Adhi vyAdhi aura upAdhi rUpa traya tApa sarvathA dUra rahA karate the / jaise andhakAra prakAza se dUra rahatA hai| prabhu ke Agamana kI sUcanA se sArA janapada unake darzanArtha umar3a par3A / janasamudAya ko jAte dekha kara jJAna grahaNa kI kAmanA se Ananda bhI jAne ko udyata huA | kahAvata hai ki jaisA saMga vaisA lAbha | gaMdhI ke saMga meM gaMdha kA lAbha hotA lohAra ke ghara meM usakI saMgati se Aga kI cinagArI kA darzana tathA koyale kI dUkAna meM kAlApana milatA hai / vaise hI jJAnavAna kI saMgati meM jJAna lAbha ke saMga Atmika zAnti bhI milatI hai / isa prakAra saMgati kA phala mile binA nahIM rhtaa| kahA bhI hai - 'jJAna bar3he guNavAna kI saMgata' / Ananda jaba jJAna grahaNa karane kI subhAvanA lekara calA to mahAvIra svAmI ke sadRza tyAga, tapa aura AcArapUrNa saMta kI saMgati se bhalA lAbha kyoM na hotA, jabaki AcArahIna vidvAnoM kI saMgati se bhI kucha-na-kucha lAbha mila jAtA hai / phira dharma sAdhanA kA adhikAra haraeka ko hai, kyoMki dharma kisI eka kI jAgIradArI nahIM jo dUsarA usameM praveza nahIM kare / yadyapi prabhu-darzana ko jAne vAle kaI loga mahAvIra svAmI kI khyAti, bar3AI aura vizeSa guNadarzana kI utkaNThA se jA rahe the / jijJAsAvaza jAne vAle ko bhI satsaMgati kA lAbha milatA hai / jaise kisI surabhita udyAna meM praveza karane vAle kA mAnasa surabhipUrNa aura sukhI ho jAtA hai, magara satsaMga meM darzaka kI apekSA guNa grAhaka adhika lAbhAnvita hotA hai / darzaka kI prasannatA to tabhI taka hai, jaba taka darzanIya usake sAmane ho kintu grAhaka vastu ko grahaNa kara pIche bhI pramudita hotA rahatA hai| sAdhanA ke mArga meM grAhaka banakara jAnA cAhie, darzaka banakara hI nahIM, grAhaka banakara jAne vAlA tAtkAlika lAbha se bhI adhika bhaviSya kA lAbha lekara jAtA hai|| Ananda samasta kauTumbika jaMjAla ko tyAga kara zuddha mana se prabhu kI sevA meM jA rahA thA / isaliye usane dharma sabhA ke anukUla apanI vezabhUSA banA lI / kyoMki rAjasabhA kI taraha dharma-sabhA meM bhI anuzAsana aura adaba kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai / anyathA AtmA utthAna ke badale patana kI ora jhukatI hai / saMta ke pAsa jAne ke lie pAMca niyama haiM :- 1-sacitta dravya, phala-phUla aura zrIphala Adi dUra rakhakara jAnA / sacitta-vastrAbhUSaNa binA chor3e, vaMdana meM bAdhaka, char3I-chAtA Adi dUra rakhakara jAnA / zvAra se saMta ko dekhakara aMjali jor3e jAnA / 4-eka zATI ke vastra se uttarAsana karanA / 5mana ko sAMsArika viSayoM se dUra kara sthira karanA /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 AdhyAtmika Aloka rAjA ho to pAMca rAjya-cinhoM ko chor3anA dharma-sabhA kA niyama hai : jaise 1-chatra 2cAmara 3mukuTa 4-maujar3I aura khaDga tathA phUlamAlA / yaha sabhI tyAga dharma ke prati AdarabhAva pradarzita karane vAlA hai| viveka se kAma lene para rAjA se lekara raMka taka sabhI dharma-sAdhanA kara sakate haiM aura nizcita rUpa se sabako karanA bhI cAhie / kyoMki saMsAra kI sabhI vastu nAzavAna haiM, kahA bhI hai - dhanAni bhUmau pazavazca goSThe, bhAryA gRhadvAri janaH zmazAne / dehazcitAyAM paralokamArge, karmAnugo gacchati jIva ekaH / / yahAM se prayANa karane para koI bhI bhautika vastu sAtha nahIM jAtI, paraloka mArga meM jIva ko karma ke sAtha akele hI jAnA hai / kevala dharma hI usake sAtha rahane vAlA hai / parabhava ke lie saMbalarUpa dharma ko apanAye binA yAtrA duHkhada rhegii| saMta evaM zAstra kA kAma to tatva batA denA hai, para sAdhaka meM zraddhA, vizvAsa evaM ruci hone para hI grahaNa kiyA jA sakatA hai , inake binA na to sAdhanA meM mana lagegA aura na vAstavika Ananda hI AegA / kevala Adeza pAlana se vrata-sAdhanA utanI zreyaskara nahIM hotI, jitanI jJAna-yukta ruci se kI gaI / ruci kA kAraNa kabhI-kabhI AjJA bhI bana jAtI hai / kintu isa prakAra kI AjJA-ruci jaba taka jJAna se samarthita na ho, sthAyI nahIM hotii| Ananda ko prabhu kI vItarAgatA para zraddhA thI vaha unake vacana ko ekAnta hitakArI mAnatA thA, ataH antara meM ruci jagI ki kucha sAdhanA karUM / usane prabhu kI saMgati meM alaukika jJAna prApta kiyA aura apane jIvana ko dhanya banAyA / Ananda kI taraha muni zayyaMbhava bhaTTa ke upadeza se yazobhadra ko bhI sAdhanA kI ruci jagI aura ve sAdhu bana gaye aura zayyaMbhava bhaTTa ke svargavAsa ke bAda Apa yuga pradhAna AcArya bane evaM zAsana-sUtra kA saMcAlana karane lage / AcArya yazobhadra ne dharma-zAsana ko surucipUrNa DhaMga se calAyA aura jagaha-jagaha bhramaNa kara sahasroM nara-nAriyoM ko apanI saMgati kA lAbha diyA / bar3e-bar3e vidvAna unase jJAna grahaNa kara jIvana ko saphala banAte the / yazobhadra meM tyAga aura jJAna kA sundara sAmanjasya thA / tyAga ke sAtha jJAna kA bala hI sAdhaka ko UMcA uThA sakatA hai / jaise sukSetra meM par3A huA bIja, jala-saMyoga se aMkurita hokara phalita hotA hai aura binA jala ke sUkha jAtA hai, vaise tyAga aura jJAna bhI binA mile saphala nahIM hote / jisa sAdhaka meM peya, apeya, bhakSya-abhakSya, aura jIva-ajIva kA jJAna na ho vaha sAdhaka kaise
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 AdhyAtmika Aloka uttama sAdhaka hogA ? machalI, mAMsa, maithuna Adi ko burA na mAnane vAle sAdhaka bhI mileMge, parantu aise pathabhraSTa sAdhakoM se kisI kA bhalA nahIM hone vAlA hai / korA tyAga ho kintu jJAna na ho to AtmA kA kalyANa nahIM ho sakatA, tathA aise sAdhaka jana-jIvana ko bhI prabhAvita nahIM kara sakate / Atma-jJAna vihIna vyakti usa cammaca ke samAna hai jo miSThAna se lipta hokara bhI usake mAdhurya ke Ananda se vaMcita hI rahatA hai| kahA bhI hai paThanti vedazAstrANi bodhayanti parasparam / AtmatatvaM na jAnanti, darvI pAkarasaM yathA / / loka aura paraloka donoM ko banAne ke lie paramAtma tatva kA jJAna jarUrI hai aura isake lie satsaMgati paramAvazyaka hai / binA satsaMgati ke na to sAdhanA kI ruci hI hogI aura na Atma tatva kA jJAna hI / ataH manuSya jIvana ko pAkara cAhie ki usako saphala banAveM, anyathA kITa-pataMge Adi kI ghRNita yoniyoM meM bhaTakate hue nAnA duHkhoM se TakarAnA par3egA | Ananda aura saMbhUti vijaya Adi kA ujjvala jIvana prakAza-stambha kI taraha hama sabakA mArga nirdezana kara rahA hai aura hameM iMgita kara rahA hai ki hamArI taraha tuma bhI apane antaHkaraNa meM jJAna kI jyoti bhara kara jagat ke bhUle-bhaTakoM kA mArgadazana karo aura burAiyoM se bacakara bhalAiyoM ke patha para bar3hate hue apane jIvana ko yazaH pUrNa banAlo /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 ] bhukti se mukti kI ora mAnava ke sAmane jIvana ke mukhya do lakSya haiM, eka bhukti aura dUsarA mukti / bhukti kA artha bhoga yA bhoga kI sAmagrI meM tallIna honA hai to mukti kA artha mokSa hai jisameM ki manuSya bArabAra janma grahaNa karane se chuTakArA pA le / ina donoM meM se usakA sAdhya kyA honA cAhie, isake lie vivekazIla buddhi hI nirNAyaka hai / kahA bhI hai- "buddheH phalaM tatva-vicAraNaM ca" yAne tatvAtatva kA nirNaya karanA hI buddhi kA phala hai / sArI duniyA bhukti yA bhoga ke pIche chaTapaTA rahI hai, kyoMki parigraha kI sAdhanA meM kie gae samasta kArya bhukti ke antargata Ate haiM / manuSya yadi bhukti ko hI jIvana kA lakSya banAle to pazu aura manuSya meM koI antara nahIM rahatA / manuSya ko chor3a kara anya prANiyoM ke sanmukha mukti kA lakSya hI nahIM hai / ve to bhukti ko hI saba kucha samajhate haiM / unake bhoga meM kisI kI rokathAma nahIM, bhakSya- abhakSya, gamya- agamya kA koI pratirodha nahIM / calatA huA bhI pazu kisI vastu meM muMha DAla detA hai / rAtadina madhukoSa meM baiThane vAlI makkhI aura kamala ke komala sumanoM meM sone vAlA bhramara bhoga meM kisa mAnava se kama hai / isa prakAra bhoga bhogane meM manuSya se bar3hA huA pazu AdaraNIya nahIM kahalAtA aura manuSya kI pUjA hotI hai / isakA artha yaha huA ki manuSya kI koI khAsa vizeSatA hai jo use pUjya banAtI hai / manuSya eka cintanazIla prANI hai| vaha hara vastu kI gaharI gaveSaNA ke bAda hI kucha nirNaya karatA hai / manuSya kA bhoga rAja aura samAja ke niyamoM se niyantrita rahatA hai / usake bhoga meM kuTumba kI bhI bAdhA rahatI hai aura bhI katipaya maryAdAeM hotI haiM jinheM manuSya sahasA lAMgha nahIM sakatA / vaha bhukti para vijaya pAkara mukti kI sAdhanA karanA jAnatA hai aura jAnatA hai pazutA aura manuSyatA ke vibhAjaka tatva dharma kI vizeSatA ko / kahA bhI hai
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 AdhyAtmika Aloka AhAra-nidrA bhaya-maithunaM ca, sAmAnyametatpazubhirnarANAm dharmo hi teSAmadhiko vizeSo, dharmeNa hInAH pazubhiH samAnAH / arthAt khAnA, sonA, bhaya aura maithuna rUpa kriyA manuSya aura pazu meM barAbara hai| dharma hI eka manuSya kA vizeSa guNa hai| jisameM dharma nahIM, vaha pazu ke samAna jo loga ajJAnatA yA vAsanA kI dAsatA se apanA lakSya sthira nahIM kara pAte, sAdhanA karake bhI ve zAnti prApta nahIM karate / jinakA lakSya sthira ho gayA hai ve dhIre-dhIre calakara bhI pahu~ca jAte haiN| anubhUti-prApta jJAniyoM ne kahA hai ki mAnava ! terA amUlya jIvana bhoga ke lie nahIM hai / tujhe karaNI karanA hai aura aisI karaNI ki jisase tere anantakAla ke bandhana kaTa jAyeM / terA carama aura parama lakSya mukti hai, isako mata bhUla / asthira lakSya se kAma karane vAlA koI lAbha nahIM pAtA / purANoM meM eka kathA AtI hai ki eka bAra bhagavAna zaMkara aura pArvatI meM isI bAta ko lekara vAda-vivAda ho gayA / bhagavAna zaMkara kA kahanA thA ki saMsAra ke manuSyoM ko bhakti adhika priya hai, jabaki pArvatI kahatI thI ki paisA adhika priya hai| zaMkarajI ne kahA ki "hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? calo, manuSyaloka meM calakara isa bAta kI sapramANa parIkSA krleN|" donoM apane pakSa kI parIkSA ke lie nikala par3e / zaMkarajI sanyAsI kA rUpa dhAraNa kara bhramaNa karate hue eka bar3e nagara meM phuNce| logoM ne unakA bar3A svAgata kiyA aura bar3I prIti batalAI / usI nagara ke kisI pratiSThita seTha ne sanyAsI rUpa bhagavAna zaMkara se nivedana kiyA ki Apa kucha dina yahAM rahakara satsaMga kA lAbha dene kI kRpA kareM / sanyAsI ne kahA ki maiM zmazAna kA vAsI, Apa logoM ke bIca kaise raha ? isa para seTha ne zahara ke bAhara apane udyAna ke baMgale meM rahane kI prArthanA bAbAjI ko sthAna pasanda A gayA / ve seTha se bole ki maiM svatantra prakRti kA hU~, apanI icchA ke anusAra rahUMgA aura binA merI icchA ke tuma kahoge ki cale jAo to maiM nahIM jAU~gA / tumhAre AMgana meM cimaTA gAr3akara dhUnI rmaauuNgaa| yadi tumheM merI zarta svIkAra ho to ThaharU anyathA jAne do / seTha ne bAbA kI zarta mAna lI aura bAbA vahAM jama ge| seTha nitya prati unake darzana kA lAbha lene lge| kucha dinoM ke bAda sAdhvI rUpa meM pArvatIjI bhI bhramaNa karatI karatI usI nagara meM calI AyIM aura usI seTha ke dvAra para pahu~ca kara bolI ki "dehi me jalam" yAne jarA pIne ko jala do / seTha ne sevaka se jala dene ko kahA / tatkAla eka AdamI pAnI kA kalaza lekara upasthita huA aura pArvatIbAI ne bagala se eka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 AdhyAtmika Aloka ratna-jaTita kaTorA nikAlA aura pAnI pIkara pheMka diyA / gharavAloM ne svarNa-kaTore ko phaikA dekhakara samajhA ki bAI jI aprasanna ho gaI haiM / seThajI ne bAIjI se karabaddha prArthanA kI ki hama sabase koI galatI huI ho to use kSamA kara deN| yaha sunakara bAIjI ha~sI aura bolI ki nArAjagI kA kAraNa nahIM, yaha to merA niyama hai ki jUThe bartana ko dubArA kAma nahIM letI / yoM maiM tuma saba para nArAja nahIM huuN| seTha ne socA ki isa devI ke yahAM Thaharane se to duharA lAbha hai, dharma aura dhana donoM prApta hoMge | usane isa suavasara kA lAbha lenA cAhA. aura bAIjI se Agraha kiyA ki Apa kucha dinoM taka yahI ThahareM, jisase striyAM bhI kucha zikSA prApta kara sakeM | jJAnAbhAva se striyoM kA jIvana bigar3a rahA hai| vizvAsa hai ki Apake satsaMga se unake jIvana para acchA prabhAva par3egA / yaha sunakara sAdhvI bolI ki hama mAyA vAloM ke bIca meM kaise raheM / seTha ne bagIce ke baMgale. kI ora izArA kiyA aura prArthanA kI ki apane caraNaraja se usako pavitra kIjie bAIjI ne baMgalA dekhA aura isa para sAdhvI bolI ki jahAM sAdhu rahate hoM, vahAM hama nahIM rhtiiN| seTha ne kAma bigar3ate dekhakara bAbAjI se nivedana kiyA ki Apa dUsare makAna meM padhArie / kintu bAbAjI ne use svIkAra nahIM kiyA / isa para seTha bolA ki mahArAja ! kRpAkara Apa dUsare baMgale meM padhAra jAveM, nahIM to sevakoM dvArA mujhe Apako uThavAnA hogA / bAbAjI ne dekhA aba yahAM rahanA ThIka nahIM / yahAM pArvatI kA cakra cala gayA hai, ve vahAM se cale tathA adRzya ho ge| idhara seTha sAdhvI ko livAne gae kintuM unhoMne TakA-sA javAba diyA ki jahAM se sAdhu rUThakara calA jAve vahAM sAdhvI nahIM ThaharatI, yaha kahakara vaha bhI cala par3I, tathA kucha dUra calakara antardhAna ho gaI / seTha ne dekhA bAbA bhI gAyaba aura sAdhvI bhI gAyaba | duHkhita mana se usane kahA ki sUjA sudhi pAyI nahIM, ghara Ae the rAma / duvidhA meM donoM gae mAyA milI na rAma / / __saMsAra meM aise loga bahuta haiM jo saMtoM ke pAsa Akara mukti kI bAta kareMge aura bAhara jAte hI pUre mAyAmoha meM raMga jAe~ge / unakA koI lakSya sthira nahIM hotaa| sAdhaka ko buddhipUrvaka apanA lakSya sthira kara lenA Avazyaka hai| asthira lakSya vAlA mukti aura bhukti donoM se vaMcita rahatA hai| bhAratIya saMskRti sAdhanA-pradhAna hai kyoMki mukti rUpa phala kI prApti sAdhanA / ke binA nahIM hotI / brahmacarya, gArhasthya vAnaprastha aura sanyAsa rUpa cAroM AzramoM meM tyAga tathA sAdhanA ko hI mahatva diyA gayA hai / manuSya anukUla samaya dekhakara mukti
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka. 25 se dUra hotA tathA munivrata sanyAsa grahaNa kara mukti ke patha para agrasara ho jAtA thaa| vastutaH jIvana kA kalyANa inhIM se hotA hai, dhana aura bhautika sAdhanoM se nhiiN| samrATa sikandara ne prabala zaurya pradarzita kara khUba dhana saMgraha kiyA kintu jaba yahAM se 'calA to usake donoM hAtha khAlI the / bar3e-bar3e vaidya aura DAkTara vaibhava ke bala se usako bacA nahIM sake aura na usake sage sambandhI hI use calate samaya kucha de ske| sAdhanA ke mArga meM paira bar3hAnA kucha AsAna nahIM hai / bar3I-bar3I vighna bAdhAeM sAdhaka ko vicalita karane ke lie patha para ror3e DAlatI rahatI haiM jinameM mukhya moha aura kAmanA hai| inameM itanI phisalana hai ki sAdhaka agara sajaga na rahA to vaha phisale binA nahIM rahatA / kahA bhI hai eka kanaka aru kAminI, jaga meM do talavAra / uThe the hari bhajana ko, bIca liyA hai mAra / / yadi moha aura kAmanA para vijaya prApta nahIM huI to kIcar3a yukta mArga meM calane vAle yAtrI kI taraha skhalita hone kA khatarA hai / sAdhaka ko bhUkha, pyAsa, gAlI, tiraskAra, apamAna Adi aneka kaSToM ko sahanA par3atA hai / usake jIvana meM aneka parIkSAkAla Ate haiM jinameM kucha anukUla aura kucha pratikUla bhI hote haiM / moha evaM kAmanA kA vAtAvaraNa sAdhaka ko anya kaSToM kI apekSA adhika vicalita karatA hai / bhautika padArthoM kI kAmanA gRhasthoM kI taraha sanyAsiyoM para bhI asara DAlatI hai| aura unheM bhaTakAne kI ceSTA karatI hai / prabhu mahAvIra svAmI kA kahanA thA ki kAmanAoM ko asIma banAkara tathA moha kI paridhi ko bar3hAkara mAnava * sukha-zAnti kA anubhava nahIM kara sktaa| kisI kavi ne ThIka kahA hai mujhe nahIM cAhie rAjyapada, athavA bhautika vibhava vilAsa / kaSTopArjita prajAgrAsa, harane se uttama hai upavAsa / / mumukSu jJAna ke prakAza meM ina bAdhAoM para vijaya pA letA hai jo usakI apanI dizA hI badala detI hai / kAmanA aura moha ko samApta karanA evaM usake bandhana se mukta honA hI manuSya kA sAdhya hai aura isakA sAdhana upAya sAdhanA hai| kAmanA aura moha vijaya ke sAtha-sAtha sAdhaka meM zraddhA-vizvAsa aura ruci hAnA caahie| yadi zraddhA aura vizvAsa ho kintu ruci na ho to sAdhanA ke mArga meM abhISTa gati nahIM hogI / jaise rogI pathya bhojana ke prati bhI ruci nahIM rakhane se svAsthya lAbha nahIM kara sakatA, vaise sAdhanA ke mArga meM zraddhA aura vizvAsa ke hone para bhI ruci na hone se sAdhaka apanI sAdhanA meM saphala nahIM ho sakatA /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 AdhyAtmika Aloka ___ saMtoM kI vANI meM zraddhA aura vizvAsa ke jAgRta hone para bhI yadi ruci jAgRta nahIM huI to bhoga ko tyAjya mAnakara bhI mAnava usase virata nahIM ho sakegA aura binA bhoga-virati ke sAdhanA meM rati prApta nahIM hogI / mAnava ko yaha nizcaya kara lenA cAhie ki bhoga mAtra jIvana nibhAne ko hai-jIvana banAne kI kalA to mukti mArga meM hI hai| - Apa dekhate hI haiM ki manuSya anna ke binA bhale hI nirvAha karale kintu havA kA kabhI parityAga nahIM kara sakatA, athavA parityAga karane se jI nahIM sktaa| aise hI havA kI taraha dharma jIvana ke lie atyanta Avazyaka khurAka hai 1. isI ke dvArA manuSya mukti rUpa sAdhya ko prApta kara sakatA hai jo ki mAnava-jIvana kA carama evaM parama dhyeya hai| jIvana meM ahiMsA, kSamA, satya, aparigraha Adi sadguNa apanAne se hI saccI Atma-zAnti milatI hai aura jIvana saphala banatA hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] karma eka vizleSaNa bhagavAna mahAvIra kahate haiM, mAnava ! sAdhaka kA mokSamArga jaga se nirAlA hotA hai / bhautikatA ke lubhAvane dRSya sAdhaka ko kSaNa bhara ke lie bhI apanI ora AkRSTa nahIM kara sakate / bhautika sAdhanoM ke prati sneha kA parityAga hI saccI sAdhanA yA tapasyA hai / adhyAtma mArga meM lagA sAdhaka hI mukti kI maMjila para pahu~ca sakatA hai / jo isa sAdhanA se dUra bhautika prapaMcoM meM ulajhA rahatA hai, usakA ihaloka aura paraloka donoM bigar3ate haiM evaM usakI dazA marIcikA-mugdha-mRga jaisI ho jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ne jIvana ke svarUpa kI bahuta hI sundara vyAkhyA kI hai| unakA kathana hai ki jIva apane karmoM ke dvArA hI kabhI deva, kabhI naraka to kabhI pazurUpa nAnA yoniyoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai / jIva kA bandhana svakRta hai, parakRta nahIM / isa saMsAra meM dikhAI dene vAle vividha prakAra ke sukha-duHkha bhI svakRta karma ke hI pariNAma haiM / para-sukha ko IrSyA yA dveSa kI najaroM se dekhane vAloM ko yaha bhalI-bhA~ti jAna lenA cAhie ki vaha bhI apane kie kA hI phala bhoga rahA hai / na to koI kisI kA sukhadAtA yA na koI duHkhadAtA hI hai| kisI vyakti ke dvArA coTa khAne se jaba koI duHkhI yA parezAna ho jAtA hai, to duniyA coTa dene vAle ko doSI samajhatI hai yA usa coTa ko parakRta mAnatI hai, kintu pAramArthika dRSTi se bAta aisI nahIM hai / zAstrIya siddhAnta ke anusAra coTa khAne vAle kA kahIM na kahIM kucha doSa avazya hai / nahIM to coTa dene vAle ne kisI dUsare ko coTa na dekara use hI kyoM dI, yaha yahA~ eka prazna uThatA hai| bhagavatIsUtra meM gaNadhara gautama ne prazna pUchA ki bhagavan ! jIva svakRta duHkha bhogatA hai yA parakRta athavA ubhayakRta ? isake uttara meM prabhu ne kahA-gautama ! jIva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AdhyAtmika Aloka svakRta karma bhogatA hai, parakRta aura ubhayakRta nahIM / jaise kahA hai-jIvA sayaM kaDaM dukkhaM vedeti, parakaDaM dukkhaM vedeti, tadubhaya kaDaM vA dukkhaM vedeti ? goyamA ! jIvA sayaM kaDaM dukkhaM vedeti, no para kaDaM, no tadubhaya kddN| bha. I isameM koI zaka nahIM ki jIva apane hI kie hae karma bhogatA hai| ThIka hI kahA hai - 'avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham / ' kaI bAra dekhA jAtA hai ki bhale AdamI ko binA kAraNa ke bhI sahasA duHkha kA sAmanA karanA par3atA hai aura anacAhe bhI karma phala bhogane par3ate haiM / udAharaNa ke rUpa meM dekhiye - saMsAra meM tIna prANI sIdhe-sAde jIvana vyatIta karane vAle haiM, mRga, mIna aura saMta / phira bhI manuSya inheM satAte haiM / ina tInoM kA jIvana saMtoSa kA hotA hai / mRga ghAsa-pAta khAne vAlA aura bilakula bholA-bhAlA prANI hai| vaha apanI caMcala gati kI caukar3I aura bar3I-bar3I A~khoM se dekhane vAloM kA mana moha letA hai / magara aise nirdoSa aura sIdhe jAnavara ke lie bhI manuSya vairI bana jAtA hai| machalI bhI upakArI prANI hai| vaha binA kucha die lie kevala jala para nirvAha karatI hai, tathA jala ko zuddha karatI hai / manuSya ke dvArA kI huI gaMdagI kI vaha saphAI karatI hai, kintu manuSya usakI svatantratA ko hI naSTa nahIM karatA varan usakI jAna bhI le letA hai / saMtajana saMtoSa pUrvaka sAdagI se apanA jIvana vyatIta karate haiM, kintu binA kAraNa ke saMta ke bhI loga duzmana bana jAte haiN| isa prakAra duSTa kA sAdhuoM ko satAnA, zikArI kA mRga mAranA aura machue kA machalI pakar3anA Adi niSkAraNa zatrutA ke udAharaNa haiN| macchI Adi ke duHkha meM karma phala ko antarakAraNa mAnate hue bhI isa.satya ko nahIM bhUlanA cAhie ki ajJAna yA mohavaza jo kisI ko satAte haiM, ve bhaviSya ke lie svayaM vadhya banakara apane ko bhayaMkara yAtanA ke liye taiyAra karate haiN| ataeva mAnava ke lie saMtoM kA upadeza hai ki apanA bhAgya kukarma kI masi se mata likho| bure karma se tumhArA ubhaya loka bigar3atA hai aura jIvana bhArI banatA hai / bhUmi meM dhAna kA dAnA bhale na uge, para karanI kA dAnA binA uge nahIM rahegA / kahAvata bhI hai - "jaisI karanI, vaisI bharanI" koI burA karma karake acchA phala pAne kI icchA kare, yaha kadApi saMbhava nahIM hai / kahA bhI hai kare burAI sukha cahe, kaise pAve koya / rope per3a babUla kA, Ama kahAM se hoya / / bure karmoM kA hI pariNAma daridratA hai / pApa aura duHkha kI paraMparA kaise bar3hatI hai, anubhavI AcAryoM ne isakA ThIka hI citra khIMcA hai / jaise ki -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka pApaprabhAvAda bhavedarIdro, daridrabhAvAcca karoti paapN| pApaprabhAvAnnarakaM prayAti, punardaridraH punareva pApI / / arthAt pApa ke udaya se jIva daridra hotA hai aura daridratA meM durmativaza corI, hatyA, mAMsa bhakSaNa Adi phira pApa karatA hai jisase naraka meM calA jAtA hai, phira daridra aura phira pApI isa prakAra dIrghakAla taka karma paramparA meM bhaTakatA rahatA hai| _ aksara dekhA jAtA hai ki pUrva janma ke pApa to bhoga rahA hai aura phira manuSya naye-naye pApa karmoM meM pravRtta rahatA hai / isa sthiti meM bhalA usake acche dina kaise Aege ? bure karmoM se upArjita vaibhava bhI zAnti-dAyaka nahIM hotA, vaha koI na koI azAMti khar3I kara detA hai aura caMcala camaka sama anAyAsa naSTa bhI ho jAtA Apa dekhate haiM, paise ke lie bhAI-bhAI, bApa-beTA aura pati-patni taka meM bhayaMkara jhagar3e hokara pArivArika jIvana duHkhada bana jAtA hai| hiMsA, jhuTha aura parigraha ke calate parama-zAnta aura sukhada jIvana bhI azAnta bana jAtA hai aura devoM se spardhA karane vAlA bhI mAnava, dAnava aura pazu tulya ho jAtA hai / manuSya jIvana jo sakala abhyudayoM kI jar3a hai, usako vyartha meM gaMvAnA buddhimAnI kA kArya nahIM mAnA jA sakatA / jisa prakAra vRkSa apane svabhAva aura guNa-dharma ko nahIM chor3ate tathA apakArI kA bhI upakAra karate haiM, usI prakAra manuSyoM ko bhI mAnavocita mahAna guNa aura dharma kA tyAga nahIM karanA cAhie / mana se dukha ke kAraNoM ko dUra kie binA vAstavika sukha kI prApti asaMbhava hai / lar3AI, hiMsA yA kalaha se prApta sampadA, svayaM aura parivAra kisI ke lie bhI kalyANaprada nahIM ho sktii| . Aja hajAroM loga donoM samaya bhojana nahIM pAte aura sardI evaM ghAma meM chaTapaTAkara pazuvat jIvana vyatIta karate haiM, Apa apanI sukha-suvidhA meM unheM bhUla jAte hai / lenadena ke paise lenA to nahIM bhUlate, kintu unake jIvana sudhAra para dhyAna nahIM deta kyoMki vaisA karane meM thor3A lobha ghaTAnA par3atA hai| jo loga ajJAnatAvaza macchI becate, zikAra karate aura pazu becakara Apako paisA cukAte haiM, Apa loga unako sAntvanA dete hue pApa kI burAI samajhAveM aura kucha sahAnubhUti rakheM to unakA jIvana sudhara sakatA hai, hiMsA ghaTa sakatI aura thor3e tyAga meM adhika lAbha ho sakatA hai / sampanna logoM ko isa ora dhyAna denA cAhie / ___ Aja saMsAra meM sarvatra mana kI saMkIrNatA aura svArthaparatA hI dRSTigocara hotI hai / aura kI to bAta hI kyA ? jo putra pitA se ananya prema karatA hai, unakI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 AdhyAtmika Aloka AjJA ko satata mAthe car3hAtA hai tathA unake pasIne para khUna bahAne ko tatpara rahatA hai, vivAha ke bAda vaha bhI kucha aura hI bana jAtA hai / unake mana meM pitA se bar3hakara patnI kA sthAna ho jAtA hai aura vaha usI ke izAre para nAcane lagatA hai / sudaiva se yadi strI suzIlA evaM bar3oM kI maryAdA ko mAnane va samajhane vAlI huI taba to ThIka, anyathA vaha ghara kurukSetra kA maidAna bana jAtA hai / parAe ghara meM janamI aura palI vadhU. yadi parAepana kA vyavahAra karatI hai to usameM kucha vizeSa Azcarya nahIM, Azcarya taba hotA hai jaba apanA lADalA bhI parAyAM bana jAtA hai / isa taraha jahA~ roma-roma meM svArtha ke kITa bhare hue hoM, vahA~ jIvana ko samunnata banAne kI kyA AzA kI jAya ? yoM to nara kI apekSA nAriyAM svabhAvataH vizAla hRdaya, komala, dayAmayI aura prema-parAyaNA hotI haiM kintu zikSA, suvicAra evaM satsaMgati ke abhAva meM ve bhI saMkucita hRdayavAlI bana kara Atma kalyANa se vimukha bana jAtI haiM jabataka unameM samucita jJAna kA prakAza praveza nahIM pAegA, tabataka unakA jIvana jagamagA nahIM sakatA / nAriyoM kI saMkIrNatA kA prabhAva puruSoM para bhI atyadhika par3atA hai aura ve usI kI lapeTa meM par3akara sAdhanA vimukha bana jAte haiN| jIvana kA gata kAla yadi bhoga-vilAsa meM bIta gayA aura usameM kisI prakAra kI sAdhanA nahIM ho sakI to usakI cintA mata kIjiye, cintA karie vartamAna kA jo jIvana zeSa hai / usakA nizcaya sadupayoga honA cAhie / manuSya pichalI avasthA meM jagakara cetakara bhI kalyANa kara sakatA hai / saMbhUtivijaya ne adhikavaya meM jIvana ke sukha bhogoM kA tyAga kiyA aura sAdhanA ke lie kRta-saMkalpa hue evaM apane tyAgamaya jIvana ke kAraNa sadgati ke adhikArI bana gae / isa taraha ke anya anekoM udAharaNa haiM, jinase patA calatA hai ki mAnava jIvana ke nirmANa ke lie samaya kI bahulatA jitanI Avazyaka nahIM, usase adhika Avazyaka mAnasika ekAgratA aura nizchalatA hai| , jaba taka pApa kI bhArI gaTharI sira para rahegI aura mana meM usase koI jhuMjhalAhaTa nahIM AegI, taba taka sadgati kaise saMbhava hai ? zilA kA bhArI vajana lekara himAlaya kI coTI para bhale hI koI car3ha jAve parantu pApa kI gaTharI lekara bhavasAgara ke pAra jAnA saMbhava nahIM hai / saMtoM ne kahA hai nAdAna bhugata karanI apanI, o pApI pApa meM caina kahAM / jaba pApa kI gaTharI zIza dharI, phira zIza pakar3a kyoM rovata hai / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 31 isIlie to saMta tulasI ne bhI kahA hai ki nirmala mana se hI Iza kI prApti hotI hai - "nirmala mana jana so mohi pAvA, mohi kapaTa chala chidra na bhAvA / " jJAna kA samudra bahuta vistRta evaM agAdha hai aura manuSya kA jIvana sImita aura laghu / vaha cAhe to anukUla jJAna grahaNa kara sakatA hai aura apane jIvana ko jJAna jyoti se dIpAvalI kI taraha jagamagA sakatA hai / jAgRta aura prayatnazIla manuSya kA kalyANa hue binA nahIM rhtaa|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] sAdhanA kI kalA AtmA kI malinatA ko dUra karane kA sabase bar3A upAya bhogoM se mukta honA hai aura isake lie anukUla sAdhanA apekSita hai| manuSya jaba taka sAMsArika prapanca rUpa parigraha se piNDa nahIM chur3AtA, taba taka usake mana meM caMcalatA banI rahatI hai, bhautikatA ke AkarSaNa se usakA mana hiloreM khAte jala meM pratibimba kI taraha hilatA rahatA hai / lAlasA ke pAza meM baMdhA mAnava saMgraha kI udher3a buna meM saba kucha bhUla kara Atmika zAnti kho baiThatA hai / ataeva saccI zAnti pAne ke lie use aparigrahI honA atyanta Avazyaka hai| aparigraha se mana meM sthiratA AtI hai| jaise garma-bhaTTI para car3hA huA jala binA hilAe hI azAnta rahatA hai| usI prakAra manuSya bhI jaba taka kaSAya (vikAra) kI bhaTTI para car3hA rahegA, taba taka azAMta aura udvigna banA rahegA / jala kI jalana aura dAhakatA ko miTAne ke lie use garama bhaTTI se alaga rakhanA Avazyaka hai, vaise hI manuSya ko bhI apane mana ko azAMta sthiti se nipaTane ke lie krodha, lobhAdi vikAra se dUra rahanA hogA / jala kA svabhAva ThaMDA hotA hai ataH vaha bhaTTI se alaga hote hI apane pUrva svabhAva para A jAtA hai, aise hI zAnta svabhAvI AtmA bhI kaSAyantApa se alaga hote hI zAMta bana jAtA hai / kabhI-kabhI garma jalavat azAnta mana ko zIghra ThaMDaka pahu~cAnI ho to satsaMgati kA sahArA bhI liyA jAtA hai, kintu kaSAya ke tApa ko dUra kara diyA jAya to kAlAntara meM AtmA svayaM zAnti anubhava kara legii| mana meM vikAroM ke AvegoM ko saMyamita na karane vAle manuSya bar3e-bar3e bhayaMkara hRdaya vidAraka kukRtya kara jAte haiM / aise udAharaNa nitya hajAroM dekhe jAte haiM, jinameM manuSya dAnavatA ko bhI lajAne vAle kAranAmoM se mAnavatA ko kalaMkita karane para
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka utArU ho jAte haiM / abhI hAla meM hI eka sainika ne bhramavaza apanI patnI ko churA bhoMka kara mAra DAlA | yahA~ dAnavatA kA nagna rUpa aura asaMyama kI parAkASThA hai| mAnava ke mana meM sadbhAvanA Ae binA usake AcaraNa prazasta nahIM ho sakate / zAstra meM puNya saMcaya ke nau kAraNa batalAe gae haiM jaise-1. annadAna, 2. jaladAna, 3. sthAna-gRhadAna, 4. zayyAdAna, 5, vastradAna, 6 manazubha, 7. vacanapriya, 8. kAyika sevA aura 9 namaskAra / inameM mana azubha ho to AThoM pApa ke kAraNa ho sakate haiM aura zubha bhAva hoM to AThoM puNya saMcaya ke kAraNa bana jAte haiM / yahI kAraNa hai ki subhAvanA se kiyA gayA kArya hI acchA ginA jAtA hai aura usIkA phala bhI acchA hotA hai| jaise eka DAkU ko sampadA prApti ke lie anna diyA jAe to yaha pApa karma hai, kyoMki dAna ke sAtha subhAvanA nahIM hai athavA anna-jala dekara kisI DAkU ko pakar3avA diyA jAya to bhI yaha pApa meM hI ginA jAyegA / udyoga vyavasAya meM sahAyatA lene kI dRSTi se kisI maMtrI ko thailI bheMTa kI jAya, yA kara se bacane ke lie tatsambandhI adhikArI ko prItibhoja diyA jAya to yaha svArtha karma-pApa hai / zubha-bhAvanA se prerita karma hI puNya kahA jAyegA anyathA pApa kI koTi meM AegA | tAtparya hai ki karanI ko bhalA-burA banAne kA mApadaNDa mana kI bhAvanA hai| manuSya mAyA se dUra rahakara, daMbha kA parityAga kara tathA mAna ko mana se haTAkara hI saMta sevA kA lAbha uThA sakatA hai / hAtha jor3akara Adara se saMta kI vANI sunanA tathA anuzAsana meM rahanA yaha kAyika upAsanA hai aura saMta samAgama meM jAkara logoM ke prati uddaNDatA dikhAnA, kAyika aparAdha hai| jisase sarvathA bacane meM hI kalyANa hai| zAstra meM kalAcArya, zilpAcArya aura dharmAcArya aise tIna prakAra ke AcArya batalAe haiM / mAtA-pitA yA kalAcArya kI upAsanA, unheM acchA khilAnA-pilAnA, nahalAnA evaM mAliza Adi se kI jA sakatI hai, para dharmAcArya tyAgI hone se gRhastha kI ina sevAoM ko svIkAra nahIM karate / jina vacanoM ko jIvana meM utAranA aura sadvicAroM kA prasAra karanA hI unakI sahI sevA hai / zarIra se ayatanA kI pravRtti nahIM karanA, vANI se hita, mita aura pathya bolanA evaM mana se zubhavicAra rakhanA sevA hai / Ananda isI prakAra prabhu kI trividha sevA kara rahA thA / maharSiyoM ne samyaka daSTi meM cAra bhAvanAoM kA vikAsa Avazyaka mAnA hai, jaise:-1. maitrI, 2. pramoda, 3. karuNA, aura 4. madhyasthatA / samasta prANiyoM ke prati
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 AdhyAtmika Aloka maitrI, duHkhiyoM ke prati karuNA bhAva, guNIjanoM meM pramoda aura durjanoM para mAdhyastha jAgaraNa hI samyak dRSTi hai / kahA bhI hai satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu dayAparatvam / mAdhyastha bhAvaM viparItavRttI, sadA mamAtmA vidadhAtu deva / / AzaMkAvaza prANiyoM ko manuSya isalie mAra detA hai ki vaha kisI ko kSati na pahu~cAe / pariNAma yaha hotA hai ki aise prANiyoM kI hiMsaka vRtti bar3ha jAtI hai aura ve pahale se adhika khUkhAra hokara mAnava samudAya ko satAne lagate haiN| kuttA .satAne vAle ko dekhakara bhauMkane lagatA hai aura sAMpa bhaya kI bhAvanA se prerita hokara dekhate hI kATa letA hai| isI taraha anya prANI bhI dveSavaza mAnava se hiMsaka pratikAra ke lie tula jAte haiN| vicAra kara dekhA jAe to isameM mukhya doSa mAnava kA hI hai / saMsAra ko kaMTakarahita karane ke abhiprAya se samasta kAMToM ko vinaSTa nahIM kiyA jA sktaa| kATe aura phUla donoM kI apane-apane sthAna meM upayogitA hai, vaise sAMpa, bicchu, kutte aura kaue Adi nirarthaka jaMcane vAle prANadhAriyoM kA bhI upayoga tathA mahatva hai| jo loga yaha samajhate haiM ki hiMsaka jIvoM ko mAranA to dharma hai, ve bhUla karate haiM / yadi isI prakAra pazu jagat yaha khyAla kare ki mAnava bar3A hatyArA aura khUkhAra hai use mAra bhagAnA cAhie to ise Apa saba kabhI acchA nahIM kaheMge, isI taraha anya jIvoM kI sthiti para bhI vicAra karanA caahie| saMsAra meM rahane kA anya jIvoM ko bhI utanA hI adhikAra hai, jitanA ki manuSyoM ko| sabake sAtha maitrI banA ke rahanA caahie| apanI galatI ke badale dUsaroM ko daMDa denA acchA nhiiN| isa prakAra kI hiMsA se pratihiMsA aura pratizodha kI bhAvanA bar3hatI hai, jo saMsAra ke lie aniSTakArI hai| ___ pApa yA hiMsA karanA manuSya kA mUla svabhAva yA Atma-dharma nahIM hai / vaha pApa yA vikAra rUpa roga se grasta hone ke kAraNa ajJAnavaza pApI yA khUnI banatA hai| . hameM jJAna kI jyoti jagAkara usako sudhArane kA yatna karanA cAhie / yadi pApI hamAre sadprayatnoM se nahIM sudhara pAtA to bhI usake Upara krodha na kara madhyastha bhAva kI zaraNa lenI caahie| aisA zocanIya vyakti dayA kA pAtra hai, krodha kA nahIM / kisI pApa karma ke kAraNa kisI bhI vyakti ko mArane kI apekSA use samajhAnA yA sudhArane kA prayatna karanA acchA hai aura yadi prayAsa ke bAda bhI vaha nahIM sudhare to taTastha bhAva ko grahaNa kara lenA caahie| kyoMki samasta prANiyoM ke prati prema maitrI bhAva evaM dayA hI mAnavatA kA mUloddezya hai / bhagavAna mahAvIra ke saMdeza meM eka kavi ne ThIka hI kahA hai
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 AdhyAtmika Aloka ghRNA pApa se ho pApI se, kabhI nahIM lavaleza / bhUla sujhAkara prema bhAva se, karo use puNyeza / / yahI hai mahAvIra sandeza / saMtoM ke Azraya meM, nahIM bolane kI sthiti meM bhI unake mUka upadeza calate rahate haiM / tapa aura tyAga ke vAtAvaraNa meM tyAgI puruSoM ke jIvana kA mUka prabhAva logoM para par3atA hI rahatA hai aura unakI jIvanacaryA se bhI preraNA milatI rahatI hai| jaise puSpodyAna kA vAtAvaraNa mana ko praphullita karane meM parama sahAyaka hotA hai, vaise saMta saMgati bhI AtmotthAna meM preraNAdAtrI mAnI gaI hai| saMto kI vANI ko surakSita rakhane ke lie hama saba apane pUrvAcAryoM ke prati atyanta RNI haiM | yazobhadra eka aise hI AcArya hue haiN| bhagavAna mahAvIra ke pazcAt Apane zrutajJAna ke bala para prakcana tathA dharma zAsana kA rakSaNa kara jana samudAya kA virATa upakAra kiyA / yazobhadra ke cAlIsa ziSyoM me saMbhRtivijaya agragaNya the, jinhoMne 42 varSa kI avasthA meM dIkSA lI tathA rAjayogI bhartahari kI taraha Adarza bhuktabhogI saMta nikale / rAjA bhartRhari ne piMgalA sadRza advitIya sundarI rAnI evaM rAjya sukha pAkara bhI asaliyata samajha kara kSaNa bhara meM sabakA parityAga kara diyaa| sAMsArikatA unheM apane bandhana meM nahIM DAla sakI aura moha kI mahimA garimA saba unake tyAga ke sAmane r3hIlI par3a gii| jisa samaya bhartRhari rAjyapada evaM sukha ko azAMti kA kAraNa samajhakara tilAMjali dene lage to mantriyoM ne unheM samajhAyA ki Apa sahasA rAjyapada kyoM chor3a rahe haiM ? Apake mArga meM jo bAdhA ho use hI haTAkara Apa sarvathA nirvighna kyoM nahIM ho jAte / isa para bhartRhari ne kahA-bhoga saba roga kA kAraNa hai |zabda, sparza, rUpa, rasa, gandha ye saba sukha ke sAdhana nahIM haiM, varan duHkha kI sAmagniyAM haiN| inhIM ke dvArA indriyAM manuSya ko duHkha pahu~cAtI haiM tathA mana ko azAMta banAtI haiM / bhUkha ke roga meM bhojana kA mUlya hai| kintu yadi mUlyavAna bhojana adhika mAtrA meM khA liyA jAya to nizcaya hI hAnikAraka hogaa| isalie kabIra ne kahA hai - kabirA kAyA kukarI, tana se livI lagAya / pahale Tukar3A DAliye, pIche hari guNa gAya / / bhartRhari ne bhI yaha kahate hue ki -. "sarva vastu bheyAncitaM, bhuvi nRNAM vairAgyamevAbhayam"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka arthAt saMsAra kI sabhI vastueM bhayavAlI haiM, kevala vairAgya hI eka nirbhaya pada hai / to mujhe roga paidA karake davA lene kI apekSA, mUla meM roga kA hI sarvanAza kara denA cAhie " aisA kahakara ve vanavAsI ho gae / 36 vidvavara saMbhUti vijaya ne bhI isI taraha mAna-pUjA aura saMsAra ke sukha bhogoM ko chor3akara vItarAga kA mArga grahaNa kara liyA, nirgrantha-muni ho gaye / sAdhanA kI mastI Ate hI sAdhaka masta hokara sAMsArika bandhanoM ko balapUrvaka tor3a pheMkatA hai / samudra meM jisa prakAra ananta nadiyAM samA jAtI haiM aura usakA kucha patA nahIM calatA vaise sAdhaka meM jJAna kI ananta dhArAeM samAhita ho jAtI haiM / . sAdhaka apane puruSArtha evaM sAdhanA ke bala se Upara uThakara amara pada prApta kara jIvana ko dhanya banA letA hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] sAdhanA kA camatkAra jIvana ko U~cA uThAne kA ekamAtra upAya susAdhanA hai, jaise nala ke dvArA pAnI gaganacumbI imAratoM para pahu~ca jAtA hai, vaise sAdhanA ke dvArA manuSya kA jIvana mahA-ucca bana jAtA hai / magara jJAna ke abhAva meM sAdhanA kI ora manuSya kI pravRtti nahIM hotI / ataH sarvaprathama manuSya ko jJAna prApti meM yatna karanA cAhie / do taraha se mAnava ko jJAna prApti hotI hai eka prAktana saMskAroM se-jisako binA guru yA upadeza ke jJAna prApta hotA hai, use nisarga kahate haiM aura dUsare satsaMga se hone vAle jJAna ko saMsarga jJAna bhI kahate haiN| kahA bhI hai-'sucyA jANai kallANaM, succA jANai pAvarga / satsaMgati bhI jJAna kI prApti kA pramukha sAdhana hai| jisakA pUrva janma ullekha yogya nahIM hotA, vaha satpuruSoM kI saMgati dvArA * jJAna kI jhalaka pA letA hai| prANimAtra ke hRdayA meM jJAna kA bhaNDAra bharA hai / kahIM bAhara se kucha lAne kI AvazyakatA nahIM hai, parantu nimitta ke binA usakA pAnA kaThina hai / suyoga se kisI viziSTa nimitta ke milate hI. usakA upayoga liyA jAya to anAyAsa prakAza prApta ho jAtA hai / jaise diyAsalAI meM agni sannihita hai, kevala tUlI ke gharSaNa kI AvazyakatA hai| vaise hI mAnava kI cetanA sadguru se gharSaNa pAte hI jala uThatI hai / AvazyakatA kevala zubhanimitta pAkara puruSArtha karane kI hai| sAmAnyajana kI cetanA nAbAliga zrImaMta putra ke koSa kI taraha hai, jo ajJAnatA ke kAraNa apane khajAne ko khola nahIM sakatA hai / jaba kisI yogya vyakti kI saMgati se usakA ajJAna dUra hotA hai, taba vaha khajAne ko pA letA aura jIvana ko saMbhAla letA hai / aise sadaguru kI kRpA se jIva bhI Atma jJAna kA akhUTa khajAnA pA letA hai /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 38 . AdhyAtmika Aloka, . yogya guru ke hote hue bhI yadi koI ziSya lAbha na le, puruSArtha na kare to usakA durbhAgya hI samajhanA caahie| jaise ki - kisI paNDitajI ke eka dulArA putra thA, paNDitajI apane isa lADale putra ko rajAI meM par3e-par3e par3hAyA karate the| eka bAra unake ghara meM eka dUsare vidvAna padhAre / zAstrIjI ne navAgaMtuka vidvAna se apane putra kI parIkSA lene kA Agraha kiyA / paNDitajI ne usa bAlaka kI yogyatA ke anusAra do cAra prazna pUche kintu usane koI uttara nahIM diyA / eka darzaka jo barAbara usa bAlaka ko par3hate dekhatA thA, bolA ki paNDitajI isako rajAI meM leTe leTe par3hAte haiM / ataH Apa bhI isako rajAI ke bhItara sulAkara prazna kIjie aura vaisA karane para vAstava meM bAlaka ne sabhI praznoM kA uttara de diyA / yaha gudar3I kA jJAna thA / duniyA meM hara jagaha rajAI kahA~ se mila sakatI hai ? yaha abhyAsa kA prazasta tarIkA nahIM hai / isa prakAra vidvAna pitA ko pAkara bhI bAlaka acchA nahIM bana sakA / yadyapi nimitta acchA thA, para vidhipUrvaka puruSArtha nahIM kiyA gayA / yogyatA hote hue bhI puruSArtha kI Aga ko Dhaka kara rakhane se jJAna rUpI prakAza nahIM miltaa| Ananda zrAvaka ne bhagavAn mahAvIra svAmI kA nimitta pAkara yogya puruSArtha kiyA / usane prabhu ke mukha se jo kucha bhI sunA usako zuddha mana se grahaNa kara jIvana meM utArane kA yatla kiyA, phalataH usakA jIvana saphala bana gayA / ___ yadi vItarAga kI vANI ko sunakara koI use grahaNa na kare to usakI AtmA meM bala nahIM AvegA, usameM burAiyoM se jUjhane kI zakti nahIM hogI / aisI sthiti meM samajha lenA cAhie ki zrotA meM kucha mAnasika roga avazeSa haiM / sunI huI bAta ko manana karane se Atmika bala bar3hatA hai / manana ke binA sunA huA jJAna sthira nahIM hotaa| jJAna sunane ko yadi khAnA kaheM to manana karanA usako pacAnA hai / manuSya kitanA hI mUlyavAna evaM uttama bhojana kare para yadi usakA pAcana nahIM kare to vaha binA pacA anna, aneka prakAra kI vyAdhiyoM kA kAraNa bana jAtA hai / yadi gAya, bhaiMsa khAkara jugAlI na kare to vaha acchA dUdha nahIM degii| isa prakAra sataguru kI saMgati se jIvana meM parivartana lAnA ho to zravaNa ke pazcAt manana karanA hogaa| kyoMki ruci hI satavRtti kA pramukha kAraNa hai, jaise bhUkhA vyakti bhojana kI ora abhiruci aura pravRtti rakhatA hai, vaise sAdhaka kI ruci sAdhanA kI ora rahatI hai / vaha isa patha para sahaja bhAva se prasannatA pUrvaka bar3hatA aura kramazaH bar3hatA hI jAtA hai, jaba taka ki maMjila para nahIM pahu~ca jAtA /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 39 jIvana nirmANa kI dizA meM mAtra satpuruSoM ke guNagAna se hI AtmA lAbha prApta nahIM kara pAtA, isake lie karaNI kI bhI AvazyakatA hai aura guNIjanoM ko bhI kevala apanI prazaMsA bhara se vaha pramoda nahIM prApta hotA, jo ki unakI kathanI ko karanI kA rUpa dene se hotA hai / samajhie kisI dukAnadAra ke pAsa aisA grAhaka Ave jo sabhI vastuoM ko acchI to batAve para kucha bhI kharIda nahI kare to kyA dukAnadAra lAbha samajhegA ? aise hI AdhyAtmika kSetra meM bhI aise bhakta jo upadezoM kI bahuta prazaMsA kareM kintu grahaNa kucha na kareM to unakA koI bhI mahatva nahIM hai| jaise jIvana nirvAha ke lie hara eka vyakti kucha na kucha dhandhA karatA hai aura usameM yathA yogya saphalatA bhI pA letA hai, vaiseM Atmabala kI vRddhi ke lie bhI pratyeka vyakti ko kucha na kucha karanA cAhie / mana, vANI aura kAyA kI sAdhanA karane se sahaja hI AtmA kI zakti bar3hegI, yaza prApta hogA aura samAja meM sammAna aura sukha milegaa| saMsAra meM dUsare kI acchAI, kIrti aura bhautika unnati dekhakara IrSyA karane vAloM kI kamI nahIM hai| yaha eka mAnasika doSa hai aura yadi isakA nirAkaraNa karane ke lie mana para niyaMtraNa kareM to Atmika bala bar3ha sakatA hai / asada vicAroM ko roka kara kuzala mana kI pravRtti karanA yaha mana kA dharma hai / asatya, kaTuka aura ahitakArI vANI na bolanA yaha vANI kI sAdhanA hai / vANI kA yadi isa taraha durupayoga roka kara bhagavad-bhakti kI jAya to isase bhI Atmika lAbha hogA / mana aura vANI kI sAdhanA ke samAna tana kI sAdhanA bhI mahatvapUrNa hai / tana ko hiMsA, kuzIla Adi durvyavahAroM se haTAkara, sevA, satsaMga aura vrata Adi meM lagAnA, kAyika sAdhanA hai| ye sabhI sAdhanAeM sAdhaka ko Upara uThAne meM sahAyaka hotI haiM / garIba manuSya bhI isa prakAra mana, vacana, aura kAyA ke tIna sAdhanoM se dharma kara sakatA hai| sAdhanA kI sAmAnyataH tIna koTiyAM haiM 1. samajha ko sudhAranA-sAdhaka kA yaha prathama kartavya hai ki vaha dharma ko adharma tathA satya ko asatya na mAne / bhagavAna kI bhakti kare / deva, adeva aura saMta asaMta ko pahacAnanA bhI sAdhakoM ke lie Avazyaka hai| . zAstra meM devoM ke pAMca bheda kie haiM - 1. dravyadeva, 2. naradeva,3. dharmadeva, 4. bhAvadeva, aura 5. devAdhideva / jJAna kA AdAna-pradAna karane evaM sadAcaraNa ke kAraNa brAhmaNoM ko bhI bhUdeva kahA gayA hai / cakrI rAjAoM ko naradeva tathA saMtoM ko dharmadava kahA hai / bhAvadeva cAra prakAra ke haiN| devagati meM jAne vAlA dravyadeva hai| isa saba meM sAdhaka ke lie kevala vItarAga devAdhideva hI vaMdanIya hai / ataH kisI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. AdhyAtmika Aloka . tamoguNI yA sarAgI deva kI vaMdanA se bacanA cAhie / hameM kisI kA tiraskAra nahIM karanA hai kintu vastu kA sahI rUpa to dekhanA hI hogA / yahI sudRSTi vAle kA kAma hai / yoM to samyagdRSTi kITa-pataMgoM se bhI mitravat vyavahAra karatA hai, phira kisI devandevI ke tiraskAra kI to bAta hI kyA ? magara sarAgI deva ko apanA mitra samajhegA, ArAdhya deva nhiiN| . isa prakAra dharma-adharma aura pUjya-apUjya kA ucita viveka rakhakara calanA samyagdRSTipana hai / pApa nahIM chor3ane kI sthiti meM bhI use burA mAnanA aura chor3ane kI bhAvanA rakhanA sAdhanA kI prathama zreNI hai / 2. deza virati yA apUrNa tyAga-jo zramaNa dharma ko grahaNa kara pUrNa tyAga kA jIvana nahIM bitA sakate, ve deza virati sAdhanA ko grahaNa karate haiM, isameM pApoM kI maryAdA bAMdhI jAtI hai / sampUrNa tyAga kI asamarthatA meM AMzika tyAga kara jIvana ko sAdhanA ke abhimukha karanA, deza virati kA lakSya hai| 3. sampUrNa tyAga - pUrNa tyAga kA mArga mahA kaThina sAdhanA kA mArga hai / isa para calanA asi para calane ke samAna duSkara hai isa sAdhanA meM pUrNa pauruSa kI apekSA rahatI hai / saMsAra meM saba kucha hai kintu usako hI vaha milatA hai, jisameM usake grahaNa kI kSamatA hotI hai / ratnAkara ke pAsa pahu~ca kara bhI manuSya apanI zakti se adhika lAbha nahIM uThA sakatA / tulasIdAsajI ne ThIka hI kahA hai - karmakamaNDalu kara lie tulasI jahaM tahaM jAta / sAgara saritA kUpa jala, adhika na bUMda samAta // yaha nizcita hai ki jitanA antaHkaraNa meM bala hogA, utanA hI Atmika guNoM ko mAnava apanA skegaa| yaha saca hai ki sAMsArika vAsanA kA sarvathA tyAga koI AsAna aura sarala bAta nahIM hai / bar3e-bar3e majabUta mana vAle bhI moha ke vazIbhUta hokara hAra jAte haiN| saMsAra meM prANImAtra ko vAsanA hI bhaTakAtI hai| yaha kabhI rulAtI aura kabhI haMsAtI hai / pratikSaNa caMcala banAe rahatI hai / magara isakA yaha matalaba nahIM ki vAsanA kI bhaTTI meM mana ko aharniza jalane ke lie chor3a diyA jAya | Aga hara ghara meM jalAI jAtI hai / aura kama se kama do bAra usakI pUjA hotI hai kintu atyAvazyaka vastu hote hue bhI vaha gaphalata se idhara-udhara khule sthAna meM nahIM chor3I jAtI / agara use yoM khulI chor3a deM to usakA pariNAma ghAtaka siddha hogA / ataera suvidhA bhI rahe aura ghAtaka pariNAma bhI na ho isake lie Aga ko niyantrita rakhanA par3atA hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 41 vaise hI hiMsA Adi durvAsanA kI Aga ko bhI niyantrita rakhanA AdhyAtmika jIvana rakSaNa ke lie Avazyaka hai| . saMsAra parivartanazIla hai, yahA~ hara kSaNa parivartana hotA rahatA hai / rIti-rivAja bhI samaya-samaya para badalate rahate haiM, rahe haiM, aura raheMge / magara dharma ke siddhAntoM meM kabhI koI parivartana nahIM hotA / satya, ahiMsA Adi dharma kI bAteM sadA aise hI sthira raheMgI / una para deza aura kAla kA koI prabhAva nahIM paDatA / RSi muniyoM kA anubhava janya jJAna jo zAstroM meM saMkalita hai, Aja hama saba ke lie vaha dharma grahaNa meM parama sahAyaka banA huA hai / usake AdhAra para hama tapa-tyAga rUpI sAdhanA meM pravRtta hote aura use jIvana nirmANa meM upayogI mAnate haiM / kyoMki tyAgiyoM kA AcaraNa sAdhanA patha kA saMbala mAnA jAtA hai / Apake sAmane tapaHpUta pUrvAcAryoM ke bahuta se udAharaNa haiM, jinameM eka pUrNa tyAgamaya jIvana vyatIta karane vAle mahAmuni yazobhadra ke ziSya saMbhUti-vijaya bhI haiM, unake samaya meM jaina saMpradAya kI zvetAmbara tathA digambara zAkhAeM nahIM thI, Aja kI taraha vibhinna phirakAbandiyoM kI to bAta hI kyA ? Apake uttarAdhikArI bhadrabAhu svAmI hue / chAtra yA ziSya bhI do prakAra ke hote haiM, eka jala meM ghRta-bindu sama, dUsarA tela bindu sama / bhadrabAhu jala meM tela-bindu ke samAna prasaraNazIla buddhi vAle the / bhadrabAhu ko uttarAdhikArI banAne se unake dUsare ziSya varAhamihira ko bar3I IrSyA huI kyoMki ve adhajala gagarI ke saddazya the aura bhadrabAhu bhare ghar3e kI taraha gaMbhIra / IrSyA vaza varAhamihira sAdhu maNDalI se alaga ho gae aura jyotiSa zAstra ke sahAre apanA prabhAva vistAra karate hue pATaliputra ke naye rAjA nanda ke rAjapurohita niyukta ho ge| isa prakAra krodha ne eka tapodhanI tapasvI ko sAMsArika ulajhana meM ulajhA diyA / saubhAgyavaza rAjA ko eka putra ratna prApta huA / varAhamihira ne bAlaka kI janma kuNDalI banAkara use zatAyu evaM puNyAtmA batalAyA / rAja darabAra meM sabhI loga magala kAmanA ke lie phuNce| mahAmuni bhadrabAhu bhI pATaliputra ke pAsa hI kahIM apanI sAdhanA meM lage hue the kintu ve isa khuzI ke avasara para rAjadarabAra meM nahIM ge| isa prasaMga ko pAkara varAhamihira ne rAjA ko bhadrabAhu ke viruddha bhar3akAyA jisase rAjA bhI una para ruSTa ho gae / mahAmantrI zakaTAra ne bhadrabAhu ke na Ane kA hetu batalAte hue rAjA se nivedana kiyA ki gurudeva kITa se kuMjara taka sabhI prANiyoM para dayA karane vAle haiM phira ve Apa se bhalA dveSa kaise rakhege ? nizcaya hI unake na Ane kA koI dUsarA hI kAraNa hai / magara rAjA isase saMtuSTa nahIM huaa|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 AdhyAtmika Aloka Akhira zakaTAra bhadrabAhu ke pAsa AyA aura unakI sevA meM sArI bAteM nivedana kara dI aura sAtha hI yaha bhI anurodha kiyA ki yadi Apa rAja darabAra meM maMgala kAmanA ke hetu jalda nahIM padhAreMge to hamArA burA hogA / yaha sunakara bhadrabAhu ne kahA "bAlaka sAta dinoM ke bAda hI biDAlI ke mukha se coTa khAkara mara jAegA, ataH Aja na jAkara hamane eka bAra hI jAne kA socA hai|" zakaTAra ne gurumukha se sunI bAta rAjA ko kaha dii| do prakAra ke nirNaya se rAjA vicAra meM par3A aura usane samasta nagara kI billiyoM ko nikalavA diyaa| . saMyogavaza sAta dina ke bAda bAlaka kA svargavAsa ho gayA / kyoMki dhAI ke pramAda se eka biDAlamukhI argalA usa bAlaka para gira pdd'ii| isa ghaTanA se rAjA bahuta duHkhI huA / bhadrabAhu ne rAjadarabAra meM jAkara rAjA ko sAntvanA dii| rAjA ne bhadrabAhu kA bar3A Adara kiyA aura unake tyAga, satya evaM jJAna pUrNa jIvana se bar3A prabhAvita huA / varAhamihira isa ghaTanA se bahuta kSubdha hue tathA unake hRdaya meM pratIkAra kI bhAvanA pradIpta ho gaI magara bhadrabAhu ne usa para kucha bhI dhyAna nahIM diyA aura apanI sAdhanA meM lIna rahakara zAnta mana se Atma-kalyANa karane lage / vAstava meM jJAnIjIvana sAgara kI taraha gambhIra aura meru kI taraha acala hote haiN| ___ yadi hama bhadrabAhu ke samAna dharma mArga meM dRr3ha rahakara Atma sAdhanA kareMge to nizcaya hI AtmA kA kalyANa hokara rhegaa|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9] ... duHkha mukti kA upAya sAdhaka jaba jJAna kA prakAza pA letA hai taba vaha bhautikatA ke sAre lubhAvane AkarSaNoM se dUra haTa jAtA hai / kintu jaise dIpaka kA prakAza havA se jhilamilA jAtA hai, vaise hI jJAna kA prakAza bhI bAdhaka tatvoM se kabhI vicalita ho sakatA hai aura usa samaya jJAna kI jyoti meM mandatA bhI A sakatI hai| satpuruSoM ne anubhava kiyA ki mAnava mana meM jJAna kI jyoti akhaNDa rahe, isake lie nirantara satsaMga, svAdhyAya aura sAdhanA kI sneha-dhArA calatI rahanI cAhie, tAki moha ke jhokoM meM usakA jJAna-pradIpa bujha na jAe / AcArya bhadrabAhu ne kahA jIvo pamAyabahulo, bahusovi ya bahuvihesu atthesu / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiaM kujjA / / . jIva pramAda bahula hone se yogya satsaMga ke abhAva meM caTapaTa hI idhara-udhara bhaTaka jAtA hai kintu satsaMga aura svAdhyAya meM zAstroM kA parizIlana hone se jJAna kA prakAza kSINa nahIM hotA / satsaMga aura zAstra nimitta haiM, jo sadvicAroM ko jAgRta karate haiM, evaM jIvana sudhAra meM preraNAbhUta banate haiM / magara jIvana kA UMcA uThanA sAdhaka ke puruSArtha para hI nirbhara hai| jisameM svayaM kA bala nahIM hogA, nimitta usako lakSya para nahIM pahuMcA sktaa| ____ yaha saMsAra AkarSaNoM kA bhaNDAra hai, jisameM bhAMti-bhAti ke AkarSaNa bhare par3e haiM kintu unameM kanaka aura kAntA rUpa do pramukha AkarSaNa haiM / inake prabhAva se bacanA koI AsAna nahIM hai / manuSya vanarAja ke bhISaNa prahAra se kadAcit Atma-rakSA kara sakane meM saphala ho sakatA hai, magara ina do ke Age dhairya banAe rakhanA, parama sAhasa kA kAma hai / kanaka aura kAminI kI nIMva para AdhArita parivAra bhI koI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 - AdhyAtmika Aloka sAdhAraNa ulajhana kA sthAna nahIM hai| jAle kI makar3I kI taraha eka bAra isameM phaMsa jAne para jaldI nikalanA bhArI par3a jAtA hai / bhAMti-bhAMti ke moha tana-mana ko isa prakAra ghera lete haiM ki Atma-sAdhanA kI ora dhyAna hI nahIM jA pAtA / sAdhaka Ananda ke sAmane bhI ye sAre lubhAvane AkarSaNa the , phira bhI usane saMyama kA parityAga nahIM kiyA aura bhoga ke lie kabhI vyAkula nahIM banA / vaha daMpati sambandha ko sAdhanA meM bhI paraspara ke lie sahAyaka mAnatA thA | bhogoM ke bIca meM rahakara bhI vaha jala meM kamala-patra kI taraha nirlepa rahA / usakA lakSya bhoga se badala kara yoga bana gayA thaa| bhagavAna mahAvIra kI sevA meM pahu~ca kara Ananda ne unase prArthanA kI ki bhagavana ! ve puNyazAlI dhanya haiM, jo ApakI sevA meM pUrNa tyAga kI dIkSA grahaNa karate haiM, para merI zakti nahIM hai ki maiM isa samaya sarvathA AraMbha-parigraha kA tyAga kara duuN| maiM ApakI sevA meM gRhastha ke pAMca mUla vrata, tIna guNa-vrata aura cAra zikSA-vrata dhAraNa karanA cAhatA hU~ | sthUla hiMsA, bar3A jhUTha aura bar3I corI kA tyAga evaM svadAra saMtoSa kI taraha pAMcaveM vrata meM usane icchA kA bhI parimANa kiyA / Ananda kI taraha pratyeka manuSya kA kartavya hai ki vaha apane jIvana meM saMyama kA abhyAsa kare aura viSayarAga ko maryAdita banAe / kAraNa, binA maryAdita jIvana ke mAnava ko zAnti prApta nahIM ho sakatI / tRSNA kI pyAsa asIma hotI hai, yaha bar3avAnala kI taraha kabhI zAnta nahIM ho pAtI / saMsAra kI samasta sampadA aura bhoga ke sAdhana pAkara bhI manuSya kI icchA pUrI nahIM hotI / kyoMki zAstra meM -'icchA hu AgAsa-samA aNatiyA icchA ko AkAza ke samAna ananta kahA hai / loka bhASA ke kisI kavi ne ThIka kahA hai jo dasa bIsa pacAsa bhae zata hoya hajAra to lAkha maMgegI, koTi arabba kharabba asaMkhya, dharApati hone kI cAha jgegii| svarga pAtAla ko rAja mile, tRSNA tabahUM ati lAga lagegI, "sundara" eka saMtoSa vinA zaTha, terI to bhUkha kabhI na bhagegI / / eka bAlaka nage badana janma letA hai, dhIre-dhIre usake pAsa do cAra rupaye jamA hote haiM aura vaha cAhatA hai ki isI taraha kucha AtA rahe to acchA / isa taraha lAkhoM araboM kI sampadA milane para bhI use saMtoSa tRpti aura zAnti nahIM milatI, mana kI bhUkha bar3hatI hI jAtI hai / isalie jJAniyoM ne kahA hai ki tRSNA aura lAlasA ko sImita kro| yadi lobhavaza ise sImita nahIM karoge to vaha mana ko sadA AphUla vyAkula banAe rkhegii|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 AdhyAtmika Aloka ___anna aura dhana kI koThI bharI jA sakatI hai parantu peTa kI taraha tRSNA kabhI bharI nahIM jA sakatI / anubhaviyoM ne sAta bar3I khAr3eM batAI haiM / jaise-2. peTa kI khAr3a, 2. zmazAna kI khAr3a, 3. samudra kI khAr3a, 4. rAja khajAne kI khAr3a, 5. agni kI khAr3a, 6. AkAza kI khAr3a aura 7. tRSNA kI khAr3a / ye kabhI bharI nahIM jA sakatIM / inameM sabase bar3I tRSNA kI khAr3a hotI hai / isa sambandha kI eka kahAnI par3hane yogya hai kisI nagara meM eka satkarma premI bhakta gRhastha rahatA thA, jo dhana kI dRSTi se bahuta pichar3A huA thA / aura to kyA, dhanAbhAva meM kulInoM kI taraha usakA AhAra bhI pUrA nahIM par3atA thA / isase usakA mana azAnta aura caMcala banA rahatA thA / satsaMgati aura bhakti ke sthAna meM bhI usake mana ko zAnti nahIM mila pAtI, phira bhI zraddhA se vaha satsaMga meM avazya jAtA thA / saMyogavaza ekadA usa nagara meM eka mahAtmA padhAre / mahAtmA kA pravacana AkarSaka aura preraNAdAyaka thA, jisase pravacana sunane ke lie unake pAsa bahuta se loga AyA karate the / vaha bhakta bhI satsaMga kA lAbha lene ke lie nitya mahAtmA ke pAsa Ane lagA / eka dina pravacana ke pazcAt vaha avasara pAkara Thahara gayA aura mahAtmAjI se apanI sArI rAma kahAnI kaha sunAyI tathA bolA ki mahArAja ! mana ko sAdhanA meM lagAne kA bahuta prayatna karatA hU~ kintu mana meM bilakula zAnti nahIM rhtii| ___ A~sU bharI A~khoM se usane apane ghara kI Arthika paristhiti kA aisA karuNa citra khIMcA ki mahAtmAjI dayA se dravita ho uThe aura usakI hathelI para eka kA aMka banA diyA / usa dina usa bhakta ko vyApAra meM zIghra hI eka rupayA mila gyaa| isase usakI AdhyAtmika pravRtti kucha aura adhika jAgRta huI aura vaha mahAtmAjI kI bhakti meM khUba jora lagAne lagA | usakI bar3hatI bhakti se prasanna hokara mahAtmA ne usakI hathelI meM eka ke sAmane eka zUnya bar3hA diyA / usa dina bhakta ko dasa rupaye mile jisase bar3I prasannatA huI / . . kucha dina bAda mahAtmA ne usako pUchA-bolo bhakta kyA bAta hai ? usane kahA-mahArAja ? kucha karja TikA huA hai aura karane ke Avazyaka kAma to sira para yoM hI par3e hue haiN| mahAtmA ne usakI hathelI meM eka zUnya aura bar3hA diyA jisase bhakta kI Arthika sthiti bahuta acchI ho gaI / aba pratidina eka sau kI AmadanI hone lagI / mahAtmA ne phira pUchA to bolA-abhI lar3akI ko byAhanA hai / mahAtmA ne eka bindI aura bar3hA dI jisase use hajAra rupaye kI nitya Aya hone lgii| aba to use vyApAra se avakAza hI nahIM milatA | usakA vyApAra bahuta vistRta ho
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 AdhyAtmika Aloka gayA aura hara tarapha se AmadanI ke sAtha kharca bhI bar3hane lagA / ghara para gAr3I-ghor3e aura ciTThI patrI AtI-jAtI rahatI / bhakta vyApara kI dhuna meM dina-rAta masta rahakara bAbAjI ke pAsa tIna kI jagaha do bAra hI jAne lgaa| mahAtmAjI ne usakI hathelI meM eka bindI aura bar3hA dI / phira to kyA thA, hajAra se bar3hakara usakI AmadanI pratidina dasa hajAra ho gaI aura vaha isase bhI adhika ke lie vyasta rahane lgaa| eka roja bAbA ne eka bindI aura bar3hA dI jisase usakI dainika AmadanI eka lAkha kI ho gii| vaha apane vyApAra meM itanA ulajha gayA ki mahAtmA ke darzanoM ko jAnA bhI bhUla gayA / satsaMga aura kathA zravaNa kI to bAta hI kyA ? aba nitya Ane vAle bhakta ke mahAtmAjI ko darzana nahIM hone lge| mahAtmAjI ne samajha liyA ki mAyA ne aba bhalI-bhAMti bhakta ko ghera liyA hai aura usase aba vaha nikala nahIM sktaa| nidAna eka dina mahAtmAjI svayaM usa bhakta ke dvAra para pahuMce aura pUchA ki kyA bAta hai, jo aba pravacana sunane nahIM Ate ho ? bhakta ne nivedana kiyA ki mahArAjA bahuta parezAnI rahatI hai| vyApAra dhandhoM se avakAza hI nahIM milatA / ataH cAhakara bhI ApakI sevA meM nahIM pahuMca pAtA | bAbA ne bhakta ko pAsa bulAyA aura kahA ki ghabarAo nahIM, maiM palabhara meM tumhArI sabhI parezAnI miTA dUMgA, yaha kahakara unhoMne usakI hathelI para ke eka ke aMka ko miTA diyA / pariNAmataH vyApAra kI hAlata kharAba ho gaI aura nitya prati ke bhayaMkara ghATe se usakA kAmakAja banda ho gayA / isa prakAra usakI sArI parezAnI anAyAsa hI miTa gii| bhakta siMha se phira cUhA bana gayA thA / aba use dina bhara pahale kI taraha avakAza hI avakAza thA / bIca meM mAyA se jo baicenI bar3ha gaI thI vaha mAyA ke jAte hI sArI kI sArI kUca kara gii| sAmAnyataH yahI sthiti sAdhAraNa mAnavoM kI hotI hai / ve lAbha kI dazA meM bebhAna athaca becaina ho jAte haiM / khAnA-pInA, sonA, ArAma karanA Adi zArIrika suvidhA kA bhI jaba khyAla nahIM rahatA to Atmika sudhi aura sAdhanA kI to bAta hI kyA ? kintu yAda rakhanA cAhie jaise ghRta kI Ahuti se Aga nahIM bujhatI vaise dhana kI bhUkha dhana se nahIM miTatI hai / tana kI bhUkha to pAva bhara anna se miTa jAtI hai kintu mana kI bhUkha asIma hai | usakI davA tyAga aura saMtoSa ke pAsa hai, dhana yA tRSNA ke pAsa nahIM / yadi manuSya icchA ko sImita karale to saMgharSa ke saba kAraNa Apa se Apa samApta ho jAege, viSamatA Tala jAyegI, vargabheda miTa kara zAnti aura Ananda kI lahara saba aura phaila kara yaha pRthvI svarga ke samAna bana jaaegii|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka mAnava janmate samaya kucha bhI sAtha lekara isa vasudhA para nahIM AtA / kintu binA sAdhana ke Ane para bhI jIvana kI sabhI Avazyaka sAmagrI use upalabdha hotI rahI hai / mA~ kA mIThA tAjA dUdha, svaccha havA, priyajanoM kA pyAra evaM prakRti kI anya suvidhA kA pUrNa lAbha use milatA rahatA hai / janma se naMgA mAnava hoza meM Akara vividha sAja-zrRMgAroM se apane jIvana ko sajAtA aura marakara bhI kaphana se tana Dhaka kara hI citA para caDhatA hai / AvazyakatA kI pUrti ke lie karmAnusAra sabako milatA hai / hA~-lAbha meM puNya kA bala avazya apekSita hai / vastutaH manuSya jaba sahaja rUpa se apanA jIvana nibhA sakatA hai to vaibhava ke lie durguNa apanAne kI kyA AvazyakatA hai? kisI kavi ne ThIka hI kahA hai grAme grAme kuTI ramyA, nijhara nijhara jalam / bhikSAyAM sulabhaM cAnna, vibhavaiH kiM prayojanam / / Aja ke manuSya ne apanI karanI, yogyatA tathA bhagavAna para se vizvAsa uThA liyA hai, usIkA pariNAma yaha vistRta duHkha aura dAridrya hai| vaha socatA hai - Aja khAne ko hai kala na rahA to."I, Aja svastha haiM kala bImAra par3a gaye to.......| isI prakAra hara bAta ke lie 'to' kA zaMkAspada prazna mana meM uThatA rahatA hai aura manuSya isI zaMkA ke cakkara meM par3akara harakSaNa azAnta evaM duHkhI banA rahatA hai| Atma-sAdhanA meM tarka aura zaMkA ko haTAnA hI zreyaskara hai / satya aura vizvAsa ke bala para calA huA hara kArya sukhadAyI hotA hai, jo manuSya jIvana ke lie apekSita hai / Aja mAnava durbalatA se ghirA huA hai / durbalatAoM ko mana se nikAle binA use saccI zAnti nahIM mila sakatI / saMsAra meM unakA hI jIvana mahatvapUrNa hai, jinake mana meM raMcamAtra bhI saMzaya yA zaMkA nahIM hotI tathA jo praNa para apane prANa ko nyauchAvara karane kI himmata rakhate haiM / dekhie anubhavI puruSoM ne jIvana kI paribhASA karate kyA kahA hai - jagata meM unakA jIvana jAna / jinheM na hotI zaMka raca bhI, praNa para dete prANa / jo kSata khAkara bhI karate haiM, auroM kA utthAna |jgt.|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AdhyAtmika Aloka - itihAsa aura dharmazAstra unakI yazogAthA gAtA hai tathA premabhare hRdaya se unakA sammAna karatA hai, jo jIvana meM Atma-vizvAsa utpanna kara rAga rahita ho gae haiN| Atma-vizvAsa se asaMbhava kArya bhI sugama aura saMbhava ho jAte haiM aura sAdhanA hI Atma-vizvAsa jagAkara sAdhaka ko parama-pada para pahu~cAne kI kSamatA rakhatI hai, yaha satya evaM nizcita hai / aisA samajha kara niHzaMka mana se sAdhanA kareMge to kalyANa hI kalyANa hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] ahiMsA kA Aloka ananta-kAla se saMsAra kA prANI karmapAza meM baMdhA huA hai / jisase vaha apane jJAnAdi guNoM kA pUrNa prakAza nahIM phailA sakatA / karma bandha kI anAditA se prazna hotA hai ki jaba karma anAdi hai to phira manuSya kI mukti kaise ho? __yahA~ samajhane kI bAta hai ki sambandha do prakAra ke hote haiM eka saMyoga sambandha aura dUsarA samavAya sambandha / eka vastu kA dUsarI vastu ke sAtha sambandha athavA AtmA kA karma ke sAtha sambandha, yaha saMyoga sambandha hai aura AtmA kA jJAna Adi nija guNa ke sAtha sambandha samavAya hai, isameM se pahale kA sambandha anAdi hokara bhI sAnta hai, jabaki dUsare kA anAdi ananta sambandha hai na usakA saMyoga hai aura na viyoga / kisI ko yadi yogya nimitta mila jAya aura usameM ucita puruSArtha ho to AtmA ke sAtha jo karma kA sambandha hai, usakA viyoga bhI kara sakatA hai / jaise suvarNa aura dhUli kA sambandha anAdi se hone para bhI rAsAyanika prayoga se sonA zuddha hotA hai / miTTI meM milA huA bhI jala zuddha kiyA jAtA hai vaise hI AgaMtuka kAraNoM ko roka kara karma kA bhI anta kiyA jAtA hai / karma bhI pravAha kI apekSA anAdi aura sthiti kI apekSA sAdi hai / jaise chane jala ke pAtra ko DhaMka diyA jAya to nayA maila nahIM AtA phira vASpa nalikA meM philTara kara use pUrNa zuddha kara liyA jAtA hai / aise hI vratoM ke dvArA pApoM kA Agamana roka kara tapa evaM dhyAna se karma-mala kA sarvathA anta bhI kara liyA jAtA hai| karma ke aNu saMsAra meM cAroM ora bhare par3e haiM, jaba AtmA unheM grahaNa karatI hai to ve usa-usa pariNati ke anukUla phala dete haiM, jaise bhAvAveza meM Akara koI bhaMga pI letA hai to usake dila-dimAga saba mastI se AvRtta hokara kucha aura hI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 AdhyAtmika Aloka rUpa ho jAte haiM / dhIre-dhIre upacAroM se vaha prabhAva miTakara mana svastha hotA hai / jaise bhaMga ke paramANu svayaM ke dvArA grahaNa karane para hI duHkha dete haiM, vaise karma paramANu bhI apane dvArA grahaNa kie jAne para hI duHkhadAyI hote haiN| karma bandha se bacane kA upAya sAdhanA hai jo do prakAra kI hai, eka sAdhu mArga kI sAdhanA aura dUsarI gRhastha dharma sAdhanA / donoM meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pAMca vratoM ke pAlane kI vyavasthA kI gaI hai / sAdhu-mArga kI sAdhanA mahA kaThora aura pUrNa tyAga kI hai kintu gRhastha kI dharma sAdhanA sarala hai| gRhastha ke vrata meM maryAdA hotI hai / Ananda kI sAdhanA bhI deza sAdhanA hai / usane zrAvaka dharma ko svIkAra karate hue sarva prathama sthUla hiMsA kA tyAga kiyA jo sAdhanA patha kI sabase bar3I bAdhA hai| saMsAra meM jIvana nirvAha karate hue zarIra dhArI ke sammukha hiMsA ke avasara Ate rahate haiM / aisI sthiti meM ahiMsA vrata kA nirvAha kaise kiyA jAya ? isa prakAra Ananda ke dvArA pUche jAne para prabhu ne batalAyA ki hiMsA ke do bheda haiM :- eka sthUla hiMsA aura dUsarI sUkSma hiMsA / sUkSma hiMsA ke antargata nimna pAMca bAteM AtI haiM - 1-pRthvI kAya ke jIvoM kI hiMsA, sjalIya jIvoM kI hiMsA, 3-agni ke jIvoM kI hiMsA, 4-vAyu ke jIvoM kI hiMsA, 5vanaspati ke jIvoM kI hiMsA / gRhastha ke lie dainika vyavahAra meM inakA sarvathA tyAga saMbhava nahIM / phira bhI vivekI ko isake lie dhyAna rakhanA cAhie, yaha sUkSma hiMsA hai| kintu dUsarI sthUla hiMsA jisameM eka kITa se lekara pazu pakSI aura manuSya taka sAre cara prANI A jAte haiM, zrAvaka ko sthUla rUpa meM calane-phirane vAle jIva jantuoM kI jAna-bUjhakara durbhAva se hiMsA nahIM karanI cAhie / Ananda ne aisI pratijJA kara lii| sAdhu yA vratI se pApa ho sakatA hai parantu usakA saMkalpa hai ki jAna bUjhakara pApa nahIM karanA | pApa kA ho jAnA. aura pApa karanA ye do bhinna-bhinna bAteM haiM / karane meM mana kI preraNA hotI haiM aura hone meM mAtra kAya ceSTA / yadi hamAre vyavahAra se kisI ke hRdaya para Thesa laga gaI aura usase kSamA mAMgakara parizodhana kara liyA to vaha zAnta ho jAyagA aura yadi anAyAsa hI kisI ko pIr3A pahu~ca jAya to yaha jAna-bUjhakara pIDA na pahu~cAne ke kAraNa kSamya hai kintu kaMkara kI coTa bhale hI kama ho, para jAnabUjhakara mArane vAle ko Apa kar3I dRSTi se dekhate haiM / kintu anajAne milane vAlI pIr3A ko bhI kSamA kI najaroM se dekhate haiM / hara prANI ko apanI jAna pyArI hotI hai, ataeva hiMsA se bacanA hara mAnava kA parama punIta kartavya hai / kavi ne ThIka hI kahA hai
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 AdhyAtmika Aloka prathama to priya dhana saba hI ko, dravya se suta lAge nIko / putra se vallabha tana jAno, aMga meM adhika nayana mAno / / dohA - nayana Adi saba indriyana, adhika piyAre prANa / yA kAraNa koI mata karo, para prANana kI hAna / burI hai jaga meM beImAnI, dayApAlo budhajana prANI / svarga apavarga saukhyadAnI / jIva ko apanA jIvana sabase pyArA hotA hai / apanI jAnake Age vaha kisI kI bhI paravAha nahIM krtaa| eka jagaha kI bAta hai ki eka seThajI ko cauthepana meM puNya yoga se eka putra ratna prApta huA | putra kA bar3e ThATha se lAlana-pAlana huA / eka dina seTha kahIM bAhara gae hue the ki unake ghara meM acAnaka Aga laga gaI aura baccA ghara ke bhItara pAlane meM hI raha gayA ghara ke saba loga jaldI meM bAhara ho gae / bacce kI yAda AyI taba taka to ghara meM cAroM ora Aga phaila gaI thI aura joroM kI jvAlA nikala rahI thii| jaba seTha ko patA calA to usane, bacce ko bacAne ke lie bahuta dhana dene kA nirNaya kiyA, kintu dhana ke lie jAna para khelane vAlA vyakti usa jagaha nahIM mila sakA / seTha bacce ke lie chAtI pITa kara ro rahA thA / seTha kI vyAkulatA dekhakara kisI vyakti ne kahA ki seThajI / svayaM hI bhItara jA kara bacce ko kyoM nahIM nikAla lAte ho? yaha sunakara seThajI bole ki yadi bacAne ke badale maiM svayaM jala jAUM to..."! yadi maiM hI nahIM rahA to putra-mukha darzana kA sukha kauna dekhegA? nIti meM bhI to kahA hai - ____ AtmAnaMsatataMrakSet, dArairapi dhanairapi ___ isa dRSTAnta se tAtparya yaha hai ki sampadA, aura putra Adi se, hara eka manuSya ko apanA jIvana adhika pyArA hai / ataH Atmavat mAna kara kisI ke bhI prANa ko khatare meM DAlanA mahAn ghAtaka va bar3A pAtaka hai| . hiMsA karane vAle manuSya ko hamezA cintita rahanA par3atA hai / satAe gae vyakti se pratIkAra pAne kI bhAvanA bhI mana ko kacoTatI rahatI hai / kyoMki hiMsA prati hiMsA ko utpanna karatI hai, jo manuSya ke lie cintA kA kAraNa hai / Apa jAnate haiM eka sAdhAraNa vyakti kahIM bhI svatantratA pUrvaka bhramaNa kara sakatA hai / use kisI bhI bAta kI cintA nahIM hogI, kintu deza ke pradhAnamantrI yA bar3e-bar3e padAdhikArI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AvyAtmika Aloka akele nahIM ghUma sakate / unake mana meM zaMkA lagI rahatI hai, magara jisake mana meM ahiMsA kI bhAvanA hai, vaha akele bhI jagat meM ghUma-phira sakatA hai / gAMdhIjI hindU-muslimadaMge ke samaya meM bhI noAkhAlI Adi pAkistAnI kSetroM meM ghUma gae / kAraNa spaSTa hai ki unake mana meM ahiMsA kI pavitra bhAvanA thI, ataH ve sarvatra nirbhaya rahate the| AcArya pAtaMjali ne yoga darzana meM sAdhanA ke mArga meM yama kA lakSaNa batalAte hue kahA hai-'ahiMsA satyAsteya brahmacaryAparigrahAH yamAH / ' phira ahiMsA kI mahimA batAte hue Apa kahate haiM ki jisake mana meM ahiMsA kI pratiSThA huI ho, usakA kisI se vaira-virodha nahIM rahatA aura bhayaMkara prANI bhI usake sAmane vaira-bhAva bhUla jAte haiM jaise ki "ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH " yoga. / sAdhu vana-bhUmi meM hiMsaka pazuoM se ghira kara tapasyA karate haiM / ina sAdhu saMtoM ke pAsa ahiMsA kA hI bala hai| pUrNa ahiMsaka ke zarIra para sarpa, bicchU Adi viSaile jIva-jantu bhI apanA viSa nahIM lagAte / dhArmika sAdhanA meM ahiMsA ke dvArA hI logoM kA dila jItA jA sakatA hai / gRhastha bhI yadi ahiMsA kA vrata dhAraNa kare to usakA kauTumbika jIvana madhura bana sakatA hai / ahiMsA kA kSetra bar3A hI vyApaka hai / zarIra se nahIM mAranA taka hI ahiMsA sImita nahIM hai / maMtra dvArA dUsare ko hAni pahu~cAnA, jAdU-TonA karanA, kaTuvANI kA prahAra kara Thesa pahu~cAnA ye saba bhI hiMsA ke hI rUpa haiM / yadi koI kisI kI kaTuvANI yA chIMTAkazI se uttejita hokara Atma-hatyA kara le, to AtmaghAtI ke sAtha-sAtha chIMTAkazI karane vAlA bhI pAtakI hogA / ataeva khUba dhyAnapUrvaka hiMsA ke pApa se bacane kA prayatna karanA cAhie / Ananda zrAvaka ne prabhu se kahA ki maiM aisI sthUla hiMsA svayaM nahIM karUMgA aura na karAUMgA hI / mana, vANI evaM zarIra tInoM se sthUla hiMsA kA tyAga karatA huuN| saMyamita jIvana kA artha sAdhanA ko Upara bar3hA le jAnA hai| magara jo sAdhanA Upara bar3hane ke bajAya adhogAminI ho, use sAdhanA kahanA sAdhanA zabda ke mahatva ko ghaTAnA hai / aba jarA pUrNa sAdhaka kI jIvana jhAMkI prastuta karate haiM-bhadrabAhu / ve pUrNa tyAgI the / unakI satyavAditA ke camatkAra se apamAnita varAhamihira ke hRdaya meM AkulatA bhara gaI aura vaha pratizodha ke lie prajvalita hRdaya ho gayA, ArtadhyAna meM prANa tyAga kara vaha vyantara deva banA aura pratizodha kI bhAvanA se pATaliputra ke saMgha meM plega, haijA kA jana saMhAraka roga phailAne lagA | jaba bhadrabAhu
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 AdhyAtmika Aloka ke pAsa saMgha ne Akara rakSA kI prArthanA kI taba bhadrabAhu ne zAnti ke lie eka stotra kI racanA kI aura kahA ki isake pATha se koI saMkaTa nahIM rahegA / yadyapi maMtra-yaMtra Adi vidyA kI jAnakArI yA prayoga gRhastha ko batAnA jaina sAdhuoM ke lie varjita hai, kintu Agama vyavahArI hone se bhadrabAhu ne isameM saMgha rakSA ke sAtha zAsana kI prabhAvanA dekhI / ataH 'uvasaggahara' stotra kI racanA kara dI jo Aja bhI apane maMgala rUpa meM vidyamAna hai| kAlAntara se isa stotra kA upayoga sAdhAraNa duHkhoM meM bhI hone lagA, taba kahA jAtA hai ki durupayoga ke kAraNa usakI do gAthAeM nikAla dI gaI, stotra kI pAMca gAthA abhI bhI zeSa haiN| pApa mAnava ke satyAnAza kA kAraNa banatA hai, pApa se saMtApa milatA hai tathA dharma Atma-sukha kA nimitta hai / dezavirati Ananda kA namUnA aura pUrNa tyAga meM mahAmuni bhadrabAhu kA Adarza hama sabake sAmane hai / apane sAmarthya ke anusAra hameM sAdhanA kA rUpa grahaNa karanA hai / vItarAga kI preraNAmayI vANI kA lAbha lekara svayaM sAdhanA karane se laukika aura pAralaukika donoM taraha kA kalyANa hogA aura Atmika zAnti prApta hogii|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] . sAdhanA kA bAdhaka tatvaH asatya sAdhanA ke kSetra meM kucha sAdhaka aura kucha bAdhaka karma hote haiM / yadi sAdhaka, sAdhaka karma ko svIkAra kare to sukha zAnti aura bAdhaka karma kare to duHkha aura azAnti hotI hai| zAstra kI bhASA meM isI ko upAdeya aura heya kahate haiN| bAdhaka karmoM meM aneka vikAra rahate haiM, jo sAdhanA meM vyavadhAna rukAvaTa upasthita karate haiM, jinameM bhaya aura lobha ye do pramukha haiM / ye donoM vikAra sAdhanA ke kSetra meM sAdhaka ko Age bar3hane se rokate haiN| paramArtha kI sAdhanA to bahuta UMcI hai, kintu vyavahAra sAdhanA meM bhI ye donoM bAdhaka haiN| yadi koI lobhavaza artha saMcaya karanA cAhe to use bhI bhaya kA sAmanA karanA par3atA hai aura artha saMcaya ke bAda bhI jIvana bhara usake saMrakSaNa kA bhaya tana-mana para savAra rahatA hai, phira bhI bhaya jItanA AsAna hai kintu lobha ko jItanA utanA AsAna nahIM hai / lobhAdhIna prANI mauta kA bhI mukAbilA karate dekhA jAtA hai / bar3e bar3e mahAjana lobha ke vazIbhUta hokara saba kucha barbAda kara lete haiM aura pIr3hiyoM kI kamAI huI atula dhanarAzi lobha kI vedI para bheMTa car3hA kara, phakIra ho jAte haiN| isa sambandha ke saikar3oM udAharaNa Apa saba ke sAmane hoMge ki kisa taraha roja ghara meM dIvAlI jalAne vAle jana lobhavaza saTTe aura jue meM apanA divAlA nikAla lete haiM tathA U~ce U~ce mahaloM meM rahane vAle priyajanoM ko bhI jhopaDI meM rahane ko vivaza kara dete haiN| ataeva bhagavAn mahAvIra svAmI ne kahA-kAmanA ko vaza meM karo / kAmanA ke kAraNa hI manuSya vividha janma-maraNa karatA aura anacAhe bhI duHkha prApta karatA hai | kAmanA para vijaya hI duHkha para vijaya hai / jaisA ki zAstra meM kahA hai'kAme kamAhi, kamiyaM khu dukkhaM / ' kAmanA kI vijaya duSkara pratIta hotI hai| Ananda ne
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 55 kAmanA para vijaya prApta karate hue mana, vacana, aura kArya se sthUla hiMsA karane evaM karAne kA tyAga kara liyA / hara eka pApa tIna prakAra se hotA hai, karanA, karAnA aura karane vAle ko protsAhita karanA, usakI prazaMsA karanA / manuSya svayaM pApa karatA hai, usakI apekSA saikar3oM guNA adhika karAtA va anumodana karatA hai / ataH anumodana nahIM tyAgane kI sthiti meM bhI karane karAne kA tyAga Ananda ne kiyaa| parihArya aura aparihArya rUpa do prakAra kI hiMsA meM zrAvaka ko parihArya ke bAda aparihArya tyAga kA bhI dhIre-dhIre abhyAsa bar3hAnA cAhie / yaha pahalA vrata hai| - isake bAda sAdhanA-kSetra meM dUsarA sthAna satya kA AtA hai / sAdhanA meM ahiMsA agara vAyu kI taraha hai to satya ko bhI pAnI kI taraha prANa-rakSaka samajhanA cAhie / satya se vicalita hone para koI bhI sAdhanA saphala nahIM hotI / magara pUrvAcAryoM ne batalAyA hai ki ahiMsA ke pAlana meM satya Adi vrata svayaM A jAte haiN| kyoMki jahAM hiMsA hai, vahAM satyAdi vrata nahIM raha sakate aura jahAM asatya, kuzIla Adi haiM, vahAM ahiMsA bhI surakSita nahIM rhtii| . jhUTha, corI evaM kuzIla Adi bhI eka prakAra se hiMsA hai, dekhie-jhUTha bolane vAlA apanI hatyA karatA hai, kyoMki satya bolanA AtmA kA svabhAva hai aura isa dRSTi se jhUTha bolanA usakI hatyA huI / phira nakalI ko asalI aura asalI ko nakalI banA kara kahane vAlA mithyAbhASI, padArtha ke sahI rUpa kA bhI hanana karatA hai| ataH jhUTha bolane vAlA vANI se hiMsA kA kAraNa banatA hai| sthUla aura sUkSma bheda se asatya-jhUTha bhI do prakAra kA hai / sAdhaka ke lie yadi sarvathA tyAga saMbhava na ho to bhI use sthUla asatya kA tyAga kara maryAdA to karanI hogI, usa ko aise jhUTha se bacanA hogA jisase ki dUsare kI hAni hotI ho| saMsAra ke sabhI dhArmika sampradAyoM ne eka svara se hiMsA kI taraha jhUTha ko bhI tyAjya mAnA hai / jagat meM lAkhoM kA lena-dena satya se hotA hai / yadi bharosA nahIM nibhAyA gayA to manuSya vizvAsaghAtI samajhA jAyagA aura jhuTha se usakA vizvAsa samApta ho jAyegA / isalie sadagRhastha ko sthUla asatya se avazya bacanA cAhiye / satya evaM sadAcAra kI pAlanA meM satsaMga kI taraha bAlyakAla ke saMskAroM kA bhI bar3A hAtha hotA hai, saMskAra kA prabhAva dekhane ke lie prAcIna itihAsa dekhiye eka sAdhu ko eka bAra eka sajIva bhikSA (bAlaka kI bhikSA) prApta huI / sAdhu ne bhikSA lAkara bhikSA-pAtra guru ko diyA, pAtra bhArI thA, ataeva usa bAlaka
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 AdhyAtmika Aloka kA nAma vajakumAra rakhA gayA / aba bacce kA lAlana-pAlana kaise ho? yaha samasyA sAmane AI, kyoMki maMDalI sAdhu kI thI, ve tyAgI the / Akhira sAdhviyoM ke dvArA bAlaka zayyAtarI kI dekharekha meM rakha diyA gayA | usI ke ghara meM sAdhuoM kA bhI DerA thA ataH bacce ko janma-ghUTI dharma kI milatI rahI / ___ kucha dinoM ke bAda bacce ko khuzahAla dekha kara usakI asalI mA~ use lene AI, kintu sAdhu-maMDalI bAlaka ko dene ko taiyAra nahIM huI, jisase vivAda khar3A huaa| rAjA ke samakSa nirNaya ke lie yaha prakaraNa rakhA gayA / janma dene vAlI mAM vividha prakAra ke khilaune, miThAI Adi lekara AI aura saMgha kI ora se zayyAtarI rajoharaNa, muMhapattI, pustaka, pAtra, Asana, mAlA, sumaranI Adi dhArmika upakaraNa lekara AyI / donoM sAmagriyoM ke bIca bacce ko rakhA gayA / baccA dhArmika upakaraNa kI ora bar3hA aura khilaunoM kI aura usane mu~ha phera kara bhI nahIM dekhA / tAtparya yaha ki eka abodha baccA bhI dhArmika saMskAroM ke kAraNa khilaunoM ko chor3a kara dhArmika upakaraNoM kI ora bar3hA / yadi isI prakAra mAtAe~ apane baccoM meM janma se hI dhArmika aura acche saMskAra DAleM to Age calakara baccoM ko apanA jIvana U~cA uThAne meM koI dikkata nahIM hogii| bhagavAna mahAvIra svAmI ne Ananda Adi ko sambodhita karake bar3e jhUTha ke pAMca prakAra batalAe / jaise1. kanyAlIka ___ kanyA kA sambandha karane ko jhUTha bolanA, kanyA ke doSoM ko chipAkara acchA batAnA, vaya meM choTI ko baDI aura bar3I ko choTI kahanA Adi / isa prakAra yadi vaivAhika sambandha kiyA to jhUTha bolane kA pAtaka lagegA tathA kanyA bhI apane sasurAla meM sukhamaya jIvana nahIM vyatIta kara sakegI / kanyA kI taraha bacce ke lie bhI samajhanA cAhie / loga svArthavaza dUsare kI hAni kA bhI vicAra nahIM karate / eka bhAI ne kisI jAnakAra se pUchA ki yaha lar3akA kaisA hai ? apanI bAI kA sambandha karanA hai / usane kahA-par3hA-likhA hoziyAra to hai magara mRgI kA daurA AtA hai / becArA ummIdavAra dharA raha gayA / yaha bar3A jhUTha hai / naukarI Adi ke liye bhI bAta karane kA avasara A sakatA hai / zrAvaka kA kartavya hai ki bAta cIta meM dUsare ko dhokhe meM na DAle aura kisI kA ahita ho, aisA bhI na kahe / 2. gavAlIka ___ gAya, bhaiMsa Adi pazu ke sambandha meM jhUTha bolanA bhI bar3A asatya hai.| dudhAru gAya-bhaiMsa ko kharAba yA kharAba ko dudhAru batAnA, dhokhA dekara gAya, bhaiMsa, baila ghor3A Adi jAnavaroM ko dUsare ke gale lagA denA Adi pazu-pakSiyoM sambandhI jhUTha hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 AdhyAtmika Aloka 3. bhaumAlIka parAI jamIna ko apanI batAkara le lenA yA Taiksa bacAne ke lie apanI ko parAI kahanA Adi / yaha bhUmi sambandhI jhUTha hai| 4. nyAsApahAra dUsare kI rakama (rupaye paise Adi) ko har3apane kI buddhi se jhUTha bolanA, idhara-udhara kI bAta banA kara TAlanA Adi dharohara sambandhI jhUTha hai / 5. jhUThI sAkSI nyAyAlaya, paMcAyata Adi meM svArthavaza jhUThI gavAhI denA, asatya ko satya aura satya ko asatya batalAnA Adi kUTa sAkSI sambandhI jhUTha haiN|| gRhastha kA dharma hai ki vaha dUsare ke liye hAnikAraka ho vaise bar3e jhUTha ko .kabhI nahIM bole / bahuta bAra, khAkara na Ane para bhI "bhojana kara liyA" aisA kahanA, Thaharane kI phursata nahIM hai, kahakara Thahara jAnA Adi choTe-choTe jhUTha manuSya anAvazyaka rUpa se aneka bAra bola jAtA hai / yoM to sabhI prakAra ke jhUTha varjita evaM nindita haiM kintu yadi sampUrNa jhuTha chor3ane kI zakti na ho to bar3e jhUTha se to bacanA hI caahie| devAlaya kI dhvajA aura gAr3I ke cakke ke samAna apanI bAtoM ko hamezA badalane vAle marda ( vyakti ) duHkhamaya jIvana vyatIta karate tathA apanI AtmA ko dUSita kara lete haiM / loka meM unakI prIti aura pratIti kama ho jAtI hai / satya kA pAlana karane vAlA jIvana meM sadA sukhI rahatA hai / ataeva kavi ne bar3A hI uttama parAmarza diyA hai nA nara gaja na nApiye, nA nara lIje tola / 'parazurAma' nara nAra kA, bola bola meM mola / / manuSya kI kImata usakI vANI se hai, nApa-taula se usakI kImata nahIM hotii| satya kI mahimA hI vANI meM nihita hai / mahAvIra bhakta Ananda satyavrata kA saMkalpa lekara bar3e hI sammAnanIya vyakti bana ge| yadi koI seTha svayaM jhUTha kA tyAga kare kintu munIma ko jhUTha bolane ko kaha de to yaha bhI seTha ke lie svayaM jhUTha bolane ke samAna pApapUrNa hai / thor3e lAbha ke lie, jhUTha bolakara apane jIvana ko lAMchita karanA sabhya manuSya ke liye zobhanIya nahIM hotA / lena-dena meM saudevAjI ( molabhAva ghaTa-bar3hakara karanA ) bhI grAhaka aura vyApArI donoM ke lie parezAnI kA kAraNa hai saudevAjI se dUra raha kara,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 58 AdhyAtmika Aloka prAmANikatA se vyavahAra karane para grAhaka aura vyApArI donoM kA samaya baca jAtA hai aura anAvazyaka jhUTha bolane se bhI chuTakArA mila jAtA hai| jhUTha se jisakA vyavahAra azuddha hogA, to prAmANikatA ke abhAva meM usake pUjA-pATha Adi bhI lAMchita hoMge / zubha-karma karane vAle para AkSepa kI adhika saMbhAvanA rahatI hai / saMsAra kA niyama hai ki jo ujalA vastra hogA, usameM dAga jaldI najara AtA hai, kintu jo vastra pahale se kAlA hai, usameM navIna dAga kA koI asara nahIM par3atA / aise anArya logoM kI apekSA, eka bhakta gRhastha kA jIvana ujalA hai| gRhastha-dharma kI dRSTi se usakA yaha kartavya ho jAtA hai ki mana, vacana aura kAya se na to jhUTha bole aura na bolAve / saMta kA jIvana vratI gRhastha se bhI adhika ujalA hotA hai / usako sarvathA jhUTha kA tyAga hai / sarva-tyAgI bhadravAha aura deza tyAgI yAni sthUla tyAgI gRhastha Ananda kA Adarza Apa sabake sAmane hai| pATaliputra ke rAjA nanda mahAmuni bhadrabAhu ke jJAnabala tathA AcArabala se bahuta prabhAvita the| unake samaya meM pATaliputra ke logoM kA caritra bahuta U~cA thaa| pATaliputra meM nagarI kI khulI dukAnoM se koI corI ke rUpa meM mAla nahIM uThA pAtA thA / cInI yAtrI hvenasAMga, phAhiyAna Adi, yahAM ke logoM ke satya vyavahAra se bar3e prabhAvita the / isa sambandha meM unhoMne apane yAtrA-vivaraNa meM yahAM ke logoM kI prazaMsA kI hai| durdaiva se eka bAra pATaliputra meM bAraha varSoM kA lagAtAra durbhikSa paDA, kSudhA kI pIr3A se loka-jIvana sihara uThA aura usakA prabhAva saMta-jIvana para bhI par3A, kyoki jJAna aura sadAcAra kI surakSA ke lie zarIra rakSA Avazyaka hai, zarIradhAraNArtha saMto ko zuddha AhAra, vahIM mila sakatA hai, jahAM logoM meM svastha mana aura kucha utsarga karane kI zakti ho / pATaliputra to akAla kI capeTa meM kaMgAla bana gayA thaa| ataeva bhadrabAhu vahAM se uttara kI ora nikala par3e aura pakSI kI bhAMti apanA ghoMsalA badala diyA / bhadrabAhu ne deza ke kone-kone meM dharma kA sandeza phailAyA aura sAtha hI Atma-sAdhanA kA teja bhI camakAyA / Aja logoM kA caritra bala itanA adhika kSINa ho gayA hai ki saMtoM ko bhI samaya-samaya para sAmAnya naitika jIvana taka kI zikSA denI par3atI hai / isa ke lie Aja saMtoM kA upadeza hI paryApta nahIM hai, balki hara gRhastha kA yaha kartavya hai ki vaha apanI jIvikA saMcAlana meM satya-ahiMsA Adi kA bhI pAlana kare tathA dUsaroM ko bhI usa mArga para calane kI preraNA kre| sAdhanA-patha para svayaM calate aura dUsaroM ko
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 AdhyAtmika Aloka calAte hue mAnava akSaya puNya kA bhAgI banatA hai / jahAM saubhAgya se samAja meM donoM kAryoM ko karane vAle hoge vahAM dharmamayatA evaM zAnti banI rhegii| Aja samAja meM aise avakAzaprApta logoM kI AvazyakatA hai jo naitika sudhAra ke sAtha bhAvI prajA ko dharma zikSA de, svAdhyAya kI preraNA dekara yuvakoM meM ruci jAgRta kare aura loka-mAnasa meM jJAna kI jyoti jagA sake / gRhastha Ananda aura muni bhadrabAhu kI-sI sAdhanA kA lakSya hara mAnava kA ho to sabakA loka aura paraloka sukhamaya bana sakatA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [ 12 ] sAdhanA kI kasauTI : asteya sAdhanA jIvana-nirmANa kI jar3a hai / isake binA koI bhI Upara nahIM uTha sakatA / magara isa patha para calane meM bar3I-bar3I bAdhAe~ aura kaThinAiyAM haiM / eka vyakti jo pahAr3a ke jaMgalI mArga se calatA hai, jahAM eka ora uttuMga zikhara tathA dUsarI ora gaharI khAI hai, para vaha mArga utanA kaThina nahIM hai jitanA ki sAdhaka kA mArga jisake cAroM ora reDiyo, khela-tamAze, sinemA evaM vividha AhAra-vihAra kI vastueM mana ko AkRSTa karane ke lie sajI par3I haiM / sAdhanA ke tyAgamaya mArga meM calane vAle ke lie lubhAvane vAtAvaraNa se apane ko bacA lenA bar3A duSkara hotA hai / rAga kA AkarSaNa tyAga ko hara ghar3I dabAtA rahatA hai / isalie jaba taka kAmanAoM para pUrNa niyantraNa nahIM hotA taba taka sAdhanA nirvighna nahIM ho sakatI / sAdhaka zuddha hRdaya se eka bAra jaba kAmanA para vijaya pA letA hai to phira vaha sAdhanA-patha se hargija vicalita nahIM ho sakatA / vaha kAma vijayI kuzalatApUrvaka kaThina mArga se bhI nikala jAtA hai, kyoMki Atma-bala kA samvala use prApta ho gayA hai jo sAdhaka ko pathacyuta nahIM hone detA / kisI bhI vastu ko tyAgane se pUrva saMkalpa kI dRr3hatA ke lie niyama lenA / Avazyaka mAnA gayA hai / niyama lene se AtmA meM vizvAsa aura bala prApta hotA hai| laukika dRSTi se bhI niyama kA pAlanA karanA Avazyaka hai / zAsana ke ucca padAdhikAra prApta karane vAle ko bhI vidhAnAnusAra zapatha lenI par3atI hai| jaba vyavahAra kSetra meM bhI isake binA kAma nahIM calatA to phira-sAdhanA ke kSetra meM binA niyama ke kAma kaise calegA? niyama na lene kI bhAvanA mana kI durbalatA yA kamajorI ko pragaTa karatI hai jisase sAdhanA meM saphalatA nahIM mila sktii| dhArmika niyamoM kA lakSya manuSyoM ko svAnuzAsita banAnA hai / para-zAsana se mana ko por3A pahu~catI hai aura jIvana bhAravat mAlUma par3atA hai / ataH svayaM hI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 AdhyAtmika Aloka anuzAsita jIvana bitAne kA abhyAsa manuSya ke lie sukha aura kalyANadAyaka hai / svazAsana se zAsita prANI hI vizva meM sarvapriya ho sakatA hai / usake lie zAsana vyavasthA, daMDa aura nirIkSaNa kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| sAdhaka Ananda ne niyamoM ke dvArA sAdhanA karanA Avazyaka samajhA / ahiMsA aura satya kA vrata to vaha le hI cukA thA / aba usane acaurya vrata ko bhI svIkAra kiyaa| kyoMki isake binA jIvana kI sAdhanA pUrNa nahIM bana pAtI / / corI zArIrika aparAdha ke sAtha-sAtha eka bhayaMkara mAnasika aparAdha bhI hai / saphalatA milane para yaha aparAdha vaise hI bar3hatA hai jaise ghRta par3ane se Aga kI jvaalaa| isake lie nirdhanatA koI kAraNa nahIM mAnI jA sakatI / kyoMki dhanavAna loga bhI lAlacavaza isa roga ke zikAra bane milate haiN| adatta grahaNa (corI ) bhI sthUla aura sUkSma rUpa se do prakAra kI hotI hai| jisa vastu ke lene meM manuSya agala-bagala dekhe aura dUsaroM kI AMkha bacAve vaha bar3I (sthUla ) corI hai / cAhe corI kA sAmAna sAdhAraNa ho yA mUlyavAn / isa sthiti kI corI hIrA aura suI donoM meM samAna hI mAnI jAtI hai / sAmAnyatayA jo vastu kisI dUsare kI hai, usakI anumati ke binA usa vastu ko grahaNa karanA hI corI hai| yahI kAraNa hai ki sAdhu-saMta binA pUche kisI dUsare ke cabUtare kA upayoga karanA bhI ucita nahIM samajhate / kyoMki unake jIvana meM choTI se choTI vastu kI corI ke bhI tyAga kA niyama rahatA hai / gRhastha jIvana meM bhI jo vyakti corI se vilaga rahatA hai , vaha sammAnanIya mAnA jAtA hai| sar3aka para nAjAyaja kabjA, sarakArI yA dUsare vyakti kI bhUmi para avaidhAnika adhikAra Adi bhI corI kA hI rUpa hai jisake lie zAsana dvArA daNDa diyA jAtA hai / gAya baila bakarI Adi pazu dhana tathA putra-putrI kI corI sajIva corI kA namUnA hai| vAstava meM mAnava samAja ke lie corI eka kalaMka hai| gRhastha ko saMsAra meM pratiSThA kA jIvana bitAnA hai aura paraloka banAnA hai to vaha corI se avazya bace / corI karane vAlA Atma-guNoM kI hatyA karatA hai / jisakI vastu lI jAtI hai, usake hRdaya meM halacala hotI hai, duHkha hotA hai jo prakArAntara se hiMsA bhI hai / bhalA hiMsA ke dvArA kisI kA jIvana kaise pavitra mAnA jA sakatA hai aura usakA paraloka kaise sudhara sakatA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 AdhyAtmika Aloka sthUla corI ke bhI bhagavAna mahAvIra svAmI ne pAMca prakAra batalAe haiM-jinase bacane kA Adarza hara gRhastha ke samakSa honA cAhie / ve isa prakAra haiM 1 seMdha mAranA-dIvAroM meM cheda banAkara makAna ke andara ghusanA aura vastuoM ko uThA le jAnA isake antargata AtA hai| -gAMTha kI vastu khola lenA, jeba, palle aura gAMTha, kATa kara va bistara Adi meM se vastu nikAla lenA / nagaroM meM Aja kala gAMTha kATane kI zikAyata bahuta hotI hai, calate AdamI kI jeba se mAla nikAla liyA jAtA hai.| yaha bar3I corI hai| 3-yaMtrodghATana tAle ko tor3akara yA kholakara mAla nikAla lenA / 4-kisI ke ghara kI vastu ko najara bacAkara uThA le jAnA / 5-girI, par3I huI rAste kI vastu, jisake svAmI kA patA ho grahaNa kara lenA yA rAha calate kisI ko lUTanA / sAdhaka Ananda ne ina pAMco prakAra kI sthUla corI kA tyAga kiyA aura vaha usakA barAbara pAlana karatA rahA / yahI kAraNa hai ki Aja bhI vaha sAdhaka jagat meM anukaraNIya mAnA jAtA hai| corI kI lata bahuta burI hotI hai / manuSya ko cAhie ki vaha sadA isase bacane kA prayatna kare aura sAtha hI apane parivAra para bhI dRSTi rakhe ki koI isa kuTeva kA zikAra to nahIM ho rahA hai| yadi koI gRhastha apane bacce dvArA lAI huI eka sAdhAraNa vastu bhI ghara meM rakha letA hai to samajhanA cAhie ki vaha bacce ko pakkA cora banane ko protsAhana de rahA hai / isa taraha bAlaka kI burI pravRtti nitya bar3hatI hI jAegI aura eka dina vaha coroM kA rAjA DAkU bhI bana sakatA hai| yadi mAM-bApa sajaga raheM to baccoM meM corI kI kutsita Adata kabhI nahIM par3egI / parantu Aja ke pAlakoM ko putra-putrI ke saMskAra nirmANa kI cintA kahAM hai ? eka jagaha kI bAta hai kucha pAsa gAMva ke loga saMtoM kI sevA meM Ae hue the / gAMva ke eka zrImanta ne sabakA apane yahAM Atithya kiyA / unameM eka bhAI jo sAdhAraNa sthiti kA thA, jisake pAsa pAMca rupaye aura kucha paise the / kapar3e khUTI para rakha kara vaha bhojana karane baiThA / bhojana ke bAda jaba usane kapar3e saMbhAle to rupaye gAyava / becArA kirAye kI phikra karane lagA 1 pAsa ke kisI bhAI ne kahA-kadAcit inake laDake ne nikAla lie hoge, kyoMki usakI aisI Adata hai / "pAgyayoga se lar3akA rAste meM mila gayA / pakar3a kara jeba TaTolI to pAMca kA noTa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 AdhyAtmika Aloka mila gayA, paise nadArada / pAe hue meM santoSa kara yAtrI calA gayA / sampanna ghara meM aisA hone kA kAraNa bacce meM saMskAra kA abhAva hI kahA jAyegA / yadi isa prakAra kI sthiti rahI aura baccoM meM acche saMskAra nahIM DAle gae to nizcaya hI bhaviSya bhayAvaha banegA aura manuSya janma pAne kA kucha bhI lAbha nahIM hogA / jisa vyakti ne lAkhoM rupae kamAye kintu samAja meM pratiSThA nahIM rahI to vaha nukasAna meM hI rahA, aisA samajhanA cAhie / divAlie kA koI vizvAsa nahIM karatA / sAkha vAle ko hI bAjAra meM sammAna milatA hai / vAstava meM usane boyA kama, kintu adhika prApta karanA cAhA / Aja kucha loga yaha samajhane lage haiM ki corI meM kyA burA hai ? eka bAra do mitroM meM bAta ho rahI thI, eka ne kahA corI karanA burA nahIM, corI karake pakar3A jAnA burA hai, kintu yaha galata vicAra hai / bhAratIya nIti meM corI cAhe pakar3I jAe yA nahIM pakar3I jAe, donoM hAlata meM nindanIya, azobhanIya aura daNDanIya kRtya hai| corI yA anIti kA paisA sukha zAnti nahIM detA / vaha kisI na kisI rUpa meM hAtha se nikala jAtA hai / kahAvata bhI hai ki 'corI kA dhana morI meM | matalaba yaha ki sAdhaka ko corI se aura khAsa kara bar3I corI se sadA dUra rahanA cAhie / usakA jIvana saMsAra meM prAmANika evaM vizvasanIya honA cAhie / ajJAna aura kusaMgati se kaI logoM meM pApAcAra kI AdateM par3a jAtI haiM aura ve usI meM Ananda mAnane lagate haiM, kintu yaha ThIka nahIM hai / sAdhaka ko satat isa bAta ke lie jAgRta rahanA cAhie ki apane jIvana meM galata vyavahAra kA avasara na Ave / yadi manuSya apanI kupravRttiyoM ko vaza meM rakhe to jIvana unnata banA sakatA hai / bhagavAn kI AjJA meM ve hI sAdhaka A sakeMge jo durguNoM ko choDeMge aura mAyA se satat dUra bhAgege / dharma kI mahimA apAra hai / sAdhaka dharma para AsthA rakha kara apanA ubhaya loka sudhAra sakatA hai / kintu sAtha hI yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki dharma pradarzana kI cIja nahIM vaha grahaNa karane kI cIja hai, sinemA aura pradarzanI dekhane se mana prasanna ho jAtA hai, parantu svAdiSTa bhojana kevala sAmane dekhane ko rakhA jAya aura khAne ko na diyA jAya to tuSTi nahIM hogI aura bhUkha bhI nahIM miTegI / dhArmika sthala bhI bhojanAlaya ke samAna haiM jahAM bhojana peTa meM rakhane se prasannatA hotI hai / dhArmika jIvana ke prabhAva se manuSya corI Adi sakala duSpravRttiyoM se bacakara jIvana nirmANa kara sakatA hai| . __ bhagavAna mahAvIra svAmI ne loka anukampA hita zruta dharma aura cAritra dharma kA upadeza dekara jagat kA mahAn upakAra kiyA hai / isake pAlana se jIvana saphala
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 AdhyAtmika Aloka ho jAtA hai / prabhu kI vANI se prabhAvita ho jahAM lAkhoM ne zrAvaka dharma grahaNa kiyA, vahAM hajAroM pUrNa tyAgI zramaNa bhI ho gae the / usameM se eka the mahAmuni bhadrabAhu / ve caudaha pUrva (eka prakAra kA utkRSTa AdhyAtmika jJAna ) ke jJAtA the| eka bAra ve sAdhanA ke lie nepAla kI tarAI meM gae hue the / usa samaya jaina saMgha kA sandeza lekara do santa unakI sevA meM pahu~ce ki jJAna kI surakSA ke lie eka bAra Apa svadeza padhAreM / bhadrabAhu ne namratA pUrvaka una santoM se kahA ki maiM mahAprANa dhyAna kI sAdhanA prArambha kara cukA huuN| ataHeva Ane kI sthiti meM nahIM huuN| jaina saMgha ko unake sandeza se bar3A kheda huA / santa duvArA unake pAsa bheje gae aura unase puchavAyA gayA ki yadi koI saMgha kI AjJA na mAne to use kyA kahA jAya ? bhadrabAhu ne isa prazna kA lakSyArtha samajha liyA aura bole :-"vaha bahiSkAra karane yogya hogA / saMgha jo AjJA degA, mujhe zirodhArya hogI / " ___ vyakti ke jIvana nirmANa meM saMgha samAja kA bhI bar3A hAtha hai / isIlie manuSya ko sAmAjika prANI kahA jAtA hai / samAja kI AjJA TAlane vAlA akRtajJa (kRtaghna ) hai, yaha jAnakara mahAmuni ne sandeza diyA ki maiM Ane meM vivaza hU~ kintu yahAM sAdhuoM ko sAta vAcanAeM ( AdhyAtmika pATha ) de sakatA huuN| muni bhadrabAhu ke uttara meM vinaya aura vivazatA kA samAveza thA / ataH saMgha ne jJAna surakSA kI dRSTi se kucha santa cunakara unakI sevA meM bheje. aura zrutajJAna kA rakSaNa karavAyA, jisake AdhAra para Aja bhI hama saba dharmA-dharma samajhakara sAdhanA pUrNa jIvana bitAne meM . samartha hote haiM / isa prakAra jo bhI zruta sevA karegA usakA kalyANa hogA /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13 ] sAdhanA ke do mArga * santoM kA jIvana jagat meM pUrNa zAnti kA jIvana hai / ve saMsAra meM rahate hue bhI, kAmanAoM se sadA alaga-thalaga rahate haiM / prapancoM ke bIca jama kara bhI, unase achUte rahate haiN| karma unheM bA~dhane meM asamartha haiM, mAyA unheM lubhAne meM asaphala. hai / madirA kA ThekedAra jaise saiMkar3oM hajAroM logoM ko apane yahAM madirA pIte dekhakara bhI masta nahIM hotA, kyoMki jo use grahaNa kara pItA hai vahI naze meM cUra hotA hai / ThekedAra vikraya karate hue bhI usakA pAna nahIM karatA, ataeva use mAdakatA nahIM satAtI / aise hI nirmohI santa aura saMsArI donoM ke sAmane karma paramANu phaile hue haiM, vItarAga santa usake jAla meM nahIM phaMsate aura saMsArI usa jaMjAla meM ulajha kara baMdha jAtA hai / ataH santa karmoM se alipta aura zAnta rahate haiM, jabaki saMsArI lipta tathA azAnta / bhagavAna mahAvIra svAmI kahate haiM ki manuSya yadi ajJAna kA pardA haTAkara viveka se kAma le to use zAnti aura Ananda kahIM anyatra khojane kI jarUrata nahIM hogI, vaha svayaM zAnti aura Ananda kA dhAma bana sakatA hai | karmoM kA jaMjAla hI use aisA hone meM bAdhaka banatA hai| Ananda dhAma kI prApti ke do sAdhana-eka zramaNa dharma aura dUsarA zrAvaka dharma / pahalA mArga pUrNa tyAga aura saMyama kA hai / isakA pAlana vahI kara sakatA hai jo kabIra ke zabdoM meM ghara jalAkara tamAzA dekha sakatA hai athavA sara ko hathelI meM rakhakara ghUma sakatA hai yA ki dahAr3ate siMha ke khule jabar3e meM hAtha DAlane kI himmata rakhatA hai| matalaba yaha ki jisameM apUrva sAhasa, zaurya aura sahanazIlatA nahIM hogI, vaha isa asidhArA vrata kA pAlana nahIM kara sakatA / kadAcit Aveza meM Akara koI grahaNa bhI kara le.to barAbara usa para kAyama nahIM raha sakatA !
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 - AdhyAtmika Aloka dusarA mArga apUrNa tyAga vAlA gRhastha jIvana kA hai / ise zrAvaka dharma bhI kahate haiN| isakA pAlana hara eka vyakti kara sakatA hai, cAhe vaha vakIla, jaja, kRSaka, udyogapati, zramajIvI majUdUra yA koI bhI dhandhA karane vAlA kyoM na ho ? gRhastha dharma ke pAlana ke lie sudRSTi apekSita hai / vaha puNya pApa, jIva-ajIva, khAdya-akhAdya aura karaNIya akaraNIya ke bheda ko bhalI bhAti samajhe, yaha Avazyaka hai| jIva kA svabhAva hai cetanA zakti se yukta honA / eka choTe se choTe kITa se lekara kuMjara taka sabhI prANiyoM meM cetanA vedana karane kI zakti hai aura sabhI kA jIva samAna hai| pUre kamare ko prakAzita karane vAle dIpaka ko yadi chabar3I se DhAMka diyA jAya to vaha chabar3I kI paridhi taka hI prakAza degA, jo pahale pUre kamare ko prakAza de rahA thA / yadi usase bhI choTe pAtra se use DhAMka deM to usake bhItara taka hI prakAza phailegA / aura yadi usI dIpaka ko dvAra para rakha deM, to dUra taka bhItara evaM bAhara prakAza phailA degaa| dIpaka kI rozanI vibhinna sthitiyoM meM bar3I choTI nahIM huI, kintu usameM vistAra tathA saMkoca hotA rahA / aise hI jIva kI cetanA bhI barAbara hai, kevala unake zarIra kI AkRti ke anusAra cetanA kA vistAra nyUnAdhika parimANa meM hotA hai / baccA mAM ke peTa meM choTe AkAra meM rahatA hai, magara bAhara Ate hI vaha dhIre-dhIre bar3A hone lagatA hai aura eka dina pUrNa bar3A ho jAtA hai / usakI cetanA vANI ke dvArA prasphuTita hotI hai / mastaka se lekara paira taka zarIra ke sabhI bhAgoM meM use coTa kA yA sparza kA jJAna hotA hai / isase siddha hai ki cetanA zarIra ke kisI eka bhAga meM nahIM, balki sampUrNa zarIra meM hai / ataH kar3I se lekara kuMjara taka sabhI meM jIva samAna hai aura saba ke sAtha premabhAva rakhanA hara mAnava.kA kartavya hai| jisa vyakti meM viveka kA prakAza phaila jAtA hai, cAhe vaha rAjA hai yA raMka athavA kisI bhI sthiti kA ho, zrAvaka dharma kA pAlana kara sakatA hai| yadi kisI vyakti ne prapaMca nahIM tyAgA, saMyata jIvana nahIM banAyA, jIne kI dizA meM koI sImA nahIM nirdhArita kI, to vaha sarva-virati yA deza virati-zrAvaka dharma kA sAdhaka nahIM bana sakatA / kevala mana ko jAgRta karane kI AvazyakatA hai / phira hara eka sAdhaka, sAdhanA ke kSetra meM Age bar3ha sakatA hai| . Ananda ne tIsare vrata meM sthUla adata kA tyAga kara diyA | usakA jIvana bahuta prAmANika evaM vizvasta thA / vaha cAhe rAjA ke bhaNDAra meM akele bhI calA jAtA to usakA koI avizvAsa nahIM karatA, kyoMki vaha prAmANika aura tyAgI thaa|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 67 dharma vyavasthA se manuSya kA mana majabUta hotA hai / dhArmika jana kA tyAga zuddha mana se hotA hai, bhaya yA paravazatA se nahIM / bahuta se manuSya hiMsA, kuzIla, corI Adi mahApApoM ko rAjadaNDa ke bhaya se aura kucha yamadaNDa se bhI tyAjya mAnate haiM, parantu jJAnI sadgRhastha AtmA ko malina banAne vAle pApa karmoM ko burA samajhakara unakA tyAga karatA haiM / dhArmika jIvana manuSya ke mana ko nirmala va mahatvapUrNa banAtA hai / pApa ke prati mana meM ghRNA ke bhAva hoM aura sadguNoM ke prati anurAga, to anAyAsa hI pApa mana meM nahIM AvegA aura ghar3I Adha-ghar3I ke lie kadAcit A bhI jAya to vaha adhika samaya taka mana ke bhItara nahIM Thahara sakegA / aisI sthiti meM mana pUrNa candra kI taraha divya AbhA se Alokita ho uThegA / Aja to ghRNA kA dRSTikoNa bhI badalA huA dikhAI detA hai / samAja meM bahuta se aise loga haiM, jo harijanoM, zUdroM yA nimna jAtiyoM ke logoM se to ghRNA karegeM aura unakI chAyA taka se baceMge magara mailA se bane khAda evaM nAliyoM ke gaMde pAnI se paidA hone vAlI sAga-sabjiyoM se jo ki unhIM gaMde janoM ke dvArA upajAI gaI haiM, koI ghRNA nahIM kareMge, varan mausama ke samaya aisI sabjiyoM va phaloM ko bar3e cAva se grahaNa kareMge / pApa evaM burAI se ghRNA nahIM karege / ajIba tamAzA hai / eka ora jahAM ghRNA nahIM karanI cAhie, vahAM ghRNA karate haiM aura jahAM karanI cAhie vahAM nahIM karate haiM / jJAnI jana pApa se ghRNA karate haiM jaise koI kai aura mala ke sparza se paraheja karatA hai, kintu pApI se nahIM / kAraNa pApI ghRNA kA nahIM, kintu dayA kA pAtra hai | Aja kA pApI kala sudhara sakatA hai / ajJAnatAvaza koI bure karmoM meM ulajhatA hai / sAdhu yA sadgRhastha kA kartavya hai ki prema se usakA mArga darzana kare tathA burAI se usako bacAve / dharma nIti kI yahI vizeSatA hai ki vaha hRdaya parivartana kara mAnava kA dRSTikoNa hI badala detI hai / Aja ke dharma vihIna deza evaM samAja bhautikatA ke prabhAva meM dharma kI mahimA bhUla rahe haiM / kintu unheM yAda rakhanA cAhie ki isameM ve dhokhA khA rahe haiM / itihAsa sAkSI hai ki bhautikatA ke unmAda meM hajAroM varSoM se mAnava sundopasunda nyAya se sukha zAnti prApti ke lie lar3a rahA hai, para unheM Aja taka prApta nahIM kara sakA / hara deza kI jala, thala evaM nabha kI sImA nirdhArita kI jA cukI hai phira saMgharSa kI jvAlA kyoM uTha rahI hai ? isakA uttara sApha hai ki Aja ke jana-jIvana meM dharma nahIM aura yAga nahIM / dharma sAdhanA ke lie samAja meM sandara paramparAeM DAlI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 AdhyAtmika Aloka jAyaM, to nizcaya hI sahaja rUpa meM hone vAle bahuta se pApa karma nahIM ho pAeMge aura raurava rUpA Aja kI yaha dharatI, svarga ke samAna sundara bana jAegI / Ananda kI taraha jagat ke sabhI gRhasthoM ko apanI maryAdA bAMdha lenI cAhie / koI bhI vastu maryAdA bAMdhI jAne para hI hitakara aura sukhakara ho sakatI hai / bhojanAdi bhI maryAdita samaya para hI acche aura hitAvaha ho sakate haiM, maryAdA hIna ucchRMkhala mana belagAma ghor3e kI taraha pApa karmoM kI ora dauDatA phiregA aura sulabhatA se usameM ramaNa karegA / phira to lakSya kI prApti asambhava ho jAegI / kyoMki santa yA bhagavAn ke nikaTa manuSya tabhI pahu~ca sakatA hai jaba vaha jIvana meM pApa karmoM kA tyAga karegA / deza virati zrAvaka dharma, pUrNa tyAga rUpa zramaNa dharma kI ora agrasara hone kI bhUmikA hai / zramaNa dharma kI sAdhanA ke jvalanta udAharaNa Apake sAmane haiM / AcArya saMbhUtivijaya aura unake muni saMgha ne kitane kaSTa sahe tathA batalA diyA ki vikAroM ke sAtha jUjhanA satpuruSoM kA kAma hai / pAmara manuSya jahAM Apasa meM lar3akara saMsAra ko raurava banAte, vahAM jJAnI krodha, lobhAdi vikAroM se jUjhate haiM, cAhe kitanI hI kaThinAI kyoM na Ave, ve pIche nahIM httte| kahA bhI hai sUrA car3ha saMgrAma meM, phira pAcho mati joya / utara jAya caugAna meM, karatA karai so hoya || zAstrakAroM ne cAra bAteM durjaya batalAI haiM / jaise akkhANa saNI, kammANa, mohaNI taha vayANa baMbhavaI / guttINa ya maNa guttI, cauro dukkheNa jippati / / ( dazAzrutaskaMdha ) pAMca indriyoM meM rasanA, ATha karmoM meM moha, tathA vratoM meM brahmacarya vrata aura guptiyoM meM mana gupti ko vaza meM karanA kaThina hai, ataH ye durjaya haiN| zera, hAthI aura zatru ke kaSToM ko sahana karane vAlA puruSa vIra kahalAtA hai kintu mana kI gati rAkeTa aura tIvragAmI yAnoM kI gati ko bhI mAta karane vAlI hai / isIlie kavi ne kahA hai saba karmoM meM moha karma kA, vijaya kaThina batalAyA hai / kAma vAsanA ko jIte vaha bar3A zUra kahalAyA hai / / hari kari ari ke kaSTa sahe, vaha duSkara karma kahAtA hai / moha jItane vAlA sAdhaka, mahAvIra kahalAtA hai ||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka saMtoM kI jIvanacaryA isIlie par3hI aura sunI jAtI hai ki isase mana kI soyI huI jJAna zakti jAgRta ho jAya / jisa prakAra sUrya kiraNa ko yadi sUryamaNi meM kendrita kiyA jAya to rUI ko jalA sakatI hai, vaise hI jJAna rUpI sUrya kiraNa ko hRdaya rUpI kAMca meM sAdhakara pApa puMja rUpI rUI kI derI ko jalA sakate haiM / hara mAnava yadi pApa se bhaya karane lage to vaha loka aura paraloka donoM meM apanA hita sAdha sakatA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] __ jIvana kA prANa sadAcAra duniyA ke sAdhanoM meM bhale hI caMcala citta vAlA Age bar3ha sake, kintu adhyAtma mArga meM usakI gati teja nahIM ho sakatI / isa saMsAra meM citta ko caMcala banA dene ke sahasroM sAdhana haiM, jina meM kAminI kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai / isakI dRSTi meM vaha jAdU hai, jo sAdhaka ke mana kI caMcalatA ko bar3hAkara, sAdhanA mArga se use vicalita kara detI hai / mana kI caMcalatA ko dUra karane ke lie, pahale usakA zuddhikaraNa karanA hogA / jaba mAnasika azuddhi dUra ho jAegI to sthiratA sahaja prApta ho skegii| mana ko nirvikAra samAdhistha kaise banAnA, ziSya kI isa jijJAsA kA samAdhAna karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA hai : tassesa maggo guru-viddhasevA, vivajjaNA bAlajaNassa dvarA / sajjhAya egaMta-NisevaNA ya, suttattha saMcitaNayA ghiI ya / / arthAt-nirvikAra hone ko guru tathA vRddhajanoM kI sevA karanA, ajJAnI evaM kSudra prakRti ke logoM se dUra rahanA, svAdhyAya aura cintana dvArA ekAnta sevana karanA / isa prakAra sUtrArtha ke cintana se mana meM dhRtibala prApta ho skegaa| ___mana kI dRr3hatA ke lie dRr3ha saMhanana arthAt tana dRr3ha hone kI bhI apekSA rahatI hai / kahAvata bhI hai ki "svastha zarIra meM svastha mana basatA hai" zArIrika svasthatA ke lie vIryabala apekSita hai| ataeva bhAratIya saMskRti meM brahmacarya kI mahimA gAI gaI hai / Atma svarUpa kA gAna yaha vAcika brahmacarya hai / zarIra sparza ke sivA cAra anya bhoga, zabda, rUpa, rasa, gaMdha kI Asakti bhI brahmacarya meM vighAtaka hai| jaise sAdhu-jIvana meM pUrNa brahmacarya pAlana kA niyama hai| vaise gRhastha jIvana meM bhI bhAratIya saMskRti ne brahmacarya pAlana ko Avazyaka mAnA hai kintu AvazyakatAvaza
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 AdhyAtmika Aloka isameM thor3I sI chUTa dI gaI hai / pAzcAtya saMskRti meM brahmacarya pAlana-kA koI khAsa mahatva nahIM hai, phira bhI isakI upayogitA aura mahatva se ve saMba bhI anabhijJa nahIM haiN| vyavahAra meM strI-puruSa ke samAgama ko kuzIla mAnA gayA hai / yadyapi saMsAra vRkSa kA mUla hone se gRhastha isakA sampUrNa tyAga nahIM kara sakatA, phira bhI para strI-vivarjana aura sva strI samAgama ko sImita rakhanA to usake liye bhI Avazyaka hai| bhAratIya saMskRti ke anusAra bhoga mAnava kA lakSya nahIM hai kyoMki bhogarata to anya sabhI prANI haiM, phira mAnava jIvana kI vizeSatA kyA ? ataH mAnavoM ke lie tyAga ko sukhada kahA gayA hai| kahA bhI hai "yatastyAgastataH sukham" / yadi mAnava apanI asIma kAmanA ko sasIma nahIM karegA to vaha na sirpha apane lie, balki samAja ke lie bhI duHkhada banegA / jaise girizrRMga se girane vAlI jaladhArA yadi abAdha gati se khulI bahatI rahe, to gAMva, ghara, kheta-khalihAna Adi saba ko bhayaMkara kSati pahu~cAegI / ataH isakA niyantraNa karanA bhI Avazyaka hotA hai / vaise hI vAsanA kI dhArA ko niyantrita karanA Avazyaka hai| saMsAra meM sAdhAraNatayA dekhA jAtA hai ki yuvAvasthA prApta hote hI strI puruSa eka dUsare se milane ke lie Atura se rahate haiM / isa avasthA meM unmAda kI itanI adhikatA ho jAtI hai ki loga mahAna se mahAn anartha kA kAma karane para bhI utArU .. ho jAte haiM / ataH ina saba anarthoM ko rokane aura kAmanA vRtti ko sasIma banAne ke lie bhAratIya pUrvajoM ne vivAha sambandha kA niyama banAyA / isake dvArA vyakti vAsanAoM ke bahAva se haTa kara apanI strI meM maryAdita raha sakatA hai| ___ kAmanAoM ko sameTanA va sImita karanA jIvana ke lie atyanta Avazyaka hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki manuSya yadi kAmanA nahIM sameTegA to zArIrika aura Atmika donoM dRSTiyoM se barbAda hogA / kusaMga meM par3A tarUNa tana, bala, jJAna aura AtmA sabhI kA nAza karatA hai / sadAcAra mAnava jIvana kA prANa hai / isake binA mAnava ahiMsAdi kisI bhI dharma-tatva ko nahIM nibhA sktaa| kyoMki harakSaNa usameM mAnasika durbalatA banI rahatI hai| brahmacarya vrata uttejanA ke samaya manuSya ko kuvAsanAoM para vijaya prApta karA kara dharma-vimukha hone se bacAtA hai| brahmacArI-sadAcArI gRhastha apane jIvana meM buddhi pUrvaka sImA bAMdha kara, apanI viveka zakti ko nirantara jAgRta rakhatA hai| vaha bhoga vilAsa meM kIr3e ke sadRza tallIna nahIM rahatA aura na samAja meM kupravRttiyoM ko hI phailAtA hai| kAmanA ko sImita DhaMga se zamana kara lenA hI usakA dRSTikoNa rahatA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 AdhyAtmika Aloka kuzIla kI maryAdA ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa se aneka rUpa haiN| apane strI puruSa kA parimANa yaha dravya maryAdA hai, kSetra.se videza kA tyAga karanA, kAla se dina kA tyAga aura rAtri kI maryAdA, bhAva se eka karaNa eka yoga Adi rUpa se vrata kI maryAdA hotI hai / prAcIna kAla meM sAmAnya jana bhI paccIsa varSa taka brahmacarya pAlana kI maryAdA rakhate the| usa samaya bhArata varSa meM Azrama vyavasthA cala rahI thii| kintu Aja sthiti badalI huI hai / uttejaka vastuoM ke bhojana aura zrRMgAra pradhAna vAtAvaraNa meM rahane ke kAraNa baccoM meM kAma-vAsanA zIghra jAgRta hotI hai / paristhiti ko dhyAna meM lekara hI jaina zAstra meM avasthA kA niyama nahIM batAyA / kyoki zarIra vRddhi meM jala, vAyu, vAtAvaraNa tathA vaMza Adi kA bhI prabhAva par3atA hai / uSNa pradeza meM asamaya meM hI bAlaka bAlikAeM yauvana dhAraNa karate dikhAI dete haiM aura isa sthiti meM unako saMbhAlakara calAnA bhArI lagane lagatA hai| jaba jIvana meM taruNAI aMgaDAI lene lage aura mana kI gati mRga sama caMcala bana jAya taba aise hI nAjuka kSaNoM meM taruNAI ko kuvAsanAoM se bacAne kI jarUrata rahatI hai / pramAdavaza yadi eka bAra bhI ve galata mArga para laga gae to phira usase unakA piNDa chur3AnA muzkila ho jaaegaa| jaba zarIra pUrNa vikasita hokara aMga pratyaMga jAgRta evaM puSTa ho jAte the tabhI prAcIna kAla meM vivAha kI sthiti samajhI jAtI thI / isase taruNoM yA taruNiyoM ko bahakane kA avasara nahIM mila pAtA aura ve apanI kAmavAsanA ko apane taka hI sImita kara anartha evaM adharma se bhI baca pAte the / prAgaitihAsika kAla takaM 25 varSa taka brahmacarya pAlanA mAmUlI sI bAta mAnI jAtI thI aura usakA pAlana aitihAsika kAla taka bhI calatA rahA / zAdI ke pazcAt dubArA jaba bAlikA kA sasurAla meM punarAgamana hotA, taba use utsava mAnA jAtA thA / parantu durbhAgya yA tarakkI kI bAta yaha hai ki Ajakala zAdI ke prathama varSa meM hI lar3akI mAM tathA lar3akA bApa banane kA saubhAgya prApta kara letA hai aura jo jalda nahIM bana pAte unake mAM bApa unake lie devI-devatA kI minnateM manAne laga jAte haiN| isakA duSpariNAma yaha hotA hai ki donoM kA zarIra asamaya meM hI bigar3a jAtA hai| unase paidA hone vAlI saMtAna bhI kisI kAma kI nahIM raha pAtI / Aja ke logoM kA AhAra-vihAra niyantrita nahIM hai / sadAcAra ko bhUla jAne se mAnava apane ko pada-pada para pIr3ita aura vyAkula anubhava kara rahA hai / utsAha, umaMga aura ullAsa Adi pramodakArI tatvoM kA jinase jIvana meM jAna AtI hai Aja sarvathA abhAva dekhA jA rahA hai | taruNAI meM hI bur3hApA jhAMkane lagatA hai tathA zarIra rakta-hIna evaM nisteja pratIta hotA hai | Aja ke bhAratIya taruNa kI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 AdhyAtmika Aloka zArIrika durdazA dekhakara sacamuca meM dayA AtI hai, jo samaya se pahale hI kumhalAyA aura mujhayA sA lagatA hai| eka urdU ke zAyara ne ThIka hI kahA hai - phUla to do dina bahAreM, jAM phijAM dikhalA gae / hasarata una guMcoM pai hai, jo ve khile murajhA gaye / / yadi mAnava kA AhAra vihAra ThIka ho, to usameM viSamatA nahIM A sakatI tathA zarIra ke kSINa hone kI bhI saMbhAvanA nahIM rahatI / jinameM brahmacarya kA teja rahegA, ve nizcaya hI Anandamaya jIvana vyatIta kreNge| . manuSya ke zarIra meM vIrya hI vAstava meM teja yA bala hai / jaba taka zarIra meM yaha banA rahatA hai taba taka eka prakAra kI dIpti mukha maMDala para chAyI rahatI hai aura zarIra aMgUra kI taraha damakatA rahatA hai / vIrya ke abhAva meM zarIra kucha aura hI ho jAtA hai / vastutaH vIryanAza hI mRtyu aura vIrya dhAraNa hI jIvana hai / kahA bhI hai ___"maraNabindupAtena jIvanaM bindudhAraNAt" / arthAta bindu bhara vIrya kA pAta maraNa tathA bindu bhara vIrya kA rakSaNa hI jIvana hai / zarIra zAstriyoM kA kahanA hai ki pratidina saira bhara pauSTika bhojana khAne / vAlA manuSya 40 dinoM meM Der3ha tolA vIrya saMcaya karatA hai / Aja sAdhAraNa manuSya ko khAne ke lie dUdha, ghI sarIkhA pauSTika padArtha to dUra rahA, do bAra peTa bharane ko sAdhAraNa ana bhI nahIM milatA | aisI sAmAnya khurAka meM 40 dinoM meM kitanA vIrya saMcita hogA ? yaha socane kI bAta hai / yadi eka bAra bhI puruSa strI kA saMga kare to cAlIsa dinoM kA saMcita vIrya samApta ho jAtA hai| zarIra kI itanI bahumUlya vastu ke vinAza kA yaha krama calatA rahA to zarIra kI gAr3I kaise aura kaba taka calegI? yaha bAla jIvana ke vIrya rakSaNa kA hI pariNAma hai ki gAr3I dhakke khAkara bhI calatI rahatI hai| __yUnAna ke mahA paNDita evaM anubhavI zikSaka sukarAta ne apane eka jijJAsu bhakta se kahA thA ki manuSya ko jIvana meM eka bAra hI strI samAgama karanA caahie| yadi itane se koI nahIM calA sake to varSa meM eka bAra aura yadi isase bhI kAma na cale to mAsa meM eka bAra / jijJAsu ne pUchA - agara isase bhI AdamI kAbU nahIM pA sake to kyA kare ? uttara milA - kaphana kI sAmagrI juTA kara rakhale, phira cAhe jitanA bhI samAgama kare / __yaha to zarIrika dRSTikoNa se vicAra huA | AdhyAtmika dRSTi se vicAra karane para brahmacarya kA mahatva ananta evaM upAdeya rUpa hai / brahmacarya vrata, senA meM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AdhyAtmika Aloka senApati ke samAna anya saba vratoM meM adhika mahatvazAlI hai / isakI rakSA ke lie nava niyama nava bAr3a ke rUpa meM batalAe gae haiM / yaha anya vratoM kA rakSaka hai| jaise dIpaka tela binA bujha jAtA hai, vaise hI zarIra kA tela adhika jalAyA gayA to jIvana dIpa bhI zIghra hI bujha jAegA ! alpAyu meM mRtyu kA eka kAraNa adhika maithuna, evaM AhAra-vihAra kA asaMyama bhI hai / sadAcAra ke mahatva ko samajhane vAlA gRhastha, brahmacarya kA hamezA pUrNa pAlana karegA / kuzIla sevana karane vAle, vIrya hAni ke sAtha asaMkhya kITANuoM ke nAza rUpa hiMsA ke bhI bhAgI banate haiM / brahmacarya kI corI karane vAloM ko prakRti ke ghara se sajA hotI hai aura isI ke kAraNa Aja rogiyoM kI saMkhyA adhika ho rahI hai| jinhoMne gRhastha jIvana meM praveza kiyA hai yA praveza karane vAle haiM, unheM ina bAtoM kA gambhIratApUrvaka manana karanA caahie| yadi brahmacarya rUpa davA kA sevana kiyA jAya to sahaja meM DAkTaroM ke cakkara meM nahIM par3anA par3egA aura zarIra bhI sadA svastha banA raha skegaa| sadAcAra meM pramukha bAdhaka tatva AhAra vihAra kI kharAbI hai / cAya, pAna, sinemA ke azlIla citra, nazIlI vastueM Adi uttejaka upakaraNoM ne sadAcAra ko bigAr3a rakhA hai / brahmacarya mAnava kA eka svAbhAvika guNa hai aura kadAcAra bAhara se AyA huA eka asvAbhAvika tatva hai / jAnI huI bAta hai ki durAcAriyoM kI santAna bhI durAcArI bana jAtI hai / isa prakAra durAcArI vyakti Atma guNoM ko hI naSTa nahIM karatA, varan bhAvI pIr3hI ko bigAr3a kara samAja ke sAmane bhI galata udAharaNa prastuta karatA hai / ataeva kahA hai -"zIlaM paraM bhUSaNam" arthAt sone cAMdI Adi ke AbhUSaNa evaM vastrAdi brAya sajAvaTa kI vastueM vAstavika AbhUSaNa nahIM haiM, kintu zIla hI mAnava kA parama AbhUSaNa hai / sadAcArI vyakti kabhI ThagAtA nahIM aura pragati pUrvaka apane patha para Age bar3hatA hai| samajha A jAne ke bAda manuSya ke lie burAI kA tyAga koI kaThina kArya nahIM hai, kevala mana kI durbalatA haTAkara sadAcAra pAlana kI bhISma pratijJA lenI par3egI / gAgeya-bhISma ke kAmanA-niyantraNa kA dRSTAnta saMsAra se chipA nahIM hai / bhISma ne apane pitA zAntanu ke sukha ke lie AjIvana brahmacarya pAlana kI bhISma pratijJA kI / kyoMki zAntanu kI icchA pUrti ke lie satyavatI ke pitA dhIvara ne kahA ki . satyavatI kI saMtAna hI rAjyAdhikArI ho, vaha isI zarta para apanI beTI de sakatA hai| pitA kI manastuSTi ke lie gAgeya ne AjIvana brahmacArI bane rahane kA vrata le
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 AdhyAtmika Aloka pitA kI manastuSTi ke lie gAgaya ne AjIvana brahmacArI bane rahane kA vrata le liyA / jo loga kahA karate haiM ki binA putra ke mukti nahIM milatI, bhISma ne unakI galata paramparA ko nayA mor3a diyA aura batalAyA ki sukRtya se mAnava mukti pAtA hai, putra se nahIM / mahAbhArata ke hajAroM pAtroM meM bhISma kA jo oja va teja hai vaha kisI dUsare ko nahIM milA / ataH bharasaka hara yuvaka yuvatI ko bhISma sI pratIjJA pAlana kara Adarza upasthita karanA cAhie / mahAmuni sthUlabhadra kI jIvana gAthA bhI hamAre sAmane hai / ve svayaM to niSkalaMka caritra rahe hI, para sAtha hI eka kadAcAriNI vezyA ke jIvana ko bhI sudhAra diyA / jisa prakAra kAma vijaya kara sthUlabhadra ne apane jIvana meM siddhi prApta kI, vaise hara mAnava yadi brahmacarya kA pAlana kare to usakA ubhayaloka sukhada hogA /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] sA vidyA yA vimuktaye dravya karma ko apanI ora AkarSita karane vAlA bhAva karma hai / bhAvakarma yadi kamajora huA to dravyakarma svataH kamajora ho jAyegA / bhAvakarma yadi saz2ora hai aura dravya karma kamajora hai to vaha use bhI sabala banA degA / bhAvakarma kA rUpa-kAma krodha, mAyA, moha Adi hai, jo manuSya ko vividha prapancoM meM ulajhAe rakhatA hai| zrAvaka Ananda prabhu ke samIpa vrata grahaNa kara ahiMsA satyAdi kA pAlaka bana gyaa| vrata grahaNa ke pUrva use tatva atatva kA jJAna nahIM thA / vaha duniyA ke pravAha meM tana, dhana, parijana, evaM putra kalatra Adi ko hI saba kucha mAnatA thA / mahAvIra svAmI ke pAsa use sadavidyA milI, prakAza milA aura vaha vastu svarUpa ko samajhane lgaa| prAcIna AcAryoM ne parA aura aparA do vidyAeM mAnI haiM / sAkSaratA hI vidyA nahIM vaha to eka sAdhana hai / vAstava meM jisa vidyA ke dvArA manuSya, hita, ahita, utthAna aura patana ke mArga ko samajha sake vahI saccI vidyA hai / jaise-"vetti hitAhitamanayA sA vidyA" / dUsare vyAkhyAkAra kA mata hai ki jo AtmA kA baMdhana kATa de vahI sahI vidyA hai / jaise-"sA vidyA yA vimuktaye" / . Aja kA manuSya vidyA ko jIvikA saMcAlana kA sAdhana mAnatA hai, nirvAha kA saMbala mAnatA hai, yaha nitAnta bhrama hai / jIvana nirvAha ke lie vastueM juTAnA, khAdya padArtha juTAnA, saMtati kA pAlana-poSaNa karanA, garmI-sardI varSA se bacAva karanA Adi bAteM to pazu bhI kara lete haiM / pakSI bar3I caturAI se apanA ghoMsalA banA letA hai aura vaha bhI aise sthAnoM meM jahAM anya prANiyoM kA saMcAra na ho / magara unako vidvAn nahIM kaha sakate / peTa pAlane kA tarIkA, hunara yA zilpa-vidyA vijJAna hai, tathA Atmatatva ko jAnane kI vidyA jJAna hai / aisA amara koSakAra amarasiMha kA kathana hai| jaise ki "mokSe dhInimanyatra vijJAnaM zilpazAstrayoH / "
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 AdhyAtmika Aloka dhana kamAne kA ilma yA hunara jAnane vAlA vijJAna rakhatA hai parantu jJAna ke abhAva meM use saccI zAnti nahIM milatI / isa prakAra kI vidyA jo peTa pAlane kA kevala hunara sikhAve vaha mRga jalavat hai| jaise grISmakAla meM tRSita mRga bhrama meM par3akara jhUThe jala ke lie daur3a-daur3akara apane prANa de DAlatA hai vaise hI manuSya anna ke kaNoM ke lie cAMdI yA kAgaja ke Tukar3oM ke lie daur3a-daur3a kara apanA bahumUlya jIvana naSTa kara DAlatA hai / mana kI laharoM ke anusAra markaTa-nAca nAcane se kyA pyAsa bujha jAyegI ? nahIM, vaha to sadvidyA ke dvArA hI bujha sakatI hai aura usase azAnta jIvana meM saccI zAnti A sakatI hai | Ananda pUrva gRhIta cAra vratoM ke pazcAt paMcamatta icchA parimANa ko svIkAra karatA hai / kisI kavi ne ThIka hI kahA icchA ke pIche jaga jAtA, jimi zarIra anugata chAyA / jahAM cAha hai vahAM rAha hai, yaha pareza kI hai mAyA || . icchA manuSya ko satata azAnta banAe rakhatI hai| saMsAra usake pIche vaise hI daur3atA hai jaise kAyA ke pIche chAyA / jagat meM saba bAtoM kI pUrti kI jA sakatI hai| kintu icchA kI pUrti saMbhava nahIM / jaba taka manuSya apane mana para aMkuza nahIM lagAtA, taba taka vaha use vividha rUpa se nacAtI hai, aura sadA Akula banAe rakhatI hai / jJAnavAna mana ko apane vaza meM rakhakara Atma-zAnti kA sukhAnubhava karatA hai / kahA bhI hai mana saba para asavAra hai, mana kA matA aneka / jo mana para asavAra hai, vaha lAkhana meM eka / / jJAna-bala na hone se mAnava icchA para niyantraNa nahIM kara pAtA aura rAta-dina AkulatA kA anubhava karatA hai / jJAna kI bAgaDora yadi hAtha laga jAya to caMcala mana turaMga ko vaza meM rakhA jA sakatA hai, isake lie satsaMgati aura suzikSA meM prayatna kiyA jAtA hai| vartamAna kAla meM zikSA kA bahuta prasAra hai aura sAkSaratA meM bhI apekSAkRta adhika vRddhi huI hai, kintu sAkSaratA to sAdhana mAtra hai, jisake dvArA jJAna ke praveza dvAra taka pahu~ca sakate haiM / zAstroM ke paThana-pAThana evaM bhAva grahaNa karane ke lie isakI AvazyakatA hai / magara jaise kisI prAsAda ke dvAra para pahu~ca kara yadi bhojanazAlA meM na pahu~ce, to bhUkha jyoM kI tyoM banI rahegI / vaise sAkSaratA mAtra se zAnti nahIM milatI, varana jJAna kI prApti hone para sadAcAra pAlana se hI zAnti milatI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 AdhyAtmika Aloka korI sAkSaratA vAlI santAna viparIta ho jAne para 'rAkSasa' tulya bana jAtI hai-jaise ki 'sAkSarA' zabda ko ulaTa dene se 'rAkSasA' zabda bana jAtA hai / yahI kAraNa hai ki Aja kI sAkSaratA ke aneka duSpariNAma dekhe jA rahe haiM / talAka kI prathA se bAta kI bAta meM strI-puruSa ko aura puruSa strI ko chor3a detA hai / putra pitA para mukadame calAtA hai aura strI pati para / yaha ulaTa gaMgA sAkSaroM ke dvArA hI bahAyI jAtI hai / phira aisI sAkSaratA kisa kAma kI ? jo apanI paramparA, saMskRti aura maryAdA kA dhyAna nahIM rakhe / kalA vijJAna ke sAtha yadi sadavidyA ho to jIvana meM sarasatA rahegI / sarasa vidvAn virodhI hone kI sthiti meM bhI sarasa hI rahegA / . isIlie kahA hai __ "sarasAviparItAzceta, sarasatvaM na mucynti|" sadagRhastha Ananda ne jaba bhagavAn mahAvIra svAmI ke samakSa icchA parimANa kA vrata liyA, taba use saccI zAnti milI / icchA parimANa ke lie adhyAtma vidyA kI AvazyakatA hotI hai jo AtmA ke mahatva aura saMsAra kI asAratA kA paricaya karAtI hai| Aja ke zikSaNa se saMsAra, duSpravRttiyoM kA zikAra ho gayA hai / taraha-taraha kI uddaNDatAeM aura asAmAjika AcaraNoM kI pradhAnatA se vidyArthI samAja badanAma hotA jA rahA hai| ataeva, Aja kI zikSA ko loga zaMkA kI dRSTi se dekhane lage haiN| yahI kAraNa hai ki Aja ke zikSaNa zAstriyoM ko yaha mAnanA par3A hai ki naitika aura AdhyAtmika vidyA ke binA chAtroM kI anuzAsana hInatA kama nahIM ho sakatI / yadi baccoM meM zikSA praNAlI ke mAdhyama se susaMskAra DAle jAyaM, to ve Adarza-jIvana banAne kI kalA sIkha skeNge| yadi koI svastha avasthA meM vikAra se bacane kI sajagatA na rakhe tathA rugNa ho jAne para upacAra na kare to isa asAvadhAnI kA pariNAma bhayaMkara ho sakatA hai| aise hI samaya rahate, baccoM ke susaMskAra ke lie yadi samAja tana, mana, dhana nahIM lagAegA to isake kaTu-phala use avazya bhogane par3eMge / pahale kI sI vinamratA, zraddhA, bhAtRtva, ziSyatva aura bhakti Adi ke bhAva aba bahuta kama dikhAI dete haiM / adhyAtma-vidyA kI zikSA se yaha kamI dUra kI jA sakatI hai / mAtA-pitA kA yaha punIta kartavya hai ki baccoM kI sadvidyA kA usI prakAra dhyAna rakheM, jaise unake bharaNa-poSaNa kA dhyAna rakhate haiM / * mahAmantrI zakaTAra kI dharma-patnI lAchalade ne apanI santatiyoM kI satazikSA kA aisA samucita prabandha kiyA thA ki unakI hara eka santAna advitIya nikalI / sthUlabhadra
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka meM uttama saMskAra DAlakara, usane eka amara sAdhaka utpanna kara diyA / mahAmantrI zakaTAra rAjanIti aura arthanIti meM lipta rahate the / rAjanIti evaM arthanIti meM bhAIcArA nahIM rahatA, kintu adhyAtma vidyA meM saba ke lie maitrIbhAva rahatA hai / lAchalade Adhyatmika pravRtti vAlI thI / vaha patibhaktA, guNavatI, zIlavatI aura rUpavatI nArI thii| vaha vANI meM miThAsa, mana meM prIti aura vyavahAra meM kuzalatA rakhane vAlI thii| atithigaNa usake madhura vyavahAra se mugdha the / vaha dharma meM pati kI sahAyikA eka Adarza dharma-pali thI / lAchalade pati-patni ke sambandha ko bhoga kA hI nahIM mAnatI thii| usane hIre, javAharAta ke AbhUSaNoM se nahIM, balki sadaguNoM se apane ko alaMkRta kiyA thA / yadi aisI lalanAeM bhArata-bhUmi meM janma lekara kartavya ke prati jAgaruka raheM to bhAvI santati ko sudharane meM kucha bhI dera nahIM lge| __ Ananda ne icchA parimANa kA saMkalpa lekara jIvana ko jaMjAloM se alaga kiyA / kyoMki icchA parimANa ke binA parigraha para niyantraNa asambhava hai / jaMgama sthAvara yA sacitta-acitta rUpa se parigraha hI manuSya ko saMsAra-kAntAra meM cakkara khilAtA hai yA bhavasAgara meM gote para gote lagavAtA hai, jisakI AkAMkSA dropadI ke cIra kI taraha bar3hI hotI hai vaha Arta evaM azAnta ho jAtA hai aura azAnta mana se dharma-sAdhanA kabhI sambhava nahIM hotI / parigraha kI dRSTi se manuSya ke tIna bheda hote haiM jaise - 1-mahAparigrahI, 2-alpaparigrahI,3-aura aprigrhii| aparigrahI vahI bana sakatA hai, jisakI AkAMkSAeM pUrNa niyantrita hoM / aisA vyakti kabhI rAjakIya aparAdhoM meM nahIM par3atA / aisA aparigrahI mahAvratI sAdhu hai / do hAtha vAlA prANI, jaba dasa hAtha vAle ke sadRza kAma kare aura kAma ke pIche dina-rAta hAya-hAya kare to bhalA use sukhazAnti kaise mila sakatI hai? jahAM parigraha kI koI sImA nahIM, vahAM jIvana meM zAnti nahIM aura azAnta jIvana meM sAdhanA ko gati nhiiN| Ananda vyAvahArika aura AdhyAtmika donoM jIvana kA sAmanjasya karatA hai aura apane ko alpaparigrahI banAtA hai / nizcaya hI vaha catura vyakti hai jo loka evaM paraloka donoM ko saMbhAlatA hai | gRhastha hokara jo isa loka meM hI bilakula masta ho jAya aura kAma ke pIche dina-rAta kA bhI jJAna na rakhe, vaha jIvana kI caturAI ko nahIM jAnatA / kahA bhI hai "yA lokadvayasAdhinI tanubhRtAM, sA caturI caaturii|" yAni ubhayaloka sAdhane vAlI cAturI hI vAstavika cAturI hai /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 AdhyAtmika Aloka aniyantrita lobha yA krodha vyAvahArika jIvana ko kaTu banA detA hai aura vaisI paristhiti meM sAdhaka kA loka-jIvana bhI ThIka nahIM bana pAtA / vaha mAtA-pitA, parijana evaM bandhu-bAndhava Adi ke prati bhI ThIka vyavahAra nahIM rakha pAtA / vastutaH lobha va lAlasA Adi para aMkuza lagAne vAlA hI jIvana meM sukhI banatA hai / santa kI taraha sarvathA parigraha-mukta nahIM hone kI sthiti meM bhI gRhastha ko parigraha sAdhya ke rUpa meM nahIM, varan sAdhana ke rUpa meM mAnanA cAhie / parigraha kamajora avasthA meM lie gae lAThI ke sahAre ke samAna hai / jaise kamajora vyakti bala Ate hI lAThI ko haTA detA hai, vaise hI jJAnI gRhastha parigraha ko sahArA mAnatA aura saMyamita kara use upadhi-upakArI banA kara samaya Ate hI chor3a detA hai| vyavahAra meM loka, Ananda ko mahAparigrahI aura eka bhikhArI ko alpaparigrahI. kaheMge, parantu prabhu kahate haiM-alpaparigraha aura mahAparigraha kA mApadaNDa nirAlA hai / jisake pAsa kucha nahIM para icchA bar3hI huI hai, tRSNA asIma hai, to vaha mahAparigrahI hai aura karor3oM kI sampadA pAkara bhI jisakI icchA para niyantraNa hai, cAha kI daur3a ghaTI huI hai, vaha alpaparigrahI hai / ceDA rAjA aura Ananda Adi zrAvaka isI zreNI ke puruSa haiN| Ananda ne sthAvara aura jaMgama donoM prakAra ke parigrahoM kA parimANa kiyA / usane sonA, cAMdI Adi jar3a tathA godhana, bAjidhana evaM anya catuSpada dhanoM ko bhI saMyamita kara liyaa| bAraha karor3a kI sampadA, cAlIsa hajAra pazu aura 500 hala ke parimANa se adhika bhUmi kA tyAga kara diyA / bAhya parigraha nava prakAra kA hai, jaise kSetra aura ghara-prAsAdAdi12 sonA evaM cAMdI 34 dhana-maNi-mauktika mudrA aura dhAnya 56 dAsa dAsI aura pazu-pakSI 7-8 aura ghara kA sAmAna 9 ina sabakA parimANa karake usane sImita kara liyA / isIlie usakA parigraha alpaparigraha kahA gayA / parigraha parimANa ke usake tIna prayojana the 1 icchAoM ke bar3hate vega para niyantraNa karanA, svaira-virodha kA kAraNa ghaTAnA | sAdhanA meM Ane vAle vikSepa ko ghaTAnA / mAnasika zAnti bar3hAnA aura sAdhanA ke vikSepa ko dUra karanA / icchAoM ko sImita kie binA sAdhanA kI aura caraNa nahIM bar3hegA aura mAnava-jIvana kITa pataMgoM kI taraha chaTapaTAtA rahegA / yadi manuSya ne apanA jIvana peTa bharane ke dhadhe meM hI bitA diyA to samajhanA cAhie ki usane narabhava ko mahatvahIna banA liyA / kahA bhI hai ha~sa ke duniyA meM marA koI, koI roke marA / jindagI pAyI magara, usane jo kucha hoke marA / / .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka ___-81 dargaNI mAnava parigraha ke pIche hAya-hAya karate maratA hai| kintu jJAnI bhakta marate samaya sadguNoM kA dhana saMbhAlatA hai / ataeva lar3akI jaise sasurAla se pitA ke ghara jAne meM prasannacitta hotI hai, vaise vaha bhI paraloka kI ora ha~sate-ha~sate jAtA aura Anandita hotA hai / hara mAnava ko aisI hI sAdhanA karanI cAhie aura aisI taiyArI rakhanI cAhie, jisase ki vaha haMsate-haMsate isa saMsAra se prasthAna kara ske| mahAmuni sthUlabhadra ne pUrNa tyAga kA jIvana vyatIta kiyA; unakI sAdhanA meM jIvana sudhAra kI kalA thI / unakA jIvana Aja bhI dhanya-dhanya mAnA jAtA hai / bhalA jinakA jIvana bigar3A hogA, unakI mRtyu ha~sate-ha~sate kaise ho sakatI hai / usake lie sAdhanA kI AvazyakatA hai, vaha saMyama, zraddhA aura vivekapUrNa hone para hI hitakara ho sakatI hai| anyathA sAdhaka ke sthAna meM mAraka bana jAtI hai| Atma-sAdhanA kI to bAta hI kyA ? vyavahAra ke sAdhAraNa kAma bhI viveka ke binA upahAsa ke kAraNa ho jAte haiN| eka sAsU apanI bahU ko kAma sikhA rahI thI / jhADU nikAlane ke bAda sAsU roTI banAne baiThI to bahU bolI mA~ ! yaha to maiM hI banA luMgI aura usane parAta meM ATA lekara loTA bhara pAnI DAla diyA / pAnI kI adhikatA se ATA DhIlA ho gayA / bahU Akara sAsU se kahane lagI ki roTI to nahIM banatI / sAsa ne kahA acchA Thaharo, thor3A pAnI aura DAla deM to rAbar3I ho jAegI / bahU na kahA pAnI DAlakara rAbar3I to maiM hI banA dUMgI / usane ATe ko hANDI meM DAlakara pAnI bhara diyA aura haNDiyA ko cUlhe para rakha kara calI aayii| AMca kI tejI se haNDI meM uphAna AyA aura rAba agni kI bheMTa car3ha gii| kucha samaya bAda bahUjI rAba lene ko AyI to dekhA ki rAba uphanane se cUlhA bujhA par3A hai / bacI-khucI rAba lekara bur3hiyA ke pAsa gaI / sAsa rAba dekhate hI sthiti samajha gaI aura prasAda ke rUpa meM rAba lekara saMtoSa mAna cupa ho gii| cUlhe ko sApha kara sAsU jaba rAkha DAlane ko taiyAra huI to bahU . bolI-mAtAjI ? itanA to hameM bhI karane do| kacarA DAlane meM kyA hai ? isa para sAsU bolI, dekho beTI ! bhale AdamI . ko dekhakara girAnA / hA~, kahakara bahajI gaI aura thor3I dera bAda eka bhale AdamI ko Ate dekhakara usa para kacarA girA diyA / rAhagIra bar3a, nArAja huA / usane kahA-eka bhale ghara kI strI hokara tamane jaMgalI ko bhI na zobhe aisA kAma kiyA zarma kI bAta hai / zora sunakara bur3hiyA AyI aura dekhA to bar3A duHkha huA; hA~, to hara kAma meM viveka kI jarUrata hai| :
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 AdhyAtmika Aloka saMyama ke binA kie gae kArya meM sva para kI hAni hotI hai / ataH hara eka kArya saMyama aura viveka se kiyA jAnA caahie| yaha zikSA ghara meM kuTumba ke mukhiyA tathA samAja ke satpuruSoM ke dvArA milanI cAhie | tabhI saMskAra kA rakSaNa aura bhAvI prajA kA kalyANa ho sakatA hai /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] parigraha saMsAra meM jitane prANI haiM, unameM se koI bhI duHkhamaya jIvana jInA nahIM cAhatA / phira manuSya kA to kahanA hI kyA ? vaha to saMsAra kA sabase bar3hakara buddhimAna prANI hai / phira bhI dekhA jAtA hai ki ajJAnavaza vaha duHkha ke mArga para svayaM calatA rahatA hai / dUsaroM ko duHkha meM par3A dekha kara bhI manuSya unase sIkha grahaNa nahIM kara pAtA tathA unhI kAraNoM ko svayaM apanAtA hai jinase usake duHkha ghaTane ke bajAya bar3hate rahate haiM / samyagjJAnapUrvaka cAritra se duHkha ke isa bandhana ko kATA jA sakatA hai / sadajJAna prApti ke lie sadguru kI zaraNa aura aTUTa lagana kI jarUrata rahatI hai / saMsAra meM moha kA sabase bar3A rUpa lobha hai jo ki mAnava kI AMkhoM meM aharniza samAyA rahatA hai / saMsAra ke sakala anarthoM kI jar3a yahI lobha hai jo satata sabako nacAtA rahatA hai / yadi manuSya apane bar3hate parigraha para niyantraNa kara le to vaha svayaM ko sudhAra kara dUsaroM ko bhI AsAnI se sudhAra sakatA * hai aura karma ke bhAra se halkA ho sakatA hai / jaba taka hRdaya meM moha hai taba taka sadjJAna kI sthiratA asaMbhava hai / agara lobha se sarvathA piNDa chuDAnA kaThina hai to usakI dizA badalI jA sakatI hai aura use gurusevA yA japa-tapa tathA sadguNoM kI aura mor3A jA sakatA hai / aisA karane para parigraha kA bandhana bhI sahaja DhIlA ho skegaa| sAdhAraNataH mAnava moha kA pUrNarUpa se tyAga nahIM kara sakatA, pUrNa aparigrahI nahIM bana sakatA to kyA vaha usa para saMyama bhI nahIM kara sakatA ? UMcI DAliyoM ke phUla hama nahIM pA sakate to kyA nIce ke kAMTo se dAmana bhI nahIM chur3A sakate ? avazya chur3A sakate haiM / jaba zarIra ke kisI aMga meM anAvazyaka mAMsa-vRddhi ho jAtIhai to usase zArIrika kAryoM meM bAdhA par3atI hai / usa bAhya vRddhi ko paTTI bAMdhakara yA anya upacAra ke dvArA rokanA par3atA hai, sImita karanA par3atA hai vaise hI bar3hA huA parigraha bhI acche kAryoM meM - sAdhanA meM bAdhaka hotA hai / ataH usa para
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 AdhyAtmika Aloka niyamana kI paTTI lagAnI Avazyaka hotI hai / Ananda gAthApati ne bhagavAn mahAvIra svAmI ke samakSa isIliye icchA parimANa kA vrata svIkAra kiyA / yadi mana kA niyamana nahIM kiyA gayA to mana meM kabhI zAnti nahIM rahegI / jisane sampadA para bAhya dRSTi se to parimANa kiyA hai kintu icchA para niyamana nahIM kiyA to use saccI zAnti prApta nahIM hotI aura usakA vrata dhAraNa bhI vidhipUrvaka nahIM samajhA jAegA / isIlie parigraha parimANa kA dUsarA nAma zAstra meM icchA parimANa bhI rakhA hai / jaba icchA kI sImA hogI to mana meM AkulatA nahIM rahegI / Ananda ke pAsa bAraha karor3a kI sampadA tathA cAlIsa hajAra kA pazudhana thaa| vaha apanI bar3hI huI sampadA kI bela ko sImA ke andara rakhanA cAhatA thA, isIlie usane saMkalpa kiyA ki bhagavAn ! isa vartamAna sampadA se adhika kA maiM saMcaya nahIM karUMgA / vastutaH icchA para niyantraNa hone se sahaja hI tyAga kI ora mana bar3hatA hai, jisase jIvana meM eka alaukika AnandAnubhava hotA hai, jo dhana ke lie satRSNa hone para kabhI saMbhava nahIM / Ananda ne pAMcaveM vrata meM nau prakAra ke parigraha 1. kheta 2. vastu 3. dhana 4. dhAnya 5 hiraNya 6 suvarNa 7. dAsa-dAsI 8. pazu aura 9 gRha-sajjA Adi anya sAmAna kA parimANa kiyA / 1 - khita yAne khule maidAna kI bhUmi kheta Adi (2) - vAstuka yAne gRha prAsAda Adi yathA-ghara, gauzAlA, ghur3azAlA, hATa-havelI Adi / vastu parimANa ke sambandha meM Ananda ne niyama kiyA ki vartamAna meM jitane makAna haiM unase adhika aba nahIM bar3hAUMgA / isa prakAra kA vratI daivavaza prApta hone vAlI nayI sampatti, dAna, puraskAra yA anya kisI bhI prakAra kI aisI sampatti se apane ko vimukha rakhegA jisake calate ki Aja jagaha-jagaha mahAbhArata kA zrIgaNeza hotA hai / jaba taka manuSyoM ke mana meM santoSa kA rUpa sthira nahIM hotA taba taka sarakAra dvArA kiyA gayA niyamana evaM lAkhoM kA vyaya bhI vyartha hI jaMcatA hai / icchA parimANa ke antargata jo bhAvanA nihita hai vaha zAsanatantra se prApta nahIM ho sakatI / " nau parigrahoM meM se kisI parigraha meM deza kAla samaya dekhakara adhika yA kama niyantraNa kI AvazyakatA par3atI hai / Aja aise bahuta sAre parivAra haiM jahAM dAsa-dAsI rakhane kI AvazyakatA nahIM hotI / manuSya apanA kAma Apa kara letA hai aura isameM vaha kisI prakAra kI hInatA kA anubhava nahIM karatA / dAsa rakhane kI AvazyakatA kAma kI adhikatA, rogI yA kamajorI kI dazA evaM prabhutA yA bar3appana ke pradarzana karane yadi ke lie hotI hai| Aja adhikAMza alpakAlika vetanabhogI dAsa se kAma calA jAtA hai / apane karake dAsa-dAsI thor3e hI sampanna loga rakha pAyeMge / kintu
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 AdhyAtmika Aloka madhyayuga meM to dAsadAsI rakhane kI prathA thI cAhe jarUrata ho yA nahIM / Ananda ne isakA bhI parimANa kara liyA / kyoMki dAsa ke sAtha anAtmabhAva se kAma lenA ahiMsA ke viparIta yAni dhArmikatA ke viruddha hai / Ananda ke saiMkar3oM dAsa the / Aja kucha loga naukara rakhakara yaha tarka upasthita karate haiM ki hama majadUra logoM kA pAlana karate haiM / aisI duhAI dene vAle kahAM taka saca kahate haiM yaha unakA hRdaya jAnatA hai| Aja ke kArakhAne svArtha ke lie calate haiM yA lokapAlana ke lie ? isakA javAba to svayaM se pUchanA cAhie / jina gharoM meM saMskAra acche hote haiM, vahAM ke bacce bhI dharma-bhAvanA se sadA prerita rahate haiM, ataH hara gRhastha ko apane amaryAdita lobha para niyantraNa karanA Avazyaka hai / kahA bhI hai: ati lobho na kartavyaH, lobho naiva ca naiva ca / ati lobhI prasAdena, sAgaraH sAgaraM gataH / / jisa prakAra eka moTaragAr3I hai jisakI tela vAlI TaMkI meM peTrola to DAlA gayA kintu pAnI kI TaMkI meM pAnI nahIM DAlA to aisI gAr3I meM yAtrA karanA khatare se khAlI nahIM hogA / aise hI jIvana kI yAtrA meM vrata niyama ke jala kI TaMkI bhI Avazyaka hai, kyoMki isake binA jIvanarUpI gAr3I ko bhayaMkara khatarA ho sakatA hai| dhanI gharoM meM bacce prArambha se hI artha kI chuTTI pIte haiM / ataH zrImanta gharoM ke baccoM meM anAyAsa dharma kI ora pravRtti nahIM ho pAtI / aise baccoM ke mana meM sadA dhanopArjana kI kAmanA rahatI hai| unameM sevA dene vAle, dharmabhAvanA vAle loga bahuta kama milate haiM, kyoMki mana meM sevA kI ruci jagAne ke lie parigraha para niyantraNa Avazyaka hai / ghara ke jana-jana meM artha ruci dekhane vAlA baccA sevA ruci yA dharma. ruci vAlA kaise ho sakatA hai| isake lie samAja ke prati prema honA Avazyaka hai| guNiyoM ke prati yadi AdarabhAva jAgRta ho to samAjasevI bhI mila sakeMge / rAjiyA kavi ne kahA hai : "guNa auguNa jiNa gAMva, suNe na koI sAbhale / uNa nagarI vica nAha, rohI bhalo re rAjiyA / / (rohI-jaMgala) koI vyakti dharma ke lie samAjasevA yA pracAra meM apanA samasta jIvana lagA de phira bhI samAja yadi usake prati Adara na kare to aise vyakti kI satpravRtti Age kaise bar3hegI? koI sonA, cAMdI bhUmi-bhavana, pazudhana Adi parigraha kI apekSA yadi guNoM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 AdhyAtmika Aloka kI ora adhika dhyAna lagAve to aise sadguNiyoM kA samAja meM Adara honA cAhie / mahAmAtya zakaTAra kI patnI lAchalade ne apanI sAtoM kanyAoM tathA donoM putroM sthUlabhadra tathA zrIyaka para bacapana se hI sundara saMskAra DAle the / phalataH unakA bhaviSya ujjvala bnaa| prajApati gIlI miTTI ke piNDa se vibhinna rUpoM kA nirmANa karatA hai / kArIgara apanI kalA kA rUpa gIlI miTTI ke piNDa para hI batA sakatA hai / sUkhI miTTI ke piNDa se rUpa nirmANa nahIM hotA / eka kuzala kArIgara yA prajApati kI taraha komala avasthA meM yadi mAtA-pitA susaMskAra ke cAka para baccoM ko car3hAveM to unakA jIvana nizcaya hI susaMskRta ho sakatA hai / yadi putra ko susaMskRta na banAyA jAya to sirpha eka ghara kI hAni hogI kintu yadi bAlikA meM susaMskAra nahIM die jAyaM to pitRghara aura zvasuraghara donoM ko dhakkA lagegA tathA bhAvI saMtAnoM para bhI kuprabhAva pdd'egaa| jo bAlikA kusaMskAra lekara sasurAla jAyegI, vaha vahAM bhI kusaMskAra kA roga phailAyegI / ataH lar3ake kI apekSA lar3akI kI zikSA para mAtA-pitA ko adhika dhyAna denA Avazyaka hai| ' prAcIna kAla ke puruSoM ne striyoM kI maryAdA kA pATha par3hAkara samAja kA bar3A upakAra kiyA hai / unake lie pakSapAta kI bAta kaha kara strI jAti ke prati unakI sadbhAvanA aura sammAna buddhi para lAMchana lagAnA unake sadavicAroM ko galata rUpa meM samajhanA hai| manuSya bahumUlya hIre-javAharAtoM ko adhika surakSita rakhatA hai vaise hI hIre-javAharAtoM se bhI adhika bezakImatI striyoM kI surakSA kA prabandha kyA unake Adara kA sUcaka nahIM hai ? lAchalade ne bahumUlya javAharAtoM se bhI bar3hakara apanI putriyoM kI suzikSA evaM rakSA kI aura dhyAna diyA / sAtha hI putroM kI zikSA para bhI kucha kama dhyAna nahIM rakhA / unheM sabhI vidyAoM meM masampanna kiyA / mahAmantrI zakaTAra ne putroM ko dhanurvidyA, rAjanIti, arthanIti, jyotiSa, brahmajJAna Adi sikhAne kA ucita prabandha kiyaa| caudahoM vidyAoM kA nirUpaNa eka kavi ne apanI kavitA meM acchI taraha kiyA hai, jo isa prakAra hai : rAga rasAyaNa nRtya gIta, naTabAjI, vaidyA, azva car3hana vyAkaraNa puni, jAnata jyotiSa aMga / dhanuSa bANa, ratha hAMkavo, cita corI brahmajJAna, jala tiravo, dhIraja vacana, caudaha vidyA nidhAna / / usa samaya pATaliputra meM rUpakoSA nAma kI eka vikhyAta vezyA thI / apane * rUpa aura guNoM ke kAraNa vaha nagara-nAyikA mAnI jAtI thii| usake rUpa lAvaNya kI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka prazaMsA sAre deza meM chAyI huI thI / sAtha hI vaha manovijJAna meM bhI nipuNa thI / vibhinna uddezyoM ko lekara loga usake pAsa AyA karate the / zakaTAra ne socA ki apane putra ko sabhI vidyAoM meM dakSa banAne ke lie ise vezyA kA saMga bhI karAnA caahie| kyoMki nIti kahatI hai dakSatA ke lie "vArAMganA rAja sabhA pravezaH" kI bhI AvazyakatA hotI hai / rAjakIya padoM meM saphalatA prApti ke lie vidyA kA bahumukhI rUpa na ho to saphalatA nahIM milatI / kahA bhI hai hAkimI garama kI, dukAnadArI narama kI aura bahU beTI zarama kI Adi / zakaTAra ne sthUlabhadra ko rUpakoSA ke ghara prazikSaNa ke lie bhejane kA nizcaya kiyA, parantu sthUlabhadra susaMskAra ke kAraNa jAne ko anicchuka hue Adi bAteM Age suspaSTa hoMgI / kintu isa uparokta kathana se hameM yaha sIkha lenI hai ki apanI santAna ko suzikSA dekara bhAvI pIr3hI kA jIvana sumadhura va sundara banAne meM saMskAra kI . bar3I AvazyakatA hotI hai kyoMki uttama jIvana-nirmANa meM hI svapara kA kalyANa saMbhava
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 ] icchA niyama zrAvaka dharma kI sAdhanA karane vAle gRhastha Ananda ne pAMca mUlavratoM ke pAlana kA niyama liyaa| ina mUlavratoM kA nAma aNuvrata bhI hai| anya vratoM kA pAlana avasara ke anusAra kiyA jAtA hai, kintu mUlavratoM ko hamezA dhAraNa karanA par3atA hai| padArthoM kI saMkhyA ghaTAne se icchA ghaTatI hai aura icchA ke ghaTane se saMsAra kA cakkara ghaTatA hai| kevala bAharI vastu ke parimANa karane se kAma nahIM cltaa| yaha to icchAoM ko sImita karane kI eka sAdhanA mAtra hai| sAdhanA-kSetra meM bAhya aura Antarika parisImana kI nitAnta AvazyakatA hai tathA donoM kA anyonyAzraya sambandha hai| Ananda ne 400 hala parimANa kI bhUmi rakhI, vaha artha-saMcaya ke lie kAzta nahIM karatA, varana apane parivAra tathA svAzrita pazuoM ke gujara-basara ke lie karatA thA / Ananda ke yahAM vizAla jana-maMDalI thI isalie usako sAmagrI Dhone tathA savArI ke lie vAhana evaM AdamI kI bhI AvazyakatA nirantara banI rahatI / pAMca pAMca sau gAr3iyA eka deza se dUsare deza mAla le jAne ke lie tathA pAMca sau gharela bhAra Dhone ke lie evaM gamanAgamana ke lie pAMca-sau zakaTa usake yahAM upayoga meM Ate the / Ananda ne inase adhika nahIM bar3hAne kA saMkalpa kara liyaa| . . manuSya icchAoM kA dAsa bana kara kabhI vAstavika zAnti ko prApta nahIM kara pAtA / sarita lahara kI taraha icchAoM kI lahareM bhI nirantara eka ke bAda dUsarI uThatI rahatI haiM / jAgRta dazA kI kauna kahe, icchA svapna meM bhI nara ko markaTa nAca nacAtI rahatI hai / jaba taka icchA pizAcinI para niyantraNa na kiyA jAya, taba taka sukhazAnti kI prApti asaMbhava hai / icchA para jitanA hI sAdhaka kA niyantraNa hogA utanA hI usakA vrata dIptimAna hogA / icchA kI lambI-caur3I bAr3ha para yadi niyantraNa nahIM kiyA gayA to usake prasAra meM jJAna, viveka Adi sadguNa pravAha-patita tinake kI taraha baha jaayeNge|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 89 Aja sAdhanA kA rUpa jIvana se nikAla diyA gayA hai, jisase AvazyakatAeM aniyantrita ho gaI haiM / vratoM aura niyamoM ko kevala dastUra ke rUpa meM na lekara AtmA ko kasane kA unase kAma liyA jAya, to vAstavika lAbha ho sakatA hai| khAne-pIne kI vastuoM, sampadA, bhUmi, vastra aura alaMkAra Adi hara eka ke parimANa meM yaha lakSya rakhanA hai ki niyama dikhAve ke lie, dUsare ke kahane para yA nAma ke lie nahIM, varan AtmA ko Upara uThAne evaM jIvana ko ujjvala banAne ke lie karanA hai / deza kAla tathA paristhitiyoM ko dekhakara yadi koI AdamI apanI paridhiyoM ko soce tathA parAdhInatA kI sthiti meM ho to vrata meM chUTa rakhanA ucita bhI ho sakatA hai, kintu sAdhAraNa sthiti meM yadi koI galiyAM rakhe to samajhanA cAhie ki use abhI vrata kI sahI dRSTi prApta nahIM huI hai| . sAdhanA ke kSetra meM vrata karate samaya tIna uddezyoM ko sadA dhyAna meM rakhanA cAhie / ina tInoM kA pArasparika gaharA sambandha hai jaise () hiMsA ghaTAne ke lie (2) kucha niyama avirati rokane ke lie (3) kucha svAda jaya tathA jitendriyatA kI sAdhanA ke lie hote haiM / gRhastha Ananda ne ina uddezyoM ko dhyAna meM rakhakara Atmika zAnti prApta kI thii| __ Ananda kI guNagAthA gAne mAtra se hamArA kAma nahIM calegA, kintu svayaM kI sAdhanA karanI par3egI / Ananda apane para zAsana karatA huA Anandita thA / hara eka sAdhaka jaba Ananda ke jaise Atma-niyantraNa meM Ananda legA, mamatA ko kATa sakegA, tabhI vaha vAstavika Ananda prApta kara skegaa| sAdhaka kA lakSya zarIra se bhI mamatA haTAne tathA kAmanAoM ko vaza meM karane kA honA cAhie / sAdhaka abhyAsa dvArA dhIre-dhIre mana para pUrNa adhikAra kara sakatA hai / kaI zaktizAlI pahalavAna abhyAsa dvArA chAtI para hAthI car3hA lete haiN| jaba zarIra bala dvArA aisA asaMbhava saMbhava ho sakatA hai to AtmA kA bala zarIra bala se kama nahIM hai / Atma-bala ke dvArA kAma, krodha, lobha Adi ko bhI vazIbhUta kiyA jA sakatA hai, kevala pauruSa jagAne bhara kI dera hai / mAnasika kamajorI ko haTAie to vrata karane ke mArga meM Apake kadama svayaM Age bar3hate jaaeNge| saMsAra meM aneka prakAra ke zUra haiM-yuddha zura, karma zUra, dAna zura, vAkazUra, tathA kalaha zUra Adi-Adi / kintu hameM to sAdhanA zUra yA tapa zura cAhiye / apane Upara niyantraNa karane vAlA, rAga-dveSa ko jItane vAlA kSamAzIla sAdhaka zUroM kA bhI zUra mahAvIra kahalAtA hai| kahA bhI hai
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 AdhyAtmika Aloka . jo sahassaM sahassANaM saMgAme dujjae jiNe / eNaM jiNejja appANaM, esa se paramo jao / / arthAt jo dasa lAkha subhaToM ko durjaya saMgrAma meM jIta letA hai aura dUsarA eka AtmA ko jItatA hai to vaha parama jayI hai / aise sAdhaka svargArohaNa ke pazcAt saMsAra meM amaratA chor3a jAte haiN| eka choTe se bIja ko dekhakara yaha anumAna nahIM lagAyA jA sakatA ki Age calakara yahI vizAla vRkSa bana jAegA, jisakI sukhada zItala chAyA meM hajAroM prANI apane ko zItAtapa ke kaSTa se mukta kara paaeNge| kintu usameM sabhI Avazyaka saMskAra vidyamAna haiM, ataeva vaha ucita sAmagrI pAkara vRkSa kA vizAla rUpa dhAraNa kara letA hai / mahAmantrI zakaTAra aura lAchalade ko jaba sthUlabhadra kA janma huA taba kyA patA thA ki Age calakara yahI bAlaka eka mahAn sAdhaka hogA / zakaTAra ne sthUlabhadra ko rAjanIti meM nipuNa banAne ke lie rUpakoSA gaNikA ke yahAM rakhanA cAhA / jaise bacce ganne ko cUsakara pheMka dete haiM vaise hI gaNikA rasa, rUpa evaM artha ko cUsakara apane premI ko ThikAne lagA detI hai, kintu rUpakoSA kucha vilakSaNa vicAroM vAlI thii| sAtha hI sthUlabhadra ne bhI susaMskArI hone ke kAraNa binA mAna gaNikA ke ghara jAnA ucita nahIM samajhA jaisA ki gosvAmI tulasIdAsajI ne bhI kahA hai Adara bhAva viveka binA, vahi Thaura ke tyAga kiyo cahiye / jinase apanI marjI na mile, unase nirlepa sadA rahiye / prANahiM jAya kusaMga tajo, satsaMga se prema sadA lahiye / satsaMga mile na jahAM tulasI vahi, Thaura ko paMtha nahIM gahiye / / mana meM jAne kI icchA nahIM hote hue bhI, pitR AjJA kA pAlana karane ke lie sthUlabhadra rUpakoSA ke bhavana kI ora cala diye / AkRti, prakRti, cAla-DhAla aura vANI Adi se manuSya kI yogyatA jAna lI jAtI hai| rUpakoSA ne aise hajAroM vyaktiyoM kI parIkSA kI thI, isalie rAjamArga para calate sthUlabhadra ko bhI usane dUra se hI pahicAna liyA tathA dAsI ko bheja kara unako bulavAyA, magara sthUlabhadra ne dAsI kI bAta nahIM mAnI aura kahA ki yadi tumhArI svAminI svayaM bulAne ko Ave to A sakatA hU~ / Aja rUpakoSA ne artha ke bajAya guNoM kI kadra kI aura vaha svayaM sthUlabhadra ko bulAne AyI; usane sAmane Akara ghara meM padhArane kA nivedana kiyA aura bolI ki jIvana kA anubhava lIjie aura jJAna-vijJAna kA prayoga kiijie|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 91 sthUlabhadra ko pAkara rUpakoSA kI manovRtti meM parivartana ho gayA / aneka navayuvaka galata rAste para calakara mAM-bApa ke hAtha se nikala jAte haiM / rAjanIti ke akhAr3e meM kUdA huA vyakti bhI ghara ke kisI kAma kA nahIM rahatA aura dekhate-dekhate lar3akA "dhobI ke gadhe kI taraha " na ghara kA rahatA hai aura na ghATa kA / dezATana ke dIvAne bane bacce ghara ke kAma nahIM Ate / isa prakAra kumArga meM jAne se kabhI santAna se hAtha dho lenA par3e to manuSya santoSa mAna legA kintu yadi vItarAga ke caraNoM meM par3akara koI baccA kabhI tyAga ke mArga para lage to mAM-bApa ko vicAra hotA hai, ve nArAja hote haiM / zAstrajJAna manuSya ke mana meM sAdhanA kA rUpa nizcita kara usako parama pavitra banAtA hai| sthUlabhadra manaharaNa vidyA sIkhane ke lie mAtA-pitA kI AjJA se, anicchAvaza bhI rUpakoSA gaNikA ke ghara gayA / laukika jJAna kI taraha mAtA-pitA yadi adhyAtma jJAna ke liye isa prakAra bAlakoM ko satsaMga meM lagAne kA bhI dhyAna rakheM to ubhayaloka kalyANakArI ho sakate haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] icchA kI bela zAstrakAra kA hRdaya mAtA ke samAna hotA hai / jaise mAtA apane choTe-bar3e vibhinna baccoM ke lie unakI zakti aura sthiti ko dekhakara yathA yogya bhojana prastuta karatI hai / dUdha pIne vAle ko dUdha, anna grahaNa karane vAle ke susvAdu anna aura rogI ke lie pathya, halkA bhojana rakhatI hai / vItarAga bhagavAn bhI isI prakAra sAdhaka logoM ko jJAna kI khurAka dete haiM / ve jAnate haiM ki manuSya rogI hai aura use usake roga ke anusAra hI khurAka denA upayukta rahegA / jisakA karmaroga prabala ho vaha mithyAtva nivAraNa rupa zuddha pauSTika bhojana ko adhika grahaNa nahIM kara sakatA / usake lie gRhastha dharma rUpI halkA AhAra sujhAyA gayA hai aura pUrNa tyAga virAga kI khurAka zaktizAlI samartha sAdhakoM ke lie prastuta kI gaI hai, pUrNatyAgI sAdhaka ko kamajorI kI zikAyata nahIM rhtii| Ananda ne svecchA se apanI icchArUpI bela ke vistAra ko sImita kara liyA / jaise tAra, bAMsa yA lakar3I kA maNDapa banAkara bela kA phailAva sImita kara diyA jAtA hai usI prakAra Ananda ne bhI vratoM aura niyamoM ke dvArA icchAoM ko niyantrita kara liyA / dravyoM kA parimANa kara lene se cAhanA kI bela bhI usa parimita sthAna meM hI sImita ho jAtI hai| Ananda ne mana kI AkulatA ko adhika na bar3hane dekara vartamAna sampatti ke vistAra meM vratoM ke dvArA roka lagA dii| kAyA kI hiMsA kI taraha mana kI hiMsA meM bhI niyantraNa kiyA jAnA caahie| para mana kI hiMsA saMyama, aura jJAna dvArA bacAI jA sakatI hai / vaha dabAva se nahIM miTatI / prAcIna samaya kI bAta hai jaNaki mahArAja zreNika magadha kA zAsana kara rahe the / usa samaya vahAM kI rAjadhAnI pATaliputra meM kAlasaura nAma kA eka kasAI rahatA thA, jo nitya pAMca-sau bhaise kATatA thA / isa mahA hiMsA ko rokane ke
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 93 lie mahArAja magadhapati prayAsa karane lage / bhagavAna mahAvIra svAmI ne samrATa zreNika. ko batalAyA ki yadi eka dina bhI vaha kasAI hiMsA ko banda kara de to tumhArI narka gati baca sakatI hai / mahArAja zreNika ne usa kasAI se eka dina ke lie kasAIkhAnA banda karane ko kahA to kasAI ne uttara diyA ki mahArAja ! yaha merA dharma hai aura yahI merI AjIvikA hai / ataeva aura jo kucha bhI Apa kaheM so kara sakatA hU~ para yaha dhandhA eka dina to kyA eka kSaNa ke lie bhI nahIM banda kara sakatA | ajJAnatA ke kAraNa vaha dharma aura adharma ke marma ko nahIM samajhatA thA / usane apanI kuTeva yA durbhAva ko hI dharma samajha rakhA thA / jo vyakti dharma aura adharma, pApa aura puNya, bandha aura mokSa tathA jIva aura ajIva meM bheda nahIM samajhatA vaha sacamuca meM dayanIya aura zocanIya hai / dharma AtmA ko zAnti dilAtA hai aura adharma se azAnti milatI hai | AtmA kA zuddha guNa jisase daba jAya yA malIna ho jAya, use adharma kahate haiM | jJAna, Ananda, zuddhatA, zakti aura niSkalaMkatA Adi AtmA ke guNa haiM | jina vicAroM aura vyavahAroM se vikAra dave, yA dUra hoM tathA maile AcAra tathA vyavahAra zuddha hoM, ve dharma haiM / pAnI gaMdalA hone para use garama karake sApha karate haiM / mUla meM vaha ThaMDA hai, para jaba bhaTTI para car3hA aura agni kI AMca rUpa para-dharma ( adharma ) ke sAtha usakA saMga huA to vaha garama ho gayA, pAnI ne apanA svadharma ThaMDApana chor3a diyA / gande pAnI meM yadi nirmalI ( eka jar3I vizeSa ) ko DAla deM to pAnI zuddha ho jAtA hai| nirmalI ke satsaMga ke kAraNa gande pAnI kA gandApana daba gayA / aise hI havA garma pAnI ke lie ThaNDA banAne kA kAraNa ( dharma ) bana gaI / isI prakAra AtmA kA svabhAva krodha karanA nahIM hai parantu kucha kAraNa A jAne se manuSya garama ho jAtA hai| yaha AtmA kA adharma hai| putra kalatra ko krodhAveza meM mAranA-pITanA AtmA kA adharma hai| yaha tamoguNa kA prakaTIkaraNa hai, kyoMki yaha bAhara ke kusaMga se AyA hai / AMkha ke mUla meM svabhAvataH saphedI rahatI hai, kinta tamogaNa ke prasaMga upasthita hote hI usameM lalAI chA jAtI hai| saphedI kI jagaha yaha raktima parivartana adharma hai / yadi dukAnadAra yA mahAjana tarAjU ko lobhavaza idhara-udhara karanA dharma samajhe tA vaha bhUla hai, adharma hai / vaha lobha ke kAraNa apane svabhAva se haTa gayA / dukAnadAra yadi grAhaka kA sira muMDakara use arthahIna kara de to yaha bhI adharma hai|' kRSaka svArtha chor3akara yadi dayA kare, aura jIvoM ko hiMsA se bacAve to yaha dharma hai / vyavahAra meM AtmA ke svabhAva ke nikaTa lAne vAle vyavahAra bhI dharma haiM jaise-prAmANikatA rakhanA, dhokhA na denA Adi / samyak dRSTi vyakti ke lie dUsare ko binA ujAr3e yA dUsare kI binA hAni kie apanA kArya banAnA ucita hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 AdhyAtmika Aloka kasAI ne to adharma ko hI dharma samajha rakhA thA aura isIlie vaha usase alaga hone ko taiyAra nahIM huaa| yadi koI dharma kI galata paribhASA kare, to yaha bhI dharma ke sAtha anyAya karanA hai / mahArAja zreNika ne kasAI ko kAlakoTharI meM banda kara diyA / phira bhI kasAI vahAM zarIra ke maila se bhaiMsA banAkara mArane lagA / isa prakAra usake dvArA zarIra se to hiMsA kArya banda rahA parantu mana kI saMkalpajA / mAnasika) hiMsA cAla hI rhii| mana kI hiMsA jJAna se hI bacAI jA sakatI hai| yadi jJAna kA prakAza na ho, to mana kI hiMsA nahIM bacAI jA sktii| vAsanAlatA ko sImita rakhane se pApa kA bhAra ghaTegA / susaMgati aura. sadazAstra pApa kI pravRtti ko sudhArane ke acche sAdhana haiM / susaMgati pAkara bhI yadi manuSya pApa kA bojha na ghaTA sake to usakA durbhAgya hai / kisI kavi ne ThIka hI kahA hai| kusaMgata meM bigar3A nahIM, vAMkA bar3A subhAga / susaMgata meM sudhariyA nahIM, vAMkA bar3A abhAga / / narazreSTha sthUlabhadra eka aise hI Adarza puruSa the jo atithi ke rUpa meM rUpakoSA ke ghara Ae, parantu kucha kAla rUpakoSA ke sAtha rahane para usake saMskAra ina para Dore DAlane lage / jana-mana-mohinI usa vezyA ne sthUlabhadra ko apane meM usI prakAra sameTa liyA jaise kamalinI bhaure ko apane andara sameTa letI hai / vezyAgAmI puruSoM meM dharma, dhana aura zarIra ko kSati pahu~cAne vAle asaMkhya loga mila sakate haiN| kintu guNa ke grAhaka sthUlabhadra sarIkhe dUsare nahIM mileMge / rAjA yA mahAmantrI ke pArivArika sadasyoM ko Adi se anta taka prasanna rakhanA kaThina kArya hai, kintu rUpakoSA ne sthUlabhadra ke citta ko curAkara svavaza meM kara liyA / ve gaNikA ke ghara mana haraNa vidyA sIkhane Ae the, kintu apanA paramoddezya bhUla gae aura rUpakoSA meM hI tallIna ho gae / manaharaNa kalA sIkhane kI jagaha svayaM kA mana haraNa ho gyaa| sthUlabhadra ke lAlana-pAlana ke lie mahAmantrI zakaTAra ne apanA khajAnA khola diyA / rUpakoSA ko muMhamAMgA dhana milA aura vaha sthUlabhadra kI prema-pAtrA bana gaI / sthUlabhadra ke mana ko rUpakoSA ne jIta liyA / . zakaMTAra mana meM socate the ki aneka kalAoM kI zikSA lekara unakA putra kula kA dIpaka banegA aura parivAra ko sukha pahu~cAegA / isa taraha socate varSoM bIta gaye, magara sthUlabhadra vApisa nahIM AyA to mahAmantrI ko cintA huii| unake mana meM aneka kuzaMkAeM uThane lagI / susaMgati kA matalaba yaha hotA hai ki grahaNa karane yogya vastu lekara sAdhaka vApisa lauTa Ave aura nija guNoM ko nahIM khove / jaise gotA-khora samudra meM gotA lagAkara kIcar3a, gandagI aura khAre pAnI meM jAkara bhI ratna
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 AdhyAtmika Aloka lekara vApisa AtA hai, usI prakAra ucca kulavAna aura susaMskRta vyakti nimna kula meM asaMskRta janoM ke bIca jAkara bhI kucha manacAhA jJAna-ratna lekara AtA hai, magara gaMvAtA kucha bhI nahIM / mahAmantrI zakaTAra kA bhI yahI uddezya thA ki sthUlabhadra gaNikA rUpakoSA se jo usa samaya kI anindya sundarI aura catura thI, cAturya kalA sIkhakara yathA zIghra ghara lauTa Ave, kintu yahAM to sthiti hI dusarI ho gaI / kahA bhI hai-"Aye the haribhajana ko oMTana lage kapAsa / " sthUlabhadra kI prIti apanI maryAdA ko chor3akara moha ke rUpa meM pariNata ho gaI / aba unheM rUpakoSA kA sAtha chor3anA asaMbhava pratIta hotA thA / unakI AMkhoM meM haradama rUpakoSA kI mUrti nAcatI rahatI thI; ve aba isa kalpanA se sihara uThate the ki kabhI rUpakoSA se alaga bhI honA pdd'egaa| unheM sote-uThate-baiThate rUpakoSA kI yAda banI rahatI thI / vastutaH rUpakoSA kI rUpa vAruNI se sthUlabhadra kA tana-mana bebhAna ho gayA thA / prIti yadi moha kA rUpa le le to sAdhaka ke lie girAvaTa kA kAraNa bana jAtI hai / rUpakoSA ke sAtha jo sthiti sthUlabhadra kI huI vaisI hI kucha paristhiti bilvamaMgala kI bhI huI thii| bilvamaMgala kA prema jaba cintAmaNi nAma kI vezyA se ho gayA to vaha apanA hoza-havAza hI gaMvA baiThA | aura to kyA ? vaha apanI nava-vivAhitA patnI se bhI saMbhASaNa nahIM kara pAyA evaM apane pitA se antima samaya bhI nahIM mila sakA / pitA ke svargavAsa ho jAne para vezyA ko kahanA par3A ki jAkara apane pitA kA kriyA-karma to kro| kisI taraha anicchA se, cintAmaNi kI phaTakAra para pitRkarma ke lie bilvamaMgala ghara gayA to jaise-taise karma samApta kara, varSA Rtu kI andherI rAta meM hI vaha vezyA ke ghara lauTa pdd'aa| mArga meM nadI par3atI thI jisako pAra karane ke lie mardai ko naukA samajha kara usa para savAra ho, vaha nadI pAra huA / bhavana ke pAsa pahu~ca kara, sarpa ko rassI samajha kara, usI ke sahAre vaha cauka meM kUda par3A / cintAmaNi bilvamaMgala ke isa dIvAnepana para daMga raha gii| usake mu~ha se sahasA nikala par3A jaisA citta harAma meM, vaiso hari soM hoya / calyo jAya baikuNTha meM, pallo na pakar3e koya / / bilvamaMgala ne cintAmaNi ko apanA guru mAnA aura usakI mIThI phaTakAra se . prabhAvita ho kara vaha haribhakta bana gayA / yaha eka Azcarya kA viSaya hai ki eka aTala vezyA-bhakta jIvana meM mor3a Ane se, haribhakta ke rUpa meM badala gayA / moha chUTa jAne se hI vaha haribhakta bana sakA / yadi Apa saba bhI isI prakAra moha kA parityAga kareMge, to apanA kalyANa kara skeNge|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] sAdhanA kI pA~kheM saMsAra kA anAdi se niyama hai ki hara vastu para utkarSa aura apakarSa kA cakra ghUmatA rahatA hai / cetana dravya aura dharma bhI isase achUte nahIM rahate / guNoM kI apekSA AtmA kA bhI utkarSa evaM apakarSa hotA rahatA hai / dharma bhI AvirbhAva aura tirobhAva ke kAraNa unnata, avanata huA kahalAtA hai| phira bhI itanA nizcita hai ki narendra ho yA surendra, jaba taka dharma kI zaraNa nahIM lI jAtI, AtmA ko saccI zAnti prApta nahIM hotI / vastutaH dharma kI zaraNa meM hI zAnti kA anubhava hotA hai / ataH hama saba kI eka hI AvAja honI cAhie / 'dhamma saraNaM pavajjAmi / ' dharmArAdhana meM arthanIti, rAjanIti yA bhoga kA AkarSaNa nahIM hai / vartamAna meM zAntilAbha aura jIvana-nirmANa hI isake pramukha AkarSaNa haiM | ve sabhI prakAra kI sAdhanAeM dharma ke nAma se kahI jA sakatI haiM jinase ki mana ko vizuddha zAnti prApta ho / mahAtmAoM kI satsaMgati meM loga isIlie Ate bhI haiM kintu puruSArtha ke abhAva meM Aja hamArA zruta-bala evaM caritra bala gira gayA hai / isIlie Aja hama Akula haiN| zruta-dharma ke dvArA hI satzAstra kI upAsanA hotI hai / jahAM zruta-dharma na ho, bhalA vahAM cAritra-dharma ke sthira hone kI saMbhAvanA kaise hogI? jaise gagana vihArI pakSI ko do paMkha Avazyaka hote haiM, vaise hI dharma ke bhI mukhya do aMga haiM-zruta-dharma aura cAritra-dharma / choTe patage ke bhI do paMkha hote haiM / eka bhI paMkha kaTane para pakSI ur3a nahIM sakatA | phira manuSya ko to ananta Urdhva AkAza ko pAra karanA hai, jisake lie zruta aura cAritra-dharma hI sAdhana haiM / AtmahitaiSI mAnava kuladharma-guNadharma aura saMghadharma ko pAlana karate hue zrutacAritra dharma kI sAdhanA kare, yaha Avazyaka hai / yadi kula kA bhaya hogA to manuSya cAritra se hIna nahIM hogA / jo rIti-rivAja samAja ko vyavasthita rakhe aura jisase saMgha yA samAja kI unnati ho use saMghadharma kahate haiM /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka vyaktigata rUpa se prApta preraNA samaya para DhIlI ho jAtI hai / yadi kuladharma kA pAlana karane vAlA vyakti cAritra-dharma kA pAlana karatA ho, kintu kula kA vAtAvaraNa gandA ho, pArivArika jana loka-dharma zUnya vicAra ke yA tamoguNI hoM to mana meM vikSepa utpanna hone ke kAraNa vyakti kA zruta-dharma aura cAritra-dharma ThIka nahIM cala sakegA / "gRha kAraja nAnA jaMjAlA" kI bAteM yadi sAdhanA ke samaya AveM to Atma-dharma kA sAdhana sulabha nahIM hogA / yadi kuladharma meM acchI paramparAyeM hoMgI to Atma-dharma kA pAlana saralatA se ho sakegA / jitanA hI kula, gaNa evaM saMgha-dharma sudRr3ha hogA utanA hI zruta tathA cAritrya-dharma acchA milegA / jaise svajanoM kI mRtyu para na ronA yadi kisI kA vyaktigata dharma ho, kintu jAtidharma meM rone kA rivAja ho, to vyakti-dharma nahIM calegA / kintu kucha samAjoM meM mRtyu hone para zAnta rUpa meM veda-dhvani karate hue zava le jAne kI paramparA hai aura kaI jAtiyoM meM rote hue AvAja mArate hue zava ko zmazAna le jAyA jAtA hai / yadi bhagavAna mahAvIra kI vANI kI preraNA ko sthAyI banAe rakhanA hai to saMghadharma ko pakkA karanA hogA | kucha dharmAnukUla rIti-rivAjoM ko sthAna denA hogA / jaise sikkhoM meM dAr3hI rakhane kA saMghadharma hai, isI prakAra samAja meM prabhu smaraNa, guru-darzana evaM svAdhyAya kA dainika niyama banA liyA jAya, to saMskAroM meM sthiratA A sakatI hai| samAja ko vyavasthita rUpa se calAne ke lie saMgha-dharma Avazyaka hai / samaya rahate hameM socanA par3egA ki AcAryoM ne mahAvIra svAmI kI paramparA ko Aja taka akSuNNa rakhA aura zAsana abAdha gati se calatA rahA, kintu isake pAe (nIva) aura majabUta hone caahie| jisa samAja meM jJAna aura AcaraNa ke pAe majabUta hoge vahI samAja yA dharma saMsAra meM uttama hai tathA vahI sthira raha skegaa| . __ AcArya devavAcaka mahArAja ne saMgha ko ratha kI upamA dI hai| lambI yAtrA meM ratha yA vAhana kA sahArA lenA par3atA hai| hamArI jIvana-yAtrA lambI aura ulajhanoM se bharI huI hai / hameM zivanagarI taka yAtrA karanI hai| jaba choTI-sI yAtrA meM vAhana, evaM anya Avazyaka sAmagriyoM kI AvazyakatA rahatI hai, taba zivanagarI taka pahu~cane ke lie bhI vAhanAdi sAdhanoM kI nitAnta apekSA rahegI / bhagavAna mahAvIra svAmI ne kahA ki saMgha hI ratha hai, jo hameM mukti taka pahuMcane meM sahAyatA phuNcaaegaa.| ratha meM maMgala tUrya hotA hai / saMgha ratha kA maMgala tUrya svAdhyAya kA nandighoSa hai / Age.phira prabhu ne kahA-he saMgha ratha ! tere Upara zIla kI patAkA phaharA rahI hai aura tapa evaM niyama rUpa do majabUta ghor3e jute haiM /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 . AdhyAtmika Aloka tapa aura niyama se naye karmoM kI vRddhi rukatI hai / sAdhakoM ko cAhie ki niyamoM ke dvArA svayaM tathA samAja meM karma kI dhUla nahIM Ane deN| saMgha dharma ke rUpa meM svAdhyAya aura tapa-niyama Adi jur3a jAe~ to vyakti-dharma kA pAlana AsAna ho sakatA hai| dharma-viruddha saMskAroM aura prathAoM ko dUra karane ke lie dharmAnukUla sAmAjika niyama hone cAhie jaise-jAtIya pratibandha hone ke kAraNa jaina jagat meM AtizabAjI kI roka hai, varSA Rtu meM zAdI nahIM karanA bhI rAjasthAna meM samAja dharma hai, kyoMki isase anAvazyaka hiMsA bar3hatI hai tathA aneka vyAvahArika kaThinAiyAM bhI AtI haiM / isako saMgha-dharma meM sammilita kara dene se vyakti-dharma kA pAlana sarala ho gayA / yadi vyakti-dharma aura jAti-dharma meM prabhu-bhakti evaM svAdhyAya kA bhI niyama ho, to vyakti aura jAti donoM ke lie hitakara ho sakatA hai / dharmasthAna isIlie banAe jAte haiM ki unase sadA preraNA milatI rahe aura dharma-vimukha logoM meM bhI unako dekhakara kucha-kucha dharmabhAvanA jagatI rahe / pAzcAtya dezoM meM bhI loga girijAgharoM tathA dharmasthaloM meM preraNA grahaNa karane ko jAte haiM aura dhIre-dhIre vahAM Ate-jAte kucha-na-kucha preraNA prApta kara lete haiN| jJAna-bala ke abhAva meM aneka kutsita karma kie jAte haiM aura mana meM satata kamajoriyAM ghara karatI rahatI haiM, kyoMki jJAna nahIM hone se heyopAdeya kA kucha patA nahIM calatA / yadi sAmUhika svAdhyAya kA rivAja hogA, to mana kI durbalatA dUra bhagegI aura karane yogya zubha karmoM meM pravRtti evaM dRr3hatA jora pakar3atI jaaegii| ____ dhArmika sthala, upAzraya, sthAnaka aura mandiroM meM svAdhyAya kA nandighoSa avazya honA cAhie / cAturmAsa meM sAdhu-sAdhvI aura unake pravacana ke abhAva meM bhI dhArmika sthala khAlI nahIM rahane cAhie / sAdhu-sAdhvI AsamAna se nahIM Tapakate aura na jamIna se tathA na sAdhuoM ke yahAM hI paidA hote haiM / phira, utanI bar3I saMkhyA meM sAdhu-sAdhvI kahAM se AeMge, jitane ki samAja ko apekSita haiM / ataeva zrAvaka saMgha ko svataH svAdhyAya meM bar3hAvA dekara apane dharmasota ko pravAhita banAe rakhanA cAhie / yadi saMgha dvArA svAdhyAya ko bar3hAvA nahIM milA to vyakti kA cAritra-dharma utkarSa kI ora nahIM bddh'egaa| vastu kA svabhAva nahIM jAnane se hI rAga-dveSa kI pariNati hotI hai, jo jJAna se dUra hotI hai / svAdhyAya ke dvArA AsAnI se vastuM svarUpa kA paricaya mila jAtA hai / ataH jahAM sAdhuoM kA gamanAgamana nahIM ho, vahAM para bhI saMgha meM, sAdhu kA abhAva na akhare aise upadezaka utpanna karanA cAhie / saMgha-sevA apanI aura dUsare kI ubhaya sevA hai / tapatrata Adi sAdhanA vyakti-dharma hai, jo sAdhAraNa jana bhI kara /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka sakate haiM, para zAsana sevA saba nahIM kara sakate / usakI mahimA meM sva. pU. mAdhava muni ne kaisA acchA kahA hai jina bhASita Agama anusAra, jinavara dharma kreN| dhAreM zira jina AjJAbhAra, vo hI jana jainI khlaae|| jaina dharma kA pracAra-prasAra kevala jaina nAma dharAne se nahIM hogA, isake lie do bAteM cAhiye / (7) zAstrAnusAra vItarAga dharma kA prasAra karanA / aura (2) svayaM jinAjJA kA pAlana karanA / phira AcArya zrI Age kahate haiM : upadezaka-jana kara taiyaar| bhejeM deza-videza majhAra / / jina dezoM aura kSetroM meM sAdhuoM kA padArpaNa nahIM hotA, vahAM upadezaka taiyAra kara dayA dharma kA jo prasAra kare, vaha prabhAvaka zrAvaka hai / . jahAM pai nahIM sAdhu saMyoga unako dayA dharma darasAve / svAdhyAyazIla vyakti jJAna ke bala se svayaM sthira rahate haiM aura dUsaroM ko bhI dharma-mArga para lagAte haiM / jJAtAsUtra meM subuddhi pradhAna kA varNana AtA hai / usameM spaSTa likhA hai ki khAI ke gande pAnI ko lekara jaba rAjA ko ghRNA huI to mantrI ne vahAM jaina nIti se uttara diyA aura kucha hI saptAhoM meM usI jala ko zuddha kara rAjA ko pilaayaa| mantrI ke upadeza se rAjA ne samajhA ki vAstava meM pudgala kA svabhAva kyA hai ? acchA dekha manuSya prazaMsA karatA hai aura burA dekhakara ghRNA karatA hai / vAstava meM pudgala parivartanazIla hai, isameM acche kA burA aura bure kA acchA hotA rahatA hai / sabaddhi svAdhyAyazIla nahIM hotA to rAjA ko nahIM sudhAra sakatA thaa| yaha zrAvaka kA dharma hai| sAdhu saba bAta nahIM kaha sakate aura na saba jagaha pahu~ca hI sakate haiN| ataH zrAvaka-saMgha ko apanA kartavya samajha kara svAdhyAya ko bar3hAvA denA caahie|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 AdhyAtmika Aloka eka madirA kA ThekedAra svayaM madirA nahIM pIte hue bhI usakA vyApAra kara sakatA hai / usI prakAra sigareTa, bIr3I, nAyalona ke vastra kA vyApArI ina vastuoM kA vyavahAra kie binA bhI inakA vyApAra va pracAra kara sakatA hai| kintu dharma kA pracAra zuddha sadAcArI bane binA saMbhava nahIM hai / jo satya, ahiMsA aura tapa kA svayaM to AcaraNa nahIM kare aura pracAra mAtra kare, to vaha adhika prabhAvazAlI nahIM ho sakatA / isake viparIta, AcaraNazIla vyakti binA bole mauna-Atmabala se bhI dharma kA bar3A pracAra kara sakatA hai / maharSi aravinda kA udAharaNa hamAre sAmane hai / mUka sAdhakoM kA dUsare ke jIvana para gaharA prabhAva par3atA hai / AcAra tathA tyAga binA bole bhI hara vyakti ke jIvana para prabhAva DAlatA hai| saMta-darzana se bhI vyakti lAbhAnvita hotA hai | jo isa bAta ko jAnate haiM, unheM santa darzana kA lAbha kyoM chor3anA cAhiye ? binA svAdhyAya aura AcAra ke bhalA kAma kaise calegA ? sAdhu-sAdhviyoM tathA upadezakoM ke kadhe para car3hakara kaba taka calA jAyegA / yadi saMgha-dharma ke rUpa meM svAdhyAya ko apanA liyA jAya, to dharma kI evaM apanI rakSA ho sakatI hai| kahA bhI hai-"dharmo rakSati rakSitaH " svAdhyAya kI mahimA gAte hue kisI ne ThIka hI kahA hai : "svAdhyAya binA ghara sUnA hai, mana sUnA hai sadjJAna binA" satsaMga se apanA jJAna bhaNDAra bharo | svAdhyAya janita jAnakArI aura anubhava ho to gRhastha sAdhakagaNa sAdhuoM ke jIvana ko nirmala banAne meM bhI sahAyaka ho sakate haiM, nahIM to ve hI ajJAnavaza unheM phisalAne vAle bhI hote haiM / rAgAdivaza pahale to akalpa meM sahAyaka hote haiM aura phira ve hI tyAgiyoM kI kaTu AlocanA karate haiN| yaha ajJAna, svAdhyAya nahIM karane kA hI phala hai| rAjA samprati ne sAdhuoM kI kamI ko dUra karane ke lie sainikoM ko sAdhu banAkara jagaha-jagaha bhejA / yaha unakA dharma ke prati utkaTa anurAga kA udAharaNa hai| zramaNoM ke tapasteja ko kAyama rakhane ke lie pracAra kI AvazyakatA hai| kevala prastAvoM yA mahatvAkAMkSAoM se dharma kA saMrakSaNa, saMvardhana aura utthAna kaise ho sakegA? svAdhyAya se zruta-dharma puSTa hogA aura sAmAyika se caritra-dharma zuddha bnegaa| svAdhyAya kA bala hone se cintana-manana kI zakti bar3hegI aura tUttU maiM-maiM kI sthiti utpanna nahIM hogii| tatva jJAna tathA anya AdhyAtmika bAtoM kA AdAna-pradAna bhI saMgha meM svAdhyAya ke dvArA hI ho sakatA hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 101 rASTra kI svatantratA ke lie. gAMdhIjI aura subhASacandra donoM ke alaga-alaga tarIke the / lakSya donoM kA eka thA, para nIti meM bheda thA / yadi donoM TakarA jAte to deza ko svatantratA nahIM mila pAtI / thor3A-sA bhI saMgha-dharma ke kamajora ho jAne para zrutadharma aura cAritra-dharma kI jyoti phIkI ho sakatI hai / eka-dUsare ke sahakAra se jIvana UMcA uThAyA jA sakatA hai / kula dharma, gaNa dharma aura saMgha dharma kA sahArA nahIM milane se cAritra dharma paMgu evaM durbala ho jAtA hai, vaha sthira nahIM raha sakatA / ataH sAdhaka ko mAnanA cAhie ki saMgha ke hita meM hI merA hita hai| zAsana ke hita meM apanA hita hai, aisA hara eka mAne to zAsana kA vimala yaza camaka sakatA hai / kabhI saMgha ke sahada bhAiyoM meM kIcar3a lagA ho, koI cUka ho gaI ho, to usako dhone kA prayAsa karanA cAhie, kintu bAjAra yA jana-samUha ke bIca kahate phiranA, parcebAjI yA akhabAra raMganA zuddhi kA mArga nahIM / vaha anucita hai| aise hI kisI sAdhaka meM kahIM truTi ho to use dabAe rakhanA bhI bhUla hai / dabAne se bhI sar3Ana bar3hatI hai / sacce sAdhaka aura unake hitaiSI kA kAma hai ki doSa kA avilamba sarala mana se parimArjana kareM / sAdhaka kI rakSA aura doSa kA nAza hI AtmArthI kA pramukha lakSaNa hai / cikitsaka roga kA duzmana hai, para rogI kA mitra hotA hai / vahI dRSTikoNa Atma-sudhAra kI dizA meM bhI rakhA jAnA cAhie, to zAsana tejasvI raha sakatA hai| samyakajJAna, samyakadarzana aura cAritra se hI vyakti samAja, rASTra aura vizva kA kalyANa kara sakatA hai / svAdhyAya hI ina sabakA mUla hai / isake sAdhana se jJAna, darzana aura cAritra nirmala rakhA jA sakatA hai / ataH kahA bhI hai: eka hI sAghe saba sadhe, saba sAdhata saba jAya / jo tU sIMce mUla ko, phUlehiM phalahiM aghAya / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] AvazyakatAoM ko sImita karo vItarAga bhagavAna mahAvIra svAmI kA anuzAsana saMsAra ke jIvoM ko sabakAla ke lie lAbhadAyaka hai / mana ko sthira kara anekoM ne unakI vANI se lAbha uThAyA tathA jIvana ko saphala kiyA hai / Aja bhI unakI vANI utanI hI preraNAdAyaka, zaktivarddhaka aura sphUrtidAyaka hai, jitanI ki vaha pahale thI / kevala zuddha dRSTi se usapara socane aura vicArane kI AvazyakatA hai| bAharI saMsAra meM dhana, jana-parivAra evaM rAja kA bandhana kitanA hI dRr3hatama kyoM na ho, yadi Antarika bandhana jo kAma-krodha lobha-moha kA hai DhIlA ho jAya to sAdhanA kA mArga khula sakatA hai / bAga se kasA huA azva bhI savAra kI AtmadRr3hatA se hI niyantrita rahatA hai / anyathA vaha manamAnA calane lagatA tathA ArohI ko jamIna para girA detA hai| kAma, krodha, lobha, moha Adi Antarika bandhana manuSya ko phaMsA lete haiM aura apanI dRr3ha pakar3a meM jakar3a lete haiM / bAharI bandhana DhIlA karane se Antarika bandhana ko DhIlA karane meM madada mila sakatI hai / aura jaba antara kA bandhana DhIlA ho gayA to sAdhaka ko apanI sAdhanA meM saphala hote dera nahIM lagatI / sAdhaka zaMkArahita hokara kaThina sAdhanA meM bhI saphalatA prApta kara lete haiN| Ananda zrAvaka ke hRdaya meM mahAvIra svAmI kI vItarAgatA kA prabhAva par3ane se hRdaya kA bandhana DhIlA ho gayA / usane pAMca mUlavrata pAlane kA to saMkalpa kara liyaa| aba inakI nirmalatA ke lie bhogopabhoga, AhAra-vihAra, sajAvaTa Adi para aMkuza lagAnA Avazyaka jAnakara, kayoMki rasanA para aMkuza hogA to hiMsA ghaTegI, vANI para niyantraNa se satya nirmala rahegA aura sajAvaTa kama karane se Arambha evaM AvazyakatA ghaTegI, vaha unakA parimANa karatA hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 AdhyAtmika Aloka mAnava-jIvana ko Adarza banAne ke lie AvazyakatA kA parimANa Avazyaka hai| kyoMki AvazyakatA jitanI adhika bar3hegI pApa evaM Arambha bhI utanA hI adhika bar3hegA / dekhA jAtA hai ki AvazyakatAoM se prerita mAnava jaghanya se jaghanya kAma karane para bhI utArU ho jAtA hai / vaha nahIM soca pAtA ki kSaNabhaMgura jIvana ke lie kSaNabhaMgura Arambha ThIka hai yA nahIM ? vaha apanI AvazyakatA se itanA andhA ho jAtA hai ki bhale bure kA kucha vicAra hI nahIM kara pAtA / bacce se javAna kI AvazyakatA adhika hotI hai / bar3e hone para apane-parAe kA bheda samajhane lagatA hai| jaise AvazyakatA AviSkAra kI jananI hai, usI prakAra AvazyakatA pApa kI bhI jananI hai| AvazyakatA do prakAra kI hotI hai-anivArya aura dUsarI nivArya / khAnA, pInA, pahinanA, makAna Adi anivArya AvazyakatAeM haiM, kyoMki jIvana-nirvAha ke lie sabako inakI AvazyakatA hotI hai / inake binA kAma nahIM cala sakatA / ina Avazyaka vastuoM kI bhI do koTiyAM ho jAtI haiM 7 upabhogya vastueM aura (paribhogya vastaeM / eka bAra kAma meM lene para jo vastueM nikammI ho jAveM yathA bhojana, phala mevA Adi, inakA sevana upabhoga hai / kapar3A palaMga, pharnIcara Adi aneka bAra tathA dIrghakAla taka upayoga meM Ate rahate haiM, ataH inako paribhogya kahA jAtA hai| Ananda ne apanI amita AvazyakatAoM ko sImA meM karane kA saMkalpa liyaa| yaha sAMtavA vrata hai; isako bhogopabhoga bhI kahate haiM / dainika AvazyakatAoM kI yahAM eka tAlikA batalA dI hai / jaise : (7) ullaNiyA vidhi - prAtaHkAla manuSya jaba uThatA hai, to sarvaprathama hAtha-muMha dhokara eka vastra se poMchatA hai / zrImaMta hI nahIM, sAdhAraNa gRhastha ke gharoM meM bhI aneka prakAra ke tauliyoM kA prayoga kiyA jAtA hai | Ananda ne isake lie sImA nirdhArita kI ki Aja se maiM eka moTA roedAra gulAbI kapar3e kA hI upayoga karUMgA anya kA nhiiN| ) dAtauna vidhi - zauca ke pazcAta daMtazuddhi ke lie. dAtIna kI AvazyakatA hotI hai aura usa upayoga meM Ane vAlI vastu do prakAra kI ho sakatI haiM : (1) sacita aura (2) acitta / sacitta vastu ke antargata nIma, babUla Adi vRkSoM ke DaMThaloM kA prayoga hotA hai tathA acitta vastu meM koyalA, rAkha tathA maMjana Adi / prAcIna samaya meM jahAM kor3iyoM ke kharca aura thor3e Arambha meM yaha AvazyakatA pUrI ho jAtI thI, vahAM Aja isake lie bhI bar3e-bar3e kArakhAne khule haiN|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AdhyAtmika Aloka videzoM se Ane vAle TUtha pAuDara aura bahumUlya likviDa meM hiMsA adhika hotI hai / Ananda ne dantazuddhi ke lie kevala gIlI muleThI kI lakar3I kI chUTa rakhakara zeSa kA tyAga kara diyA / (3) phala vidhi - Ananda ne sira kI svacchatA ke lie Amale ke atirikta anya vastuoM ke upayoga para roka lgaadii| kyoMki sAdhaka ko cAhie ki vaha kama se kama hiMsA vAlI vastu kA upayoga kare / Aja kaI vyakti kampanI vizeSa kI vastu nahIM milane se bahuta udvigna ho jAte haiM, yaha bar3I parAdhInatA hai / Aja kA manuSya jar3a vastuoM ke adhIna hokara dinoMdina paramukhApekSI hotA jA rahA hai, jo lajjA kI bAta hai / vAstava meM manuSya kI zreSThatA aura uccatA isI meM hai ki vaha kisI vastu ke adhIna nahIM ho, balki vastuoM ko apane adhIna banAe rakhe / karor3apati Ananda ne apanI icchAoM ko ghaTAne meM Ananda prApta kiyA / use yaha dRr3ha vizvAsa thA ki icchA kI bela ko jitanA avasara diyA jAegA vaha bar3hakara utanA hI adhika duHkha baDhAegI / ataeva usane icchAoM kA parimANa kiyA aura isase usako bar3I zAnti prApta huI / jisa prakAra binA majabUta pAla ( baMdhAna ) ke jalAzaya kA pAnI nikala kara sarvanAza kara baiThatA hai vaise hI binA vrata ke mAnava-jIvana bhI vinaSTa ho jAtA hai / jahAM sadAcAra kA bala hai, vahAM nUra camakAne ke liye bAhya upakaraNoM kI AvazyakatA nahIM hotI / bAhya upakaraNa kSaNika haiM, vAstavika saundarya to sadAcAra hai / yadi vastuoM ke upayoga meM niyama nahIM hogA, to mana vastuoM kI prApti ke lie caMcala evaM duHkhI hogA / sadgRhasya aparimita vastuoM kA upabhoga nahIM karatA / vaha bhogopabhoga kA gulAma nahIM banatA varan unako apane vaza meM rakhatA hai / yahI zrAvaka dharma kA svarUpa hai / aba sthUlabhadra kI bAta karate haiM / mahAmantrI zakaTAra ke putra sthUlabhadra ke dila para sneha kI ber3I par3I hai, ataeva vaha rUpakoSA ke ghara se bAhara nahIM jA pAtA / usane eka-eka kara bAraha varSa rUpakoSA ke sneha-sUtra meM ba~dha kara bitA die / zakaTAra aba socane lage : " binA vicAre jo kare, so pAche pachatAya / kAma bigAre Apano, jaga meM hota haMsAya || jaga meM hota haMsAya, citta meM caina na pAve / khAna pAna sammAna, rAga raMga manahu na bhAve / / " gaNikA se zikSA grahaNa kara sthUlabhadra ke ghara na lauTane se mantrIvara ke hRdayAkAza meM cintAoM ke bAdala umar3ane lage / ve socane lage ki vaizyA ke ghara meM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka _105 yuvA putra ko bhejakara maiMne bar3I galtI kI hai / vahAM jAkara putra rAgaraMga meM raMga gayA, premapAza meM par3a kara jakar3a gayA / vaha na yoga kA rahA aura na bhoga kA / yadi use susaMgati meM DAlatA to isa prakAra apayaza kA bhAgI nahIM banatA aura na mana hI azAnta hotA / / Ajakala bhI kaI pitA apane putroM ko ucca zikSA prApta karane ko videzoM meM bhejate haiN| unakA khyAla hotA hai ki videza meM hoziyAra hokara putra acchI tarakkI karegA aura apanA tathA vaMza kA nAma phailAegA / parantu yAda rakheM yadi pArmika saMskAra kA asara nahIM rahA, to baccA videza jAkara aisI tarakkI karegA ki ApakI bAta bhI na pUchegA / surAsundarI ke saMsarga meM par3a kara kahIM bApa ko bhUla baiThA to kauna bar3I bAta / balki kula maryAdA ko bhI sadA ke lie tilAMjali de sakatA hai| ataH samajhadAroM ko cAhie ki vaha yuga pravAha meM bahane kI apekSA putra ko susaMskAroM se saMskArita banAnA na bhuuleN| yadi bAlaka ko dRr3ha susaMskAra diye gaye to vaha videza jA kara bhI ThagAegA nahIM aura yadi susaMskAra kA bala nahIM rahA to usake bhraSTa ho jAne kI adhika saMbhAvanA rahatI hai / mahAmantrI zakaTAra putra ke hAtha se nikala jAne kI cintA meM vyagra the / unheM duHkha thA ki apane hI hAthoM se apane putra ko gaMvA diyA / saMyogavaza usI kAla meM paM. vararuci rAjadarabAra meM upasthita hue / vararuci rAjanIti, arthazAstra, kAvyakalA aura dharmazAstra ke mahAn jJAtA the, kintu arthahIna the / saMsAra kA niyama hai ki "na vidvAn dhanI bhUpati dIrghajIvI" arthAt vidvAn dhanI aura rAjA dIrghajIvI nahIM hotA / ataH ve arthopArjana dravya lAbha ke lie rAjadarabAra meM Ae the / samrAT nanda ke darabAra meM vidvAnoM ke yathAyogya sammAna kI paripATI thI / jo jisa kalA meM pravINa hotA usameM usakA pANDitya dekhakara puraskAra dene kI prathA thii| paNDita vararuci ko bhI rAjadarabAra meM saMskRta zloka sunAne kI anumati milI / usane bhI bar3e parizrama se darabAra yogya nitya naye zloka banAkara sunAye, kintu rAjA nanda mahAmantrI zakaTAra kI aura dekhate evaM usake anumodana ke binA kisI ko kucha bhI puraskAra nahIM dete / isa taraha vararuci kA bhI puraskAra rukA rahA / mahAmantrI utkoca lene, madirA pAna karane aura klaba meM raMgareliyAM karane ke zaukIna nahIM the, ataeva paNDita jI ke zubhacintakoM ne unheM salAha dI ki Apa mantrANI ko jAkara prasanna kIjie to kArya sugamatA se bana jaaegaa| vararuci mantrANI ke pAsa upasthita hue aura unase nivedana kiyA ki maiM tya prAta eka sau ATha navIna zloka banA kara rAjadarabAra meM upasthita karatA hai, kintu mahAmantrI ke anumodana binA merA saba parizrama dhUla meM mila jAtA hai aura mujhe kucha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 AdhyAtmika Aloka bhI upahAra nahIM mila pAtA / jo ApakI dayA ho jAya to hamArA duHkha dUra ho sakatA hai / mantrANI vipra kI duHkhada kahAnI sunakara pasIja gaI / Apa pahale suna cuke haiM ki lAchalade bar3I vidyA premI mahilA thI / usane mantrI se kahA ki vipra ko avazya kucha upahAra diyA jAnA caahie| Apa mantrI ho Apake pAsa koI arjI kare to use nirAza karanA acchA nahIM / brahmakavi ne apanI kavitA meM eka sthAna para ThIka hI kahA hai ki : pUta kapUta, kulacchana nAri, larAke parosa, lajAyana sAro / bandhu-kubuddhi, purohita laMpaTa, cAkara cora atithi dhutAro / sAhiba sUma, arAka turaga, kisAna kaThora, dIvAna nakAro / brahma bhaSo, sunu zAha akabara, bArahuM bAMdhi samudra meM DAro || mantrANI kI bAta sunakara mahAmantrI ne kahA- priye ! yaha mithyA dRSTi kaI kukarmoM meM lagA hai / sadA adharma ke mArga para calatA hai / bhalA aise vyakti ko dAna dene kA kyA pariNAma hogA ? kahA bhI hai : payaH pAnaM bhujaMgAnA, kevalaM viSa-varddhanaM / upadezo hi mUrkhANAM, prakopAya na zAntaye || kintu Akhira mantrANI kI bAta mAnanI hI par3I / mahAmantrI kI dayA se vararuci kaise dhana pAegA, yaha to prasaMga Ane para vidita hogA, kintu hameM yahAM dekhanA hai ki manuSya parezAna kyoM hotA hai ? vaha idhara-udhara hAtha pasAre kyoM phiratA hai ? usake pAsa vidyA, buddhi aura vANI kA bala hote hue bhI duHkhI rahane kA kAraNa kyA hai ? ina sabakA eka mAtra uttara yahI hai ki vaha icchA ke pAza meM baMdhA huA hai / icchA manuSya ko cAroM ora bhaTakAtI hai / kahA bhI hai ki :- 'jahAM cAha hai, vahAM rAha hai, yaha pareza kI hai mAyA / ' bar3e se bar3A vidvAn bhI jo kahIM baiThakara 5 10 lar3akoM ko jJAna dAna dekara AsAnI se apanA nirvAha kara sakatA hai, cAhanA ke cakkara meM hAtha pasAre phiratA rahatA hai / isalie anubhavI saMtoM ne kahA hai : cAha kiyAM kachu nA mile, jihAM tihAM kari ke dekha | cAha chor3a dhIraja dharo, to paga-paga mile visekha ||
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 ] vicAra aura AcAra prabhu mahAvIra svAmI ne jIvana ko Upara uThAne ke lie do prakAra kA dharma batalAyA hai / eka vicAra dharma tathA dUsarA AcAra dharma / AcAra dharma meM zArIrika AcAra ke atirikta jJAnAcAra aura darzanAcAra ko bhI sammilita kara liyA gayA hai / ca-gati bhakSaNayo dhAtu se A upasarga lagAne para AcAra zabda banatA hai / A kA artha maryAdA hai tathA ghara se tAtparya calanA yA khAnA hai / "Acaryate iti AcAraH" yAne maryAdApUrvaka calanA hI AcAra / dUsare zabdoM meM vyavahAra aura vicAra kI dRSTi se mana, vacana aura kAya dvArA maryAdApUrvaka calane ko AcAra kahate haiM / jJAna kI sAdhanA se satyAsatya kA bodha hotA hai / aura vikala dharma vAle gRhastha bhI AcAra dvArA jIvana ko zuddha evaM saMyata kara sakate haiM / jIvana meM zArIrika aura AdhyAtmika donoM sAdhanAoM kA sAmaMjasya Avazyaka hai / jaise pakSI apane donoM paMkhoM ke kuzala rahate hI Upara ur3a sakatA evaM svaira vihAra kara sakatA hai, vaise hI mAnava jIvana ke lie uparokta donoM prakAra kI sAdhanA apekSita hai / phira bhI jIvana ko UMcA uThAne ke lie AdhyAtmika sAdhanA ko pradhAna evaM zArIrika sAdhanA ko gauNarUpa denA susaMgata hai / sadgRhastha Ananda Atma-sAdhanA pradhAna dRSTi vAlA thA na ki tana-dhana cAhane kI bahira dRSTi vAlA | vaha zarIra kI ora isalie dhyAna detA ki sAdhana rUpa hone se zarIra Atma-sAdhanA meM sahAyaka ho sakatA hai | usane pUrva maryAdita vidhi kI taraha uvartana vidhi, vilepana vidhi tathA snAna vidhi ke sambandha meM bhI maryAdA svIkAra kI jo isa prakAra hai : snAna ke samaya tela kI mAliza aura ATe kI pIThI kI jAtI hai, jo aneka prakAra kI hotI hai / Ananda ne apanI AvazyakatA ko niyantrita rakhane ke lie isa bAbata maryAdA kI ki zatapAka aura sahasrapAka tela ke atirikta koI vilepana
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AdhyAtmika Aloka nahIM karUMgA / usane apane upayoga meM do tela rakhe / jisake nirmANa meM sau kA kharca ho yA sau dravya kA mizraNa ho use zatapAka kahate haiM / aisI hI sahasa-pAka kI bhI vidhi hai / Aja bhI kaI sarasoM ke tela kI mAliza karate aura phira sAbuna lagA kara nahAte haiM / Ananda ne mAliza ke bAda zarIra rUkhA karane ko gehU~ ke ATe kI pIThI ke alAvA zeSa uvartana kA tyAga kara diyA / udvartana ke bAda snAna kiyA jAtA hai aisI paripATI hai / zrAvaka banane ke bAda Ananda ne snAna meM hone vAle jala ke durupayoga aura aparimita hiMsA ko bacAnA Avazyaka samajhA / kyoMki jala sAMsArika prANiyoM kA jIvana hai / kozakAraM amara siMha ne jala kA nAma ginAte hue kahA hai-"payaH kIlAlamamRtaM jIvanaM bhuvanaM vanam" jala amRta aura jaga jIvoM kA jIvana hai / isako auSadha bhI kahA gayA hai| prAkRtika cikitsA meM jala, miTTI, havA aura sUryakiraNa ko hI pramukha auSadha mAnA gayA hai / havA ke bAda jala kA hI sthAna hai jisake binA ki jAgatika jIva jIvana dhAraNa nahIM kara sakate / eka prakAra se jala kA vinAza jIvana kA. vinAza hotA hai | saMsAra ke pazu, pakSI prakRti ke zAnta vAtAvaraNa meM raha kara hI Arogya prApta karate haiN| unake lie prakRti hI DAkTara aura prAkRtika vastueM hI davA haiM / manuSya buddhivAda aura vijJAna ke cakkara meM par3akara prakRti ko bhUla baiThA / ataH kRtrimatA ke jAla meM phaMsakara use nAnA prakAra ke duHkha jhelane par3ate haiN| hAM to bAta yaha hai ki jala saMsAra kA atyanta upayogI padArtha hai, ataeva usakA anAvazyaka kharca aparAdha hai / manuSya hI nahIM prANI mAtra jala aura vAyu se hI jIvana dhAraNa karate haiM / tapasvI loga dIrghakAla taka ana chor3a dete haiM para jala aura vAyu ke binA to ve bhI laMbA kAla nahIM bitA sakate / Ajakala gharaghara aura galI-galI meM nala ho jAne se pAnI kA vAstavika mUlya nahIM samajhA jAtA / kintu jaba kabhI kAraNavaza kendra se pAnI kA nissaraNa kama hotA athavA bilkula hI nahIM hotA taba dekhie nagaroM meM paise dene para bhI ghar3A bhara pAnI nahIM mila pAtA aura jAna musIbata meM phaMsI jAna par3atI hai| bhale hI pracura jala vAle pradeza meM kaThinAI pratIta nahIM hotI ho, taba bhI pyAsa kI sthiti meM jala kA mahatva AsAnI se samajhA jA sakatA hai / sonA cAMdI aura vastrAbhUSaNa ke binA AdamI raha sakatA hai para jala ke binA eka dina bhI nahIM raha sakatA / ataH sadgRhastha ko yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki pAnI kI eka bUMda bhI vyartha nahIM jAyA pAnI ke amaryAdita upayoga se kIcar3a phailatA aura usameM macchara Adi aneka jantu utpanna hote haiN| manuSya yadi viveka se kAma le to vyartha kI hiMsA aura
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 109 maleriyA Adi rogoM se anAyAsa hI baca sakatA hai / marubhUmi ke logoM ko mAlUma hai ki pAnI kA kyA mUlya hai ? Ananda sabase pahale anachAne pAnI kA tyAga karatA hai| kyoMki anachAne pAnI meM asaMkhya sthAvara jIvoM ke atirikta lAkhoM trasa jIvoM kI hiMsA ho jAtI hai / vaiSNava-zAstra meM bhI anachAne jalapAna kA niSedha hai / kahA bhI hai - "pAnI pInA chAna kara guru karanA jAnakara / " vahAM chAnane kA vicAra nimna prakAra se kiyA hai - SaTatrizadaMgulAyAmaM viMzatyaMgula vistRtaM / dRDhaM galanaka kuryAta, tato jIvAn vizodhayet / / lutA'sya tantu galitaika, bindI santi jantavaH / sUkSmA bhramaramAnAste, naivamAnti triviSTape / / arthAt 36 aMgula lambA aura 20 aMgula caur3A majabUta galanA banA kara usake dvArA pAnI chAnanA caahie| kyoMki makar3I ke muMha kI tAMta meM gAle gae pAnI kI eka bindu meM itane sUkSma jIva haiM ki yadi ve bhavare jitanA zarIra banA leM to tIna : loka meM bhI nahIM samA skeN| anachAnA pAnI nahIM pIne se kitane jIvoM kI hiMsA Tala jAtI hai / isako Apa bhalI-bhA~ti samajha gaye hoge / tRNabhakSI pazu bhI jaba oTha se phUMka kara pAnI pIte haiM, kutte, billI yA zera kI taraha ve jIbha se lapalapa kara nahIM pIte, taba bhalA manuSya ko kitanI sAvadhAnI rakhanI cAhie jo ki prANiyoM meM sarvopari buddhimAna hai| isase Arogya aura dharma donoM prakAra se lAbha hai / binA chAne jala pIne vAle ko nArU Adi kIr3e peTa meM jAkara kaI prakAra kI pIr3A utpanna karane aura kaI bAra jAna jAne taka kA khatarA jhelanA par3atA hai| ____eka rAjA ne eka bAra rAta ko khule meM rakhA pAnI pIyA jisameM eka viSelA sAMpa usake peTa meM calA gayA / ataH Ananda ne saMkalpa kiyA ki vaha binA chAnA pAnI nahIM pAegA aura na jalAzaya meM praveza kara snAna hI karegA / jalAzayoM meM praveza kara snAna karane se aneka hAniyAM hotI haiM / 1. sarvaprathama to Asa-pAsa kA jala gandA ho jAtA hai / 2. sampUrNa jalAzaya ke jantuoM meM halacala maca jAtI hai evaM Asa-pAsa ke bahuta jalajIva mara bhI jAte haiN| 3. saMsparzI rogoM (chUta ke roga) kA prasAra hotA hai aura 4. jala meM paira phisalane se nahIM tairanA jAnane vAle kaiyoM kA jAna bhI calI jAtI hai / baccoM ke DUba kara marane ke samAcAra to hara varSa akhabAroM meM par3hane ko milate haiM / ataH jahAM taka ho, khAsa paristhiti ko chor3a kara jalAzaya meM kabhI nahIM nahAnA cAhiye /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 AdhyAtmika Aloka nahAne kA uddezya zarIra zuddhi hai aura maryAdita jala lekara bhI yaha kArya kiyA jA sakatA hai / jalAzaya tathA khule nala para amaryAdita jala se bhI yahI kArya hotA hai| ataH anartha daNDa bacAne ko Ananda ne snAna aura vastra prakSAlana ke lie ATha kubhi (eka prakAra kA ghar3A) se adhika jala kAma meM nahIM lene kI pratijJA kara lI | satpuruSoM kI zikSA evaM dharma maryAdA kitanI sundara hai ? zarIra kI AvazyakatA bhI pUrI ho gaI aura mahAraMbha kA pApa bhI baca gayA / isa prakAra vratadhAraNa se asaMkhya jIvoM kI hiMsA se vaha baca sakA aura dUsaroM ke lie bhI . viveka-pUrvaka calane kI preraNA pradAna kii| . Ananda kI taraha hara AtmArthI gRhastha ko saMsAra ke Avazyaka kAryoM meM viveka se kAma lenA caahie| isase bar3I bhArI hiMsA Tala sakatI hai aura jIvana bhI ujvala bana sakatA hai / jo vyakti viveka se kAma na le tathA jisakI AvazyakatAoM kI sImA na ho, cAhe vaha kitanA hI vidvAna kyoM na ho usakI vidvattA kA koI upayoga nahIM / gosvAmI tulasIdAsa ne kahA hai - kAmakrodha-madalobha kI, jaba laga mana meM khAna / "tulasI" paNDita mUrakho donoM eka samAna / / icchA para saMyama nahIM karane kA hI pariNAma hai ki vararuci jaise vidvAna ko bhI lAlaca ke vazIbhUta hokara mantrANI ke pAsa puraskAra kI yAcanA ke lie nivedana karanA par3A / nitya kI taraha vararuci phira rAjadarabAra meM zloka sunAne ko upasthita hue / mahAmantrI ne zlokoM kI prazaMsA kI aura tatkAla hI unako 108 muhareM puraskAra ke rUpa meM prApta ho gayIM / phira kyA thA? ve nitya hI zloka banAkara darabAra meM lAte aura sammAna meM muhareM prApta kara le jAte / mahAmantrI zakaTAra ko vipra ke lAlaca aura milane vAle isa nitya ke dAna se bar3A duHkha huA / zrIkRSNa ne mahAbhArata meM yudhiSThira se ThIka hI kahA hai : daridrAna bhara kaunteya ! mA prayacchezvare dhanam / vyAghitasyauSadhaM pathyaM, nIrujasya kimauSadhai : / / davA rogI ko dI jAnI cAhie, nIroga vyakti ko davA dene se kyA lAbha? paNDita vararuci ko nitya eka sau ATha muharoM kA diyA jAnA mahAmantrI zakaTAra ko khaTakane lagA / ve socane lage ki yadi isI taraha muhareM roja dI gaI to bahuta dhanarAzi khajAne se nikala jAegI aura rAjakoSa khAlI ho jAegA / zakaTAra socane lage ki samaya pAkara samrATa ke samakSa isa viSaya ko rakhanA cAhiye /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 111 mahAmantrI zakaTAra ne kaise samaya pAkara isa viSaya ko samrATa nanda ke sAmane rakhA yaha to Age patA calegA, kintu isa prasaMga se hameM yaha bhalI-bhAMti samajha lenA hai ki lobha saba pApoM kA mUla hai / yadi vararuci lobha ke vazIbhUta na hote to mahAmantrI ko bhI itanI cintA nahIM hotI / magara vararuci kI lobha vRtti evaM saMgraha vRtti isa taraha asImatA kI ora paira bar3hAtI gaI ki majabUra hokara mahAmantrI ko isako rokane ke lie kadama bar3hAnA par3A / hameM bhI kAma krodha lobhAdi zatruoM ko vaza meM rakhakara apanA jIvana Anandita banAnA hai tathA ina kuMvRttiyoM se bacate jAnA hai, jisase loka aura paraloka donoM ke kalyANa kA mArga saralatA se khula sakeM /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 22 ] AcAra : eka vizleSaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne AcAra ko kevala kAyA ke vyavahAra taka hI sImita nahIM rakhA, varan unhoMne jJAnAcAra aura darzanAcAra ko bhI AdhAra hI mAnA hai| jJAnAcAra aura darzanAcAra mastiSka aura hRdaya ko sudhArane vAle AcaraNa haiN| cAritra, tapa aura vIrya, ye tInoM bhI AcAra haiN| cAhe sAdhu kA pUrNa tyAga bharA jIvana ho yA gRhastha kA apUrNa tyAgI jIvana, donoM ke liye jJAna, darzana aura cAritra anivArya haiN| jJAna aura darzana kI nIMva para cAritra kA mahala khar3A hai| yadi koI jJAna aura darzana se avakAza pAnA cAhe to kAma nahIM clegaa| ___ zAstra meM kahA hai ki- "nA daMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na huti caraNa gunnaa|" u0 28 / arthAt binA zraddhA ke jJAna nahIM aura jJAna ke binA cAritra nhiiN| cAritra kA kAma saMcita karma ko kSINa karanA hai| isIliye cAritra kI vyutpatti karate hue kahA hai- "cayasya riktIkaraNaM cAritram" zAstrakAra bhI kahate haiM: "evaM cayacaritta kara, cAritraM hoi AhiyaM !" u0 28/33 / AtmA meM karma kA kacarA, mithyAtva, pramAdaM aura moha ke dvArA saMcita hotA rahatA hai, jinheM rikta karane ke liye prayAsa kI AvazyakatA hai| kisI kamare kI khir3akI khulI rakhakara chor3a dI jAya to kamarA kacare se bhara jaayegaa| binA zrama ke / hI yaha kacarA kucha dinoM meM jamA ho jAyegA, jo docAra bAra sApha karane para bhI bar3I kaThinAI se sApha ho skegaa| vidyAlaya, dhArmika sthAna yA nivAsayogya bhavanoM meM yadi do cAra dina kacarA sApha nahIM kiyA jAye, to dekhate-dekhate kacare kA Dhera ikaTThA ho jAtA hai, jo mana ko glAna aura dukhI banAtA hai| phira AtmA meM aneka dvAroM se Akara karma kA kacarA jo bharatA rahatA hai, agara samaya para usako sApha nahIM kiyA gayA to vahAM Atmadeva kaise virAjamAna raha skeNge| ataH devAdhideva AtmA ke
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 113 nivAsa sthAna ko karma raja kI gandagI se bacAne ke liye svacchatA aura saphAI kI AvazyakatA hai| jaise ajJAnAvasthA meM zizu mala ke marma ko binA samajhe, usameM ramate hue bhI glAni aura duHkha kA anubhava nahIM karatA aura vahI phira hoza hone para mala se dUra bhAgatA evaM nAka-bhauM sikor3atA hai, vaise hI sadjJAna prApta nahIM hone taka AtmA abodha bAlaka kI taraha mala-lipta banI rahatI hai, kintu jyoMhI sadgurU kI kRpA se sadjJAna kI prApti ho gayI phira kSaNa bhara bhI vaha mala ko apane pAsa nahIM rahane detaa| sAtha hI mAnasika durbalatAoM ko bhI dUra haTAte jAtA hai| Ananda zrAvaka ko bhI prabhu mahAvIra kI kRpA se jJAna kI jyoti prApta ho gii| aba usakI soI AtmA jAga utthii| vaha pApa kA kacarA nikAla pheMkane ke liye udyata ho uThA aura Ane vAle kacare ko rokane ke liye prathama hI Asrava kA daravAjA banda kara diyaa| mAnavaM jitanI hI adhika apanI AvazyakatA bar3hAyegA utanA hI adhika usakA pApa bhI bddh'egaa| ataeva Ananda ne snAna ke pazcAt apane vyavahAra yogya vastra kI sImA nirdhArita krlii| jaise-vastra vidhi- snAna ke pazcAt loka vastra parivartana karate haiM, jo kaI prakAra ke hote haiN| jaina-zAstra meM vastra kI pramukha pAMca jAtiyAM batAI haiM : ( jAMgika- jaMgama jIvoM se niSpanna yathA bher3a, bakarI Adi ke bAla se banA kpdd'aa| __ ) bhuMga ke tAMta se bane vastra- rezamI aura kosA kA vastra jo kIr3oM ke tAMta se banAye jAte haiN| zahatUta Adi vRkSoM meM kIr3e pAle jAte haiN| ye kIr3e tAtoM kA ghara banAkara bhItara ghusa jAte haiN| ina kIr3oM ko garama pAnI ke kar3Aha meM DAlakara naSTa kiyA jAtA hai| karIba cAlIsa hajAra kIr3oM ke naSTa karane se eka gaja rezamI kapar3A banatA hai| isa prakAra mahA-hiMsA se nirmita vastra sadagRhastha ko dhAraNa karanA kahAM taka ucita hai? Ajakala nakalI rezama ke vastra bhI banane lage haiM, jinameM kisI kI hiMsA nahIM karanI par3atI / (6) pATa (sana) se banA vastra / (1) mUMja ghAsa, ambAr3I, ketakI Adi se banA vastra / (4) kapAsa ke reze tathA Aka ke DoDe ke reze kA vastra / isake . atirikta nAilona Adi ke vastra rasAyana vidhi ke dvArA banAye jAte haiN| nAilona ke vastroM meM Aga lagane se bujhAye nahIM jA sakate haiM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 AdhyAtmika Aloka Ajakala ke udyogapati dhana prApta karane ke liye navIna-navIna DijAina (DhaMga) ke kapar3e nikAlate rahate haiN| raMgIna kapar3e Ajakala adhika pasanda kiye jAte haiN| inameM cAlabAjI bhI calatI hai| Aja kA mAnava dhana kA itanA gulAma bana gayA hai ki usake liye vaha naitikatA aura prAmANikatA ko bhI bhulA detA hai| kintu Ananda ne vastra dhAraNa kA uddezya pradarzana aura vilAsa nahIM mAnA usane zItAtapa se zarIra rakSA evaM lajjA nivAraNa mAtra hI vastra dhAraNa kA uddezya smjhaa| rezamI vastra meM jIva hiMsA hotI hai jo sUtI vastra meM nahIM hotii| ataH hiMsaka rezamI vastra kA Ananda ne tyAga kiyaa| kucha loga jIva hiMsA vAle rezamI vastra ko pavitra tathA sUtI vastra ko apavitra mAnate haiM / isa vilakSaNa kalpanA ke mUla meM sambhavataH rezamI vastra meM bijalI kA asara hone se rogANu kA asara kama hone kI dhAraNA kA asara honA siddha hotA __ Ananda ke jamAne meM eka vastra pahanane evaM eka ke or3hane kA rivAja thaa| bihAra evaM baMgAla meM Aja bhI loga khule zira rahate aura pachevar3A (cAdara) or3ha kara calate haiN| pagar3I to samaya vizeSa para hI dhAraNa karate haiN| bhagavAn mahAvIra ne anna-jala kI taraha alpa vastra dhAraNa karane ko bhI tapa kahA hai| manuSya yadi adhika saMgrahI banegA, to usase dUsaroM kI AvazyakatA pUrti meM kamI aayegii| phalasvarUpa Apasa meM baira-virodha tathA saMgharSa kI sthiti utpanna hogii| saMgrahI puruSa ko rakSaNa kI upadhi aura mamatA kA bandhana rahegA, jisase vaha zAntipUrvaka gamanAgamana nahIM kara skegaa| ataH vratI ko sAde jIvana kA abhyAsa rakhanA caahiye| dhArmika sthaloM meM khAsakara bahumUlya vastra aura AbhUSaNoM ko dUra hI rakhanA cAhiye, kyoMki dharma sthAna meM dhana vaibhava kA mUlya nahIM, kintu sAdhanA kA mahatva hai| purAne samaya kI bAta hai, eka bAra eka rAjA apane mantrI ke sAtha baiThA vinoda kara rahA thA / rAjA ne mantrI se pAMca prazna puuche| pahalA prazna thA ki rozanI kisakI acchI ? dUsarA prazna dUdha meM kaunasA dUdha acchA ? tIsarA prazna-pUta kisakA acchA ? cauthA prazna bala kisakA acchA ? aura pAMcavAM prazna-phUla kaunasA acchA ? mantrI ne khUba soca samajha kara uttara diyA / 1. "rozanI sUrya kI acchI" graha-nakSatra, candra aura pradIpa kI rozanI isake sAmane kucha bhI nahIM / 2. dUdha gau kA acchA, kyoMki vaha pauSTika bhI hai aura nIroga bhI / 3. pUta rAjA kA acchA, jo hajAroM kA pAlana kara ske| 4. bala bhAI kA acchA, jo samaya para sahAyatA de / 5 phUla gulAba kA acchA, jisameM rUpa bhI hai aura khuzbU bhii| nIce chAyA meM eka gar3ariyA unakI bAteM suna rahA thaa| usako mantrI ke uttara acche nahIM lge| aura vaha sabase pIche calane vAlI laMgar3I bakarI ko yaha kahate hue vahAM se cala par3A ki "cala
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 115 rI TUTI, ye saba bAteM jhuutthii"| rAjA ne gar3ariye kI bAteM suna lI aura tatkAla AdamI ko bhejakara usako bulavAyA evaM pUchA-"kyoM re tUne laMgar3I bakarI se kyA kahA thA ? saca-saca batA hama terA aparAdha mApha karate haiN|" yaha sunakara gar3ariyA bolA ki mahArAja ! Apake vajIra ne jo bAteM kahI haiM ve kevala Apako prasanna karane ke liye kahI haiN| isaliye maiMne kahA ki ye saba bAteM jhUThI haiN| isa para rAjA bolA ki tuma apanI rAya btaao| yaha sunakara gar3ariyA bolA ki mahArAja ! sUrya kI rozanI usake kAma kI hai, jisake AMkha meM rozanI hai| isaliye AMkha kI rozanI sabase acchii| dUdha gau kA nahIM, mAM kA acchA hai, jisane mAM kA dUdha nahIM piyA usake liye gau kA dUdha kyA kregaa| mahArAja putra rAjA kA nahIM, apanA acchA, kyoMki apanA putra nahIM hone se rAjA kA putra hamAre kisa kAma kA ? isaliye putra apanA acchA kahanA caahiye| cauthI bAta mantrI ne bhAI kA bala acchA batalAyA, kintu jaMgala meM akele meM koI zatru mila gayA to vahAM bhAI kA bala kyA kAma degaa| jo apanI bhujA meM bala hogA to vahI kAma degA / isaliye bala apanI bhujA kA acchaa| paveM meM phUla gulAba kA acchA batalAyA kintu gulAba kA phUla to zrImantoM ke nAja-nakhare tathA zauka ke liye hI kAma AtA hai, parantu kapAsa kA phUla to amIra-garIba sabakI lAja rakhatA hai| isaliye kapAsa kA phUla sabase acchA hai| yaha sunakara rAjA prasanna huA aura gar3ariye ko InAma dekara vidA kiyaa| yaha hai bhArata kI prAcIna dRsstti| Ananda ne bhI mAtra kapAsa ke vastra kI maryAdA kii| __ Ananda ke samAna Apa loga bhI vastra kI maryAdA rakheM, yaha Avazyaka hai| pahale bhAratavarSa kI janasaMkhyA kama thI tathA AkarSaNa ke itane sAdhana bhI nahIM the| jabaki Aja janasaMkhyA ke sAtha bhautika AkarSaNa bhI bar3ha gaye haiN| Aja nimna zreNI ke logoM tathA garIboM ne bhI apanI-apanI AvazyakatAeM bar3hAlI haiM- phalataH asantoSa bhI bar3ha gayA hai| Aja garIboM kA mana amIroM kI ora lagA hai, para ve bhUlakara bhI garIboM kI ora dRSTi nahIM DAlate / yadi Ananda ke samAna sabhI 'apanI-apanI AvazyakatAeM kama karaleM to aneka saMkaTa Tala jAveMge tathA Ananda evaM zAnti kI lahara saba ora daur3a jaayegii| sAtha hI vaira-virodha evaM saMgharSa kI mAtrA bhI kama par3a jaayegii| zAsana kA kharca bhI kama ho jAyegA aura loga sabhI duHkhoM se mukta ho jaayeNge| vastutaH maryAdita jIvana meM zAnti hai tathA amaryAdita jIvana meM ashaanti| paNDita vararuci ke nitya muhara pAne se, zakaTAra ke hRdaya para viparIta prabhAva pdd'aa| khajAnAM khAlI hote dekhakara zakaTAra ko duHkha huaa| unhoMne rAjA ko sAvadhAna karane kI socii|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 AdhyAtmika Aloka eka dina avasara dekhakara mahAmantrI ne rAjA se nivedana kiyA ki- mahArAja! nitya muhara dAna kI apekSA paNDita ko jAgIra denA acchA hai| yaha sunakara rAjA bolA ki tumane hI to paNDita kI prazaMsA kI thI / mantrI ne kahA- "rAjan ! maiMne mUla racanAkAra kI prazaMsA kI thI / paNDitajI to mAtra acchA sunA dete haiM / ye unakI apanI racanAeM nahIM haiM / Apa jAnanA cAheM to ye zloka merI lar3akiyAM bhI sunA sakatI haiN|" mahAmantrI zakaTAra kI sAta kanyAeM thIM, jo eka se bar3hakara eka pratibhAzAlinI thIM / unameM yaha khUbI thI ki pahalI lar3akI kisI bAta ko eka bAra sunakara smaraNa meM rakha letI / dUsarI lar3akI do bAra sunakara yAda kara letI / isI prakAra tIsarI, cauthI, pAMcavIM, chaThI evaM sAtavI lar3akI kramazaH tIna, cAra, pAMca, cha: aura sAta bAra sunakara kisI bAta ko yAda kara liyA karatI thIM / ve rIla kI paTTI para par3I huI praticchAyA ke sadRza bAtoM kI avikala punarAvRtti kara sakatI thIM / ina bAlikAoM ko pratibhAzAlinI banAne meM Adarza mAtA lAchala de kA bar3A hAtha thA, jisane inameM bhajana, smaraNa aura svAdhyAya ke susaMskAra DAle the| jIvana kA vikAsa tabhI saMbhava hai jaba zarIra zrRMgAra, vyartha bAtacIta evaM terI merI ke vivAda se Upara uThakara sAdhanA samaya kA upayoga kiyA jaaye| __ agale dina isakA nirNaya karanA socA gyaa| paNDitajI ne rAjadarabAra meM ATha zloka sunaaye| usI samaya bAlikAoM se pUchA gayA- unameM kramazaH eka, do, tIna, cAra, pAMca, cha. aura sAta bAra sunakara una zlokoM ko yAda kara liyA aura sabhI ne eka-eka kara ke zlokoM kI punarAvRtti kara dI / phira kyA thA ? rAjasabhA meM paNDitajI kI racanA ke maulika hone meM zaMkA ho gayI / vararuci avAka raha gaye aura bar3e zarmindA hue| atilAlaca ne paNDitajI kI pratibhA aura ijjata ko miTTI meM milA diyaa| jaisI vararuci kI sthiti huI, aisI hamArI bhI dazA nahIM ho, isake liye hara vyakti ko sajaga rahanA cAhiye / hama kRSaka ke samAna hRdaya rUpI kheta meM pApa karma rUpI ghAsa ko haTAkara AtmA kA kalyANa kareM, anyathA pApa kI bhArI gaTharI sira para dhAraNa karake apanI jIvana yAtrA saphalatApUrvaka taya nahIM kara skeNge|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23 ] mAnava ke tIna rUpa manuSya jIvana ko uccatA kI ora uThAne tathA adhamatA kI ora le jAne kA pramukha sAdhana AcAra hai / saMsAra meM tIna prakAra ke prANI hote haiM '1 1. nikRSTa (jaghanya) 2. madhyama aura 3. uttama / jina vyaktiyoM meM sadAcAra tathA sadguNoM kA saurabha nahIM hotA, ve saMsAra meM Akara yoM hI samaya naSTa kara cale jAte haiN| kyoMki manuSya jIvana kI prApti parama durlabha hai aura aise durlabha nara-jIvana ko vyartha meM gaMvAnA, ajJAnatA kI parama nizAnI hai| aise vyaktiyoM ko nikaSTa prANI samajhanA cAhiye / madhyama zreNI ke prANI apane jIvana-nirvAha ke sAdhana meM lage rahate haiM tathA sva-para kA utthAna nahIM kara sakate to adhika bigAr3a bhI nahIM karate / tIsarI koTi ke prANI apane jIvana kI surabhi tathA vizeSatA dvArA amaratva prApta karate haiM tathA sAMsArika logoM ke jIvana sudhAra meM sahayoga diyA karate haiN| aise prANI uttama yA prathama zreNI ke mAne jAte haiM / manuSya apane jIvana ko cAhe jitanA UMcA uThA sakatA hai, kyoMkimahAnatA prApti ke sAre sAdhana usake hAtha meM haiN| devatAoM ke pAsa bhoga aura sukha prApti ke sAdhana haiM, kintu jIvana ko ujjvala banAne kA jitanA acchA sAdhana unako cAhiye upalabdha nahIM hai| jIvana ke anamola samaya ko vyartha hI naSTa kara DAlanA, mAnava kI mahAn jar3atA hai| jahAM sAdhAraNa manuSya dhana, jana, sattA, koThI, baMgalA aura vaibhava kI sAmagniyAM prApta karane meM prayatnazIla rahate haiM, vahAM vicAravAna aura vivekI puruSa- unheM nazvara aura kSaNika mAnakara, AdhyAtmika jIvana banAne meM tatpara rahate haiN| saMsAra kI samasta nazvara vastueM banAne para bhI vinaSTa ho jAtI haiM, kintu uttama jIvana eka bAra banA liyA jAye, to vaha phira kabhI bigar3atA nahIM / zAsana meM ucca se ucca pada pAkara bhI loga bigar3a jAte haiM, to sAdhAraNa pada kI to bAta hI kyA ? ataeva
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 AdhyAtmika Aloka Ananda ne vicAravAna kA nahIM, Adarza jIvana kA nirmANa kiyaa| yahI kAraNa hai ki Aja DhAI hajAra varSoM ke bAda bhI hama unakI guNa-gAthA gAte nahIM aghAte haiN| ___ saMsAra meM tIna prakAra ke uttama puruSa hote haiM, 1. karma uttama puruSa 2. bhoga uttama puruSa evaM 3. dharma uttama puruSA cakravartI rAjA bhoga uttama puruSa hai / usase bar3hakara bhoga-sAmagrI vAlA saMsAra meM aura koI dUsarA nahIM hotaa| tIrthaMkara dharma uttama puruSa haiN| unake samAna sva para hitakArI dharma-sAdhanA anya jana nahIM kara pAte / yaha pUrNa satya hai ki apane puruSArtha ke bala para unhoMne apanA jIvana pUrNa banA liyA / sAdhAraNa sAdhaka kitanA bhI jJAnavAna kyoM na ho, tIrthaMkara ke sadRza nahIM ho pAtA / karma uttama puruSa lokanAyaka vAsudeva hote haiN| ve apane bala se vijaya milAkara saMsAra meM amara kIrti pAte haiN| ina trividha uttama puruSoM meM se eka karma uttama puruSa zrI kRSNa candra bhI haiN| unhoMne saMsAra meM janma lekara yaha batalA diyA ki- satkarmoM dvArA manuSya puruSottama bana sakatA hai| zrI kRSNa candrajI tIna khaNDa ke bhoktA lokanAyaka the / lokanAyaka kA pradhAna dRSTikoNa samAjanIti, arthanIti aura rAjanIti meM sudhAra karane kA hotA hai| ataH lokanAyaka dharma nAyaka se bhI adhika janapriya ho jAtA hai; kyoMki garIba se lekara zrImanta taka kA svArtha poSaNa hotA rahatA hai / kRSNASTamI usI lokanAyaka kI janmatithi hai jo prativarSa vasundharA para Akara saMsAra ko bodha kA pATha par3hAtI evaM kRSNa kI jIvana-mahimA tathA sadguNoM se jana-mAnasa ko prerita kara-Adarzonmukha banAtI hai| jisa samaya hiMsA aura sattA kA ghamaNDa lekara kaMsa aura jarAsaMgha janatA ko utpIr3ita kara rahe the, usa samaya unase mukti dilAne hetu mAno kRSNa kA janma huA / kaMsa ne bhaviSyavANI meM suna rakhA thA ki vAsudeva kI sAtavIM saMtAna se usakA vadha hogA / isaliye usane vAsudeva kI saba santAnoM ko janma lete hI mAra DAlane kI socii| vAsudeva bhI vivaza ho kara usakI bAta mAna gaye, magara vidhi kA vidhAna kaisA vicitra hai ki zrI kRSNa ne janma grahaNa kiyA aura paharedAroM kI AMkhoM meM dhUla jhoMka kara vAsudeva ke dvArA ve nanda ke ghara sakuzala pahuMcA diye gaye aura kaMsa ke AdamiyoM ko isakI khabara taka nahIM laga sakI / zrI kRSNa ke janma para eka kavi ne kahA hai ki- "kRSNa kanhaiyA Ae Aja bhArata bhAra haTAne" | vastutaH sattA ke vaibhava meM guNI akiMcana puruSoM kA mAna bar3hAne kA Adarza rakhane ko unakA janma huaa| zrI nemanAtha ke prati to unake mana meM itanI zraddhA evaM bhakti thI ki jaba-jaba bhI nemanAtha kA dvArikA meM padArpaNa huA taba-taba zraddhA ke sAtha unhoMne
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 AdhyAtmika Aloka dharma kI prabhAvanA kii| pUrNa tyAgI kI kauna kahe, sarva sAdhAraNa guNavAna vyaktiyoM kA bhI ve ucita sammAna karate the| sudAmA kA udAharaNa saMsAra prasiddha hai jisake liye rahIma kavi ne ThIka hI kahA hai ki je garIba para hita kare, te rahIma bar3a loga / kahAM sudAmA bApuro, kRSNa mitAI joga / / zrIkRSNa kI sahanazIlatA bar3I prasiddha hai| mahAmuni bhRgu ne eka bAra unakI sahanazIlatA kI parIkSA lene ke liye unake vakSasthala para lAta mAra dii| magara isa ghaTanA se ve Ape se bAhara nahIM hue, ulTe bhRgu se pUchane lage ki kahIM Apake mRdu caraNoM meM mere zarIra ke dvArA kucha coTa to nahIM AyI ? isase bhRgu zarma ke mAre pAnI-pAnI ho gye| unakI kSamAzIlatA ke liye kahAvata prasiddha hai ki kSamA bar3ana ko ucita hai, ochana ko utpAta / kahAM kRSNa ko ghaTi gayo, jo bhRgu mArI lAta / / Aja hama kSamAzIlatA ko bilkula bhUla gaye haiN| Aja kA sAdhAraNa manuSya yaha socatA hai ki rAkha banane ke bajAya aMgAre bano, tAki cIMTI pairoM tale nahIM kucale tathA teja ko dekha kara hAthI bhI Dara jAya / zrI kRSNa ne kSamA kA uttama Adarza rakhA / sacamuca kRSNa kI sahanazIlatA anukaraNIya hai / Aja dUsaroM ko jhagar3ate dekha manuSya upadeza detA hai kintu svayaM sahanazIlatA ko jIvana meM nahIM apanAtA, saMyama aura viveka se kAma nahIM letaa| - zrI kRSNa kA bAlyakAla grAma ke prAkRtika vAtAvaraNa meM biitaa| garIboM tathA pazuoM se pyAra karanA unakA pramukha dRSTikoNa rhaa| amIrI pAkara ve ahaMbhAva se nahIM bhare, pazu-pAlana, pauruSa aura sevA Adi sadguNa unake mahAmahima jIvana kI vizeSatA thii| ApakA sevAvrata jana-jana meM prasiddha hai| zrI kRSNa candra jI trikhaNDa kA adhinAyaka pada pAkara bhI- garIboM kI sevA karanA nahIM bhuule| eka bUr3he brAhmaNa kI sahAyatA meM unakA IMTa uThAnA jagata prasiddha hai| Aja to sevA pradarzana kI vastu bana gyii| kursI ke nIce kA kacarA nahIM TalatA aura loga janasevI hone kA svAMga racate aura khyAti ke liye phoTo taka khiMcavAte haiN| zrIkRSNa kI guNagrAhakatA, dayAlutA, apakSagrAhitA, lokopakAritA aura AtmIyatA sarAhane yogya hai| manuSya kI to bAta hI kyA ? pazu-rakSA evaM pazupAlana unakI dayAlutA ke jvalanta udAharaNa haiN| jisake calate Aja taka loga unako gopAla nAma se bhI pukArA karate haiM, yadi zrI kRSNacandrajI Aja kA pazu-saMhAra dekheM, to
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 AdhyAtmika Aloka nizcaya hI tilamilA uThege aura isa deza vAloM ko apanA bhakta hargija svIkAra nahIM kreNge| ___ unakA zaizava gau - vatsapAlana aura gaucAraNa meM kaTA aura yauvana meM unhoMne nItiyukta pauruSa kA pradarzana kiyaa| yuddha meM ve sadA dharmanIti kA vicAra rakhate the| unakI yuddha-praNAlI meM hiMsA meM bhI ahiMsA kA lakSya thaa| yahI kAraNa thA ki mahAbhArata kA saMgharSa TAlane ke liye unhoMne kauravoM se pANDavoM ke liye sirpha pAMca gAMva mAge aura duryodhana ke dvArA suI kI noMka barAbara bhI jamIna nahIM dene para bhI pakSapAta kA pallA nahIM pakar3A / unhoMne duryodhana ke mAMgane para apanI senA use arpita kI aura arjuna kI icchA ke anukUla usake sArathi bane / antara meM eka ke prati gaharI prIti bhale hI rahI ho, parantu vyavahAra meM unhoMne apane ko ujjvala banAye rkhaa| Aja zrIkRSNa sadRza vinayazIlatA logoM meM nahIM rhii| zikSA kA svarUpa hI dRSita ho gayA hai, logoM meM ahaM bhAva bar3ha gayA hai tathA mAtA-pitA kI aura se santAna ko milane vAle susaMskAra meM bhI atizaya kamI ho gaI hai / ina saba kAraNoM ne samaSTi rUpa se janamAnasa ko vikRta kara diyA hai| __ zrIkRSNa ke sambandha meM jo kadAcAra ke Aropa lagAye jAte haiM, ve vastutaH nAsamajhI aura mastiSka vikAra ke pariNAma haiN| duniyA kI hara vastu ko hama apane dila ke gaja se hI nApane kA prayAsa karate haiM aura hara vyakti ko apane jaisA hI samajhane lagate haiN| hamArA hRdaya yaha svIkAra karane ke liye kataI taiyAra nahIM ki koI hamase bhI acchA ho sakatA hai / Der3ha akla kI kahAvata jagata prasiddha hai / gopI vAstava meM bhakta-jana kA pratIka hai jo zrIkRSNa rUpI Atma svarUpa kI ora AkarSita hai athavA zrIkRSNa ko bhakta pyArA hai- ataH ve usakI ora tallIna se dikhAI dete haiN| kAvyoM meM gopI vastraharaNa prakaraNa AtA hai, jisake sAhityika-saundarya aura marma ko samajhane meM kucha logoM ne bhArI bhUla kI hai| yahI kAraNa hai ki kucha loga zrIkRSNa ko zrRMgAra rasa priya athavA viSayI samajha baiThe hai, jo nitAnta tathyahIna hai| zrIkRSNa-Atma svarUpa haiM aura viSaya vikAravastra haiM tathA indriyAM-gopiyAM haiN| indriyoM se. viSaya vikAroM ko haTA kara Atma svarUpa kA darzana kiyA jAnA, yaha hai unakA yathArtha citraNa, jise ekadama galata rUpa de diyA gayA hai / vastra rUpI viSaya yadi dhAraNa kareM to AtmA bigar3a jaayegii| AtmA rUpI kRSNa, vastra rUpI viSaya ko haTAve, yaha isakA AdhyAtmika artha hai / jainazAstroM meM loka-nAyaka ke rUpa meM zrIkRSNa kA citraNa haiM, bhagavAn tathA dharma nAyaka ke rUpa meM nhiiN| zrIkRSNa ne sAdhakoM kI rakSA kii.| yadi unameM tyAga kI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka ___121 vRtti nahIM hotI, to aise mahAn evaM pavitra kAryoM kI aura ve pravRtta nahIM hote| unakA caritra, unakA vyavahAra evaM unakI Adarza vRttiyAM isakA sabUta hai ki manuSya-jIvana mAtra Amoda-pramoda evaM vilAsa ke liye nahIM apitu jIvana ko Adarza, ujjvala aura anukaraNIya banAne ke liye hai / apane satkarmoM ke dvArA manuSya nara se nArAyaNa bana sakatA hai| yaha zrIkRSNa ke jIvana-vRtta se bhalI-bhAti hRdayaMgama kiyA jA sakatA hai| yadi zrI kRSNa ke guNoM ko grahaNa kareM to mAnava dAnava nahIM bana kara amaratva-devatva kA ucca, abhilaSita pada pA sakatA hai| mAnava jIvana bhoga-pradhAna nahIM, sAdhanA-pradhAna aura sukarma-pradhAna hai / yadi hama jJAna, sAdhanA aura tyAga, tapa kA jIvana bitAyeMge, to jIvana meM Ananda milegA tathA loka paraloka donoM meM kalyANa hogaa|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24 ] jIvanotkarSa kA mUla sAdhanA ke mArga meM pragatizIla vahI bana sakatA hai, jisameM saMkalpa kI dRr3hatA ho / jisa sAdhaka meM zraddhA aura dhairya ho, vaha apane supatha se vicalita nahIM hotA / saMsAra kI bhautika sAmaggiyAM use AkarSita nahIM karatIM, balki ve bhautika sAmagriyAM usakI gulAma hokara rahatI haiM / yadyapi zarIra calAne ke liye sAdhaka ko bhI kucha bhautika sAmagriyoM kI AvazyakatA hotI hai, kintu jahAM sAdhAraNa manuSya kA jIvana, unake hAtha bikA hotA hai, vahAM sAdhaka unake Upara prabhutva karatA hai| eka bhUtoM ke adhIna hai, to dUsarA unako apanI adhIna rakhatA hai| isI vizeSatA ke kAraNa sAdhaka jIvana kI mahimA hai| Ananda ne bhI sabhI bhautika padArthoM ko lAta nahIM mAra dI; kintu unake upabhoga, paribhoga meM niyantraNa kiyA / vastra dhAraNa ke pazcAt usane alaMkaraNa kA parimANa kiyA / prAyaH snAna ke bAda manuSya vastra dhAraNa kara lalATa para candana Adi kA vilepana karate haiM / Ananda ne aneka vidha vilepanoM kA tyAga karake kevala aguru, kuMkuma aura candana Adi mizrita eka vilepana rakhA jo maMgala sUcaka thA aura zrRMgAra aura vilAsa kA sUcaka nahIM thA / yaha AThavAM vilepana vidhi kA parimANa hai| Ananda kA lakSya hara kAma meM hiMsA ghaTAne kA thA / isaliye bhoga-sAmagrI aura zobhA ke liye vaha alpAraMbhI evaM ArogyadAyI vastu kA hI cayana karatA / vilepana ke pazcAt mAlya-dhAraNa vidhi kI bAta AtI hai| bhogI logaindriya poSaNa ke liye vividha prakAra ke phUloM kA upayoga karate haiM aura unake hAra tathA gajare banAkara dhAraNa karate haiN| aura to kyA ? zarIra ko atyadhika ArAma dene ke liye ve phUloM para leTate aura usakI khuzbU meM masta hokara apane ko kRtakRtya mAnate haiM / para, Ananda una khile phUloM ke jIvana se bekAra khilavAr3a kara unheM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 123 kucalanA nahIM cAhatA / usane mAlya-dhAraNa kA uddezya pratikUla havA ke pradeza ko rokanA bhara samajhakara padma (kamala) aura mAlatI ke phUla ke atirikta saba prakAra se mAlya-dhAraNa kA tyAga kara liyA / munaSya jAti meM hiMsA bar3hAne kA bar3A kAraNa ajJAna hai| ajJAnavaza mAnava amaMgala ko maMgala mAna letA hai| spaSTa hai ki dUsaroM ko rulAne kA kArya maMgalakArI nahIM hotaa| zAdI, byAha athavA dhArmika utsavoM meM bhI kisI jIva ko mAranA tathA zobhA ke liye kele Adi vRkSoM kI DAliyAM kATakara lagAnA, maMgalajanaka nahIM hotA / isase to una janahitakArI vRkSoM kA akAraNa nAza hotA hai| prAcIna samaya meM ghara kI zobhA bar3hAne ke liye AMgana meM kadalI Adi ke vRkSa lagAye jAte the / prAcIna kAvyoM meM isakA mahatva varNita hai / kintu Aja kI taraha kele ke khaMbhe aura Ama kI DAliyAM kATakara lagAnA yaha kaisI zobhA ? vRkSa ko ujAr3A aura ghara meM kacarA kiyaa| vivekIjanoM ke liye socane kI bAta hai ki Ama ke pattoM kA vandanavAra lagAkara jo Ananda mAnate haiM, ve loga vRkSoM ke aMga bhaMga kA duHkha bhUla jAte haiM / Ananda ne mahAraMbhI se alpAraMbhI kA jIvana svIkAra kiyA aura apanI AvazyakatA ko kama kara vyartha kI hiMsA se apane Apa ko bcaayaa| samAja ke adhikAMza loga anukaraNazIla hote haiN| ve apane se bar3e logoM kI nakala karane meM hI gaurava anubhava karate haiN| isa prakAra dekhA-dekhI se samAja meM galatiyAM phailatI rahatI haiN| gItA meM bhI kahA hai yada yadAcarati zreSThastad tadevetaro janaH / sAyat pramANaM kurute, lokastadanuvartate / / AtmA kA svarUpa jagat ke samasta prANiyoM meM virAjamAna hai| vizva-parivAra ke sAMpa, bicchu, cUhe Adi bhI sadasya haiM, kintu Aja ke mAnava unase Darate aura roSavaza unheM mAra DAlanA cAhate haiN| magara unheM samajhanA cAhiye ki jaise eka parivAra meM garama, narama svabhAva ke aneka loga rahate haiM aura unake svabhAva vaibhinya ke hote hue bhI pArivArika paramparA meM koI AMca nahIM Ane pAtI, vaise hI prANI jagat meM bhI vibhinna svabhAva ke prANI rahate haiM aura unheM rahane kA adhikAra bhI hotA hai / parivAra meM krUra svabhAva ke logoM se dUra rahA jAtA hai yA adhika huA to unako alaga kara diyA jAtA hai, para mArA nahIM jAtA / aise hiMsaka prANI ko bhI DarAkara dUra bhagAyA jA sakatA hai / __ manuSya ina krUra svabhAva vAle prANiyoM se maitrIbhAva rakhane lage, to sAtvika svabhAva ke bala para inakI bhI krara-vRtti badalI jA sakatI hai| prAcIna samaya ke
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 AdhyAtmika Aloka RSi-muniyoM ke caraNoM meM zera cIte zAnti se par3e rahate the / khAdI vAle jaina saMta zrI gaNezIlAla jI ma0 ke pAsa bhI kahate haiM ki sAMpa baiThA rahatA thA / ma0 gAMdhIjI kI kuTiyA meM eka bAra sarpa nikala AyA / saba loga bhAga gaye para gAMdhIjI baiThe rhe| sAMpa zAntipUrvaka unake caraNoM ke pAsa se nikala gayA / phrAMsa ke eka mahAtmA pazu pakSiyoM ke bar3e dulAre the| unake nAma paraM Aja bhI 4 tA0 ko prANI-divasa manAyA jAtA hai| mahAtmA gAMdhI ne sammAna dene ke pratIka phUla-mAlA kI jagaha sata kI ATI, mAlA ke rUpa meM pahanAne kI prathA cAla kI thii| isase banaspati jagata kI vyartha hiMsA kA bacAva hotA tathA vastra ke liye sUta bhI bacane lagA / Aja dharma aura kAnUna kI upekSA kara manuSya vyartha kI hiMsA bar3hA rahA hai| phalataH deza kA pazudhana aura zuddha bhojana naSTa hotA jA rahA hai / eka ora vana-rakSaNa evaM vanya pazu-pakSI rakSaNa ke kAnUna banate hai aura dUsarI ora hajAroM kI saMkhyA meM unakA nirapekSa vinAza hotA hai / sacamuca meM yaha buddhimattA nahIM hai / jJAna kA sAra virati hai| Ananda zrAvaka ne jJAnapUrvaka virati dhAraNa kara apanI icchAoM ko sImita kiyaa| samyak dRSTi hone ke kAraNa usake aura eka sAdhAraNa jana ke bhoga meM kucha vizeSa antara nahIM thaa| bhogI manuSya bhoga meM apane ko DubA letA hai aura vaha kabhI bhI usase bAhara nikalanA nahIM caahtaa| kintu bhauMrA eka phUla se dUsare phUla meM vicaraNa kara rasapAna karatA hai| madhumakkhI phUloM kA rasa lekara ur3a jAtI hai| vaha rasa kA kaNa-kaNa grahaNa karatI hai, phira bhI bandhana meM nahIM rhtii| dUsarI makkhI nAka ke mala meM baiThakara usameM phaMsa jAtI hai / manuSya ko madhu-makkhI kI taraha bananA cAhiye kintu mala grahaNa karane vAlI makkhI ke samAna nhiiN| bhoga-sukha ko chor3ane vAlA tyAgI chor3ate hue sukha kA anubhava karatA hai, jabaki binA mana bhoga ke chUTane para atizaya dukha hotA hai / aba vararuci kI bAta suniye paNDita vararuci ko ATha zloka sunAne para nitya darabAra meM ATha muhareM milatI thIM / use lobha ne A gherA aura zakaTAra ke kAraNa use isa lAbha se vaMcita honA par3A / ataeva vararuci kA mahAmantrI zakaTAra ke prati kupita honA svAbhAvika thA / vararuci lar3akiyoM kI zloka sunAne kI pratimA se atizaya prabhAvita huA / yadi hipnoTijma yA jAdU se aisA kArya hotA, to use duHkha nahIM hotA / para, lar3akiyAM svayaM smRti se saba zloka sunA gayIM, yaha usake liye cintA aura Azcarya kA viSaya thA / lar3akiyoM meM susaMskAra DAlane vAlI mAtA lAchala de sacamuca prazaMsanIya thI / kAza ! bhArata meM Aja bhI aisI nAriyAM hotI to deza kI dazA hI kucha aura hotii|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 AdhyAtmika Aloka putra kI apekSA putriyoM meM suzikSA aura susaMskAra isaliye Avazyaka hai ki unheM aparicita gharoM meM jAnA tathA vahIM jIvanaparyanta rahanA hai / bAlaka kisI se nahIM 'banAva' hone para apane ko sthAnAntarita kara sakatA hai kintu lar3akiyAM dUsare ghara meM jAtI haiM to yaha bala lekara jAtI haiM ki maiM ghara ke logoM ko apanA banA lUMgI / lar3akI yadi suzIlA aura saMskAravatI hogI to parivAra ko prema ke bala para avibhakta aura akhaNDa rakha sakegI / lar3akI meM yadi saMskAra kA nirmANa nahIM kiyA gayA hai to ghara ko bikhera kara vaha pratiSThA ko dhUla meM milA degI / ataH lar3akI meM ye udAra saMskAra jamAne Avazyaka haiM ki vaha jahAM bhI rahe usako apanA ghara samajhe aura isa taraha pitR evaM pati kula donoM ko sundara tathA svarga tulya banA de| bhAratIya saMskRti ke anusAra vivAha ke bAda lar3akI parAI ho jAtI hai| usako pitA kA ghara chor3a kara eka nayA ghara basAnA par3atA hai| isake liye Avazyaka hai ki vaha uttama saMskAra vAlI aura mRdubhASiNI ho| sAtha hI sabake sAtha mila kara calane vAlI ho| Aja kI mAtAeM bAlikA se kAma to bahuta letI haiM, kintu use susaMskAra sampanna banAne kA yatna nahIM krtii| vaha daheja meM putrI ko bahuta sArA dhana degI magara aisI vastu gAMTha bAMdha kara nahIM detI jo jIvana bhara kAma aave| jisa lar3akI ko zraddhA, prema, suzIlatA, sadAcAra, prabhu-bhakti aura mRdu-vyavahAra kI gAMTha bAMdha dI jAtI hai, vaha asalI sampatti lekara parAye ghara jAtI hai / __ mahAmantrI kI kanyAoM kI buddhi ke camatkAra se sabhI sabhAsada prabhAvita ho gye| loga isa rahasya se aparicita the ki ye lar3akiyAM kramazaH eka, do, tIna bAra suna lene se kisI bhI vastu ko kaNThastha kara letI haiN| isa rAjakIya apamAna se zarmindA hokara vararuci ke hRdaya meM pratihiMsA kI jvAlA dhadhaka uThI usane isakA badalA lene kA nizcaya kiyA / kucha dina taka to samaya kI pratIkSA karatA rahA ki avasara pAkara isa apamAna kA pratizodha liyA jaaye| rahimana kavi ne ThIka hI kahA hai rahimana cupa ho baiThiye, dekhI dinana ko phera / jaba nIke ve dina AiheM, banata na lagiheM dera / / vaira kA badalA vaira se lenA kitanA bhayaMkara hai, isake liye nimna udAharaNa paryApta hai| eka AdamI kA apane kisI gAMvavAsI se vaira thA / eka dina sahasA hI vairI se mulAkAta ho gayI aura usane badalA lenA cAhA / mana meM kubhAvanAoM ke Ane se jaba kubhAvanAeM bahata balavatI ho jAtI haiM, to anya aMga, pratyaMga bhI usako sahakAra dene lagate haiN| vairI ko sAmane pAkara usakI pratihiMsA kI bhAvanA uttejita ho 'gaI aura vahAM use badalA lene ke liye patthara, lakar3I yA anya aisI koI vastu nahIM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 AdhyAtmika Aloka milI, jisase vaha coTa kara sakatA / vaha krodhAndha thA hI, jhaTa sAmane luhAra kI dukAna se eka tapA huA, lohe kA golA uThA liyA / Avega meM usane golA uThA to liyA magara prahAra nahIM kara sakA kyoMki tapta loha ne usake hAtha ko jalA diyA aura use prahAra ke lAyaka nahIM rahane diyA / isI prakAra virodha se virodha ko dabAne vAlA pahale svayaM jalatA hai / jo virodhAgni kA mukAbalA zAnti ke zItala jala se karate haiM, ve virodhI ko bhI jIta lete haiM / vararuci vidvAna thA, parantu usake mana meM pratihiMsA kI Aga jala rahI thI / ananta kAla se manuSya, isI prakAra ke vikAroM se jalatA AyA hai| dIpaka para jalane vAle pataMgoM ke ananya prema kI to saMsAra tArIpha bhI karatA hai kintu vikAra-dagdhoM para AMsU bahAne vAlA yA unakI prazaMsA karane vAlA Aja taka eka bhI udAharaNa sAmane nahIM hai| vastutaH jJAnavAn to vaha hai jo kAma krodhAdi vikAroM ko apane mana se dUra haTA de, kyoMki isane hamArA bahuta ahita kiyA hai, hamArI AtmA inhIM ke dvArA kaluSita hotI AI hai / rAvaNa, kaurava, kaMsa kA udAharaNa hameM saceSTa karane ke liye paryApta hai, aura yadi hamane inase kucha hAsila kiyA to na sirpha mana ko atyanta zAnti milegI varan loka aura paraloka donoM ujjvala ho sakege /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 ] sAdhanA kI jyoti saMsAra ke sabhI padArtha manuSya ke lie anukUla yA pratikUla nimita banakara kArya karate haiM / jo manuSya ajJAna meM soe hoM unake lie ye vastueM, adhaHpatana kA kAraNa bana jAtI haiM / para jinake hadaya meM jJAnadIpa kA prakAza phailA huA hai, unheM ye padArtha prabhAvita nahIM kara sakate / jAgRta manuSya ina patana ke kAraNoM ko prabhAvahIna kara dete haiN| dravya, kSetra aura kAla kI taraha bhAva bhI mAnava ke bhAvoM ko jAgRta karane ke kAraNa banate haiM, kintu 'para' sambandhI bhAva meM jaisA apanA anukUla pratikUla bhAva milegA, usI ke anusAra pariNati hogii| ajAgrata-mAnava pAnI kI dhAra meM tinake ke samAna bhAvanA ke pravAha meM baha jAte haiM, jabaki jAgrata mAnava machalI ke samAna Upara kI ora taira jAte haiM / yadi choTI machalI ho, to bhI dhArA meM Upara kI ora car3hatI hai, usI prakAra choTI sAdhanA vAlA mAnava bhI hamezA UrdhvagAmI hotA hai / tAtparya yaha hai ki puruSArtha hIna tinakA baha jAtA hai aura karttavya zIla machalI viparIta paristhitiyoM kA bhI sAmanA kara letI " tRNavat tuccha puruSArtha hIna manuSya jamAne kI pratikUla dhArA meM baha calegA vaha cUMgharU kI sAdhAraNa dhvani aura rUpa saundarya ke sAdhAraNa jhoMke meM baha jAyagA; kintu gaMbhIra mana vAlA, meru ke samAna nizcala bhAva se, bhayaMkara se bhaMyakara pratikUla paristhiti meM bhI aDiga rhegaa| machalI kI taraha svAbhAvika zakti manuSya meM hai, parantu karmazIlatA cAhiye / viveka zakti para pardA par3ane se mAnava tinake kI taraha baha jAtA hai kintu jo jJAnI hokara svayaM jAgRta hai, jar3a padArtha use apanI dhArA meM nahIM bahA sakate / jJAnI manuSya unako apane raMga meM raMga lete haiN| ye bhautika tuccha vastueM, sAdhAraNa manuSya ke mana ko hilAkara azAMta kara detI hai, para jJAnI para inakA kucha bhI prabhAva nahIM pdd'taa| ulTe vaha inhIM para apanA prabhAva jamA letA hai /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 AdhyAtmika Aloka * jar3a vastu para prabhutA jamAne yA unheM svavaza meM karane ke lie hI sAdhanA kI jAtI hai / sAdhaka Ananda ne bhoga-vilAsa tathA anya kAmanAoM para sacamuca hI niyaMtraNa kara liyA / ataeva vaha saMsAra meM smaraNIya evaM vandanIya bana skaa| kahA bhI . AzAyA dAsAH, te dAsAH sakala lokasya / AzA yeSAM dAsI, teSAM dAsAyate sakalA-janAH / / arthAt jo AzA kA dAsa hai, vaha sAre saMsAra kA dAsa hai / aura jisane AzA para vijaya prApta kara lI , usake lie sArA saMsAra hI dAsa hai| ina sabake bAda Ananda ne AbharaNa vidhi kA parimANa kiyA / AmaraNa khAsakara pradarzana kI vastu hai / loga sundara AbhUSaNoM se loka darzakoM kA AkarSaNa karate haiN| deza kI sampanna dazA meM bhale hI AbhUSaNa dhAraNa karanA, utanA ahitakara nahIM rahA ho; para Aja kI sthiti meM AbhUSaNa, janamana meM vividha prakAra kI vikRtiyAM utpanna karane vAlA hI pramANita huA hai / sarvaprathama to AbhUSaNa-dhAraNa se darzakoM ke mana meM IrSyA aura lAlasA jAgRta hotI hai; dUsare meM saMgraha aura lobhavRtti kA vikAsa hotA hai / vAsanA jagAne kA bhI AbhUSaNa eka mahAna kAraNa mAnA jAtA hai / vastrAbhUSaNoM se ladakara calane vAlI nAriyAM apane pIche AMkhoM kA jAla bichA letI haiM aura sthira prazAnta mana ko bhI asthira evaM azAnta kara detI haiN| vizeSajJoM kA kathana hai ki nArI kA tana jitanA rAgotpAdaka nahIM hotA, ye vastrAbhUSaNa usase adhika rAga-raMgavarddhaka hote haiN| yahI kAraNa hai ki Adima-samAz2a meM, jabaki vastrAbhUSaNoM kA rItirivAja nahIM thA Aja kI apekSA vAsanA kA ubhAra atyanta kama thA / samAja meM jaba se yaha prathA jora pakar3atI gaI hai, vikAra kA bala bar3hatA gayA hai / ___ AbhUSaNa dhAraNa karane vAle yadyapi darzaka ko kucha nahIM kahate, tathApi unakA pradarzana darzaka kI bhAvanA ko ubhArane meM nimitta to jarUra banatA hai . / yadi sAdA vastrAbhUSaNa ho to dUsaroM meM sAdagI kA Adarza upasthita karegA aura lobhajanya IrSyA kI mAtrA kama rahegI / vastrAbhUSaNoM kI taraha sAdagI kA bhI asara kucha kama mahatva / vAlA nahIM hotA / rAjamahala kA virATa vaibhava pradarzana yadi darzakoM ko apanI ora AkRSTa karatA hai to eka sAdI-pAvana kuTiyA bhI citta ko cakita kiye binA nahIM . rhtii| Ananda ne apanI nAmAMkita mudrikA aura kuNDaloM ke atirikta anya sabhI AbhUSaNoM kA tyAga kara diyA / isa taraha sAdagI apanA kara usane samAja dharma ko .
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 129 puSTa karane kA kArya kiyA / jisa deza meM samAja dharma puSTa nahIM hotA, vahAM vyakti dharma bhI kuzala nahIM / samAja dharma ko vyavasthita rUpa dene vAle vyakti hI hote haiM / vyakti jAgaraNa ke binA samAja-dharma puSTa nahIM hotA / kAraNa vyaktiyoM kA samUha hI to samAja hai| AbharaNa vidhi ke bAda aba Ananda ne dhUpana vidhi kI sImA nirdhArita kI / gharoM meM kITANuoM tathA jantuoM se bacAva karane ke lie Ajakala loga phinAila Adi kITanAzaka davAoM kA upayoga karate haiM, kintu pUrvakAla meM isake lie dhUpana vidhi kA upayoga hotA thaa| isase roga phailAne vAle kITANu kI vRddhi nahIM hotI / 'ina donoM prayogoM meM eka meM hiMsA-bhAva hai to dUsare meM vAyu-zuddhi ke dvArA azubha vAyu meM palane vAle jantuoM ko bhagAkara AvAsa sthAna ko zuddha banAnA hai / jaba dhUpa kA prayoga kiyA jAtA hai to vahAM se DAMsa, macchara Adi jantu bhaga jAte haiM / kintu marate nhiiN| bhAratIyoM meM Aja kala nakala karane kI pravRtti bahuta bar3hI huI hai, aura isIlie pazcima kI paddhati yahAM bhI AMkha mUMda kara apanA lI gayI hai / phinAila Adi jina davAoM kA prayoga kiyA jAtA hai, unameM viSANu (jahara) hone se kITANuoM kA nAza ho jAtA hai / aura una viSANuoM se dUSita vAyu hamArI zvAsa nalI meM praviSTa hotI rahatI hai jo bhaviSya ke lie hAnikAraka hai / phira davAoM ke bharose loga gaphalata karane laga jAte haiN| yadi niyamita saphAI rakhI jAya to nizcaya hI kITANu nahIM bar3ha sakate aura na unakI hiMsA kI jarUrata hI pdd'egii| bahuta dinoM taka kamaroM ko nahIM saMbhAlane aura saphAI nahIM karane se kITANu bar3hA karate haiN| yaha nizcita hai ki mAnava ke pramAda, bhUla aura galatI ke kAraNa hI ghara meM viSaile jantuoM kI vRddhi hotI hai / manuSya isa prakAra apanI bhUla se utpanna zUla ko davAoM se samApta nahIM kara sakatA / Ananda ne dhUpana vidhi meM bhI amaryAditapana ko miTAne ke lie parimANa kara liyaa| usakA dRSTikoNa mahAraMbha se bacakara alpAraMbha se kArya calAne kA thA / zuddha, buddha aura niSkalaMka pada ko pAne ke lie Ananda ne jIvana meM saMyama tathA asIma AvazyakatAoM ko maryAdita karanA Avazyaka samajhA / zArIrika, kauTumbika, sAmAjika, dhArmika aura rAjanaitika Adi aneka vidha AvazyakatAeM hotI haiM jo mAnava ke dvArA ghaTAI bar3hAI bhI jA sakatI haiM / jaise-zArIrika AvazyakatA meM tela, sAbuna, pAna-supArI, bIr3I Adi bAhya AvazyakatA hai / AvazyakatA para niyaMtraNa karane vAlA apane mana kI AkulatA miTA letA hai / jaise-pRthvI kI golAI para koI kitanA hI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 130 AdhyAtmika Aloka ghUmatA rahe para usakA anta nahIM pAtA / isI taraha icchAoM kA cakra bhI kabhI yuga . yugAntara meM pUrA nahIM hogA / isIlie zAstra meM kahA hai ki "icchAhu AgAsa samA aNaM tiyA," arthAt icchAeM AkAza ke samAna ananta haiN| bhogoM ke dvArA icchA kI tRpti cAhanA, yaha to IdhanoM yA ghRta se Aga bujhAne jaisA hai / gItAkAra zrIkRSNa ne bhI ThIka hI kahA hai na jAtu kAmaH kAmAnA-mupabhogena shaamyti| . haviSA kRSNavarmeva, bhUya evamiva va evamivavaddhata / / arthAt icchA kabhI kAma ke upabhoga se zAnta nahIM hotI / isa prakAra to yaha ghRtAhuti se Aga kI taraha aura bar3hatI hai / isa bar3hate hue vega ko rokane ke do upAya haiM / eka damana karanA aura dUsarA, zamana karanA / sAmpradAyika upadravoM ke samaya pulisa ke zakti bala se upadrava roka die jAte haiM / isase tAtkAlika kA damana to ho jAtA hai para roga kI sthAyI davA nahIM hotI aura samaya pAkara vaha dabA huA joza phira acAnaka bhar3aka uThatA hai / isake lie zamana kI apekSA hai / kAraNa, damana kA kAma balAt rokanA hai aura zamana kA mUla se nikAla denA hai bhItara kI Aga ko acchI taraha bujhA denA hai / rAjanIti damana pradhAna hai, vahAM zamana kI ora lakSya nahIM rahatA yahI kAraNa hai ki varSoM taka kArAvAsa kA kaThora daNDa bhoga kara bhI aparAdhI aparAdha karmoM se alaga nahIM ho pAte / sajA kATa kara nikalate hI ve phira vaise hI utpAta cAlU kara dete haiM / sarakAra kI ora se kar3I kAravAI hone para bhI, AMkhoM meM dhUla jhoMka kara aparAdhI nikala jAte haiN| nagaroM meM galI-galI para pulisa caukiyoM kA prabandha hote hue bhI chure bhoMka die jAte haiM aura bar3e-bar3e nagaroM meM kAroM taka kI corI ho jAtI hai / yaha zamana kI kamI kA hI phala hai| gAMvoM meM saMskAravaza duttiyoM kA zamana hotA hai, ataH vahAM corI evaM guNDAgardI ke kesa kama hote haiN| zamana meM vRttiyAM jar3ase sudhArI jAtI haiM-roga ke bajAya usake kAraNoM para dhyAna diyA jAtA hai / isalie usakA asara sthAyI hotA hai / sUI Adi se roga ko dabA diyA jAya para roga kA kAraNa miTAkara zamana nahIM kiyA jAya, taba taka rogI ko sthAyI zAnti nahIM milatI / dharma nIti zamana para adhika vizvAsa karatI hai| phira bhI tatkAla kI AvazyakatA se kahIM damana bhI apekSita rahatA hai / prabala vikAroM ko rokane ke lie kucha upavAsa karAe jAte haiM, kalaha karane vAle ko prAyazcitta dekara
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 131 kucha samaya ke lie alaga kara diyA jAtA hai / yaha damana hai, kintu vahAM sat zikSA se usakI vRttiyoM ko sudhAranA hI uddezya hai / isa prakAra damana pUrvaka bhI zamana se mana nirvikAra banAyA jAtA hai / Ananda ne apanI bhoga sAmagrI ko jJAnapUrvaka maryAdita kiyA jo ki zamana hai| kyoMki yahAM balapUrvaka kisI ke dvArA damana nahIM hai / ajJAna dazA meM damana kA upayoga hotA hai kintu jJAnI ke lie isakI jarUrata nahIM rahatI / abodha bAlaka ko corI yA bIr3I Adi kI kuTeva par3a jAya aura mAtA-pitA usase paise chInakara use vaisA nahIM karane de, kusaMgati meM nahIM baiThane de, yaha damana kA rUpa hai parantu jaba vastu ke hAni lAbha samajhA kara, sanmArga kA bhAna karAkara, usakI ruci badala de to yaha zamana hogA, aura isakA prabhAva bhI sthAyI hogA / damana meM bAhya bala kI apekSA hai, to zamana Antarika bala se kiyA jAtA hai| usase AtmA ko sthira zAnti kA anubhava hotA hai / damana se zAnti prApta nahIM hotI, jaisA ki vararuci ke udAharaNa se spaSTa hai / samrATa nanda ke darabAra se ATha muharoM kA milanA baMda ho gayA yaha vararuci kI tRSNA kA damana huA / isake badale samajhAkara muhareM denI banda kI jAtI to vaha zamana hotA / svecchA se upavAsa karanA zamana hai kintu vyakti ke Age se parosI huI thAlI khIMca lenA damana hai / paMDitajI ne gaMgA taTa para yaha svAMga banA rakkhA thA ki gaMgA mAI mujhe muhareM detI haiM / isa bAta kI bhI kalaI khula gaI / vararuci kahIM kA na rahA / phira bhI usane bhAga jAne meM apanA apamAna samajhA / usako ahaM huA ki mujha jaise paMDita ko eka sAdhAraNa maMtrI ne apamAnita kara diyA / isalie vaha pratizodha ke lie cintita rahane lagA / zAstra aura zastra inameM zAstra vidyA adhika mahatvapUrNa hai / zastra vidyA kA udgama bhI zAstra se hI hai / ataH zastra vidyA se zAstra vidyA bar3I hai | paMDita ne socA ki zAstra ko lajjita nahIM hone dUMgA, varan pratIkAra kara zAstra ko vijayI banA dUMgA / vararuci apamAnita hokara pratihiMsA ke lie vaise hI tar3apane lagA jaise koI ghAyala sAMpa apane virodhI se badalA lene ke lie tar3apatA ho / kucha mAnava bhI sAMpa kI prakRti ke hote haiM, vararuci bhI isI prakRti kA thA / usane socA maMtrI bar3e haiM magara isase kyA ? isakI buddhi ko ThikAne to lagAnA hI hai / isa prakAra socate-socate vaha pAgala-sA ho gayA / mAnava meM arthanAza aura mAna bhaMga Adi se bhI kabhI-kabhI unmAda A jAtA hai aura' kabhI priya viyoga evaM apriya saMyoga se
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 AdhyAtmika Aloka bhii| paMDita unmatta kI taraha maMtrI ke mahala kI ora ghUmatA rahatA tAki kucha bheda mila sake / artha, kAma, sattA aura mAna bhaMga kA unmAda ananta kAla se mAnava ko satAtA A rahA hai / isa prakAra se besudha manuSya yadi prabhu bhakti meM laga jAya to ber3A pAra ho sakatA hai| mIrA kA mana bhoga, vilAsa, dAsa-dAsI evaM aizvarya meM nahIM lagA / vaha prabhu bhakti meM hI unmatta sI ho gaI / jaise kisI vastu ke guma hone para manuSya duHkhAnubhava karatA hai, vaise hI yadi vrata bhaMga hone para pIr3A mAnane lage to paraloka sudhara jAya / mIrA kahatI hai erI maiyyA ! maiM to rAma dIvAnI, merA darda na jAne koya | ghAyala kI gati ghAyala jAnai, aura na jAne koya 11 mIrA rANAjI se kahatI hai- tuma logoM ko merI bImArI kA patA nahIM hai / tuma loga DaoNkTara vaidya bulAte ho, para merI bImArI ko nahIM samajha rahe ho / kAma aura artha ke dIvAnoM ke aneka udAharaNa dekhe gae haiM, aba to manuSya ko bhagavad bhakti kA dIvAnA bananA cAhie / } mAnava jIvana meM parva kA mahatvapUrNa sthAna hai / ye kevala khAne-pIne aura manoraMjana ke lie hI nahIM, varan sAdhanA ke lie bhI haiM / parva yA tyauhAra atIta kAla se hI hameM jIvana-nirmANa kA pATha par3hAte Ae haiM aura par3hA rahe haiM tathA bhaviSya meM bhI par3hAte raheMge / acchA nimitta pAkara bhI yadi manuSya pramAdI bana jAya, to parva usakA sAtha kahAM taka de sakegA / apane sAtha sadA ahiMsA, satya, saMyama kI suvAsa lekara calanA cAhie, tAki vAtAvaraNa surabhita raha ske| Aja to deza meM apanA rAjya hai / Apa cAheM jaisA vidhAna banAeM, nakze banAeM aura deza ko sajAeM yA saMvAre / rASTrapitA bApU ne satya aura ahiMsA ke camatkAra ke dvArA deza ko AjAda karake dikhA diyA aura Apa logoM ke lie mArga prazasta kara diyA ki Apa cAheM vaisA deza ko banAveM / parataMtratA ke dinoM meM bhI ahiMsA satya ke viparIta kArya hone para loga zAsakoM kA Asana hilA dete the / kintu Aja hiMsA ugrarUpa dhAraNa kara rahI hai aura ApakA muMha banda hai / isase to mAlUma par3atA hai ki aba ahiMsA meM logoM kA vizvAsa nahIM rahA jo pahale thA / nahIM to apanI sarakAra ke dvArA jisakI nIMva satya aura ahiMsA para AdhArita hai, bar3e-bar3e katlakhAne khole jAMya ! aura janamata usako banda nahIM karA sake / agrejoM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 AdhyAtmika Aloka kI pAzavika zakti ke Age bhI jo janamata jhuka nahIM sakA, vaha apane bhAiyoM ke sAmane mauna rahe, isase bar3hakara duHkha kI bAta aura kyA ho sakatI hai ? Aja logoM meM sabase bar3A roga AsthAhInatA kA ghara kara gayA hai aura jana-mAnasa AdhyAtmika bhAva se zunya ho uThA hai / vaha satya ahiMsA kA camatkAra dekhakara bhI vizvAsa nahIM kara pA rahA hai ki isase na sirpha isa loka kA varan paraloka kA patha bhI prazasta hotA hai / logoM ke hRdaya meM ghara kI gaI isa zunyatA ko bhagAnA hai aura unheM phira se vizvAsa dilAnA hai ki satya ahiMsA ke dvArA siddhi meM dera bhale hI ho kintu usakA asara sthAyI aura amiTa hogA | manuSya AdhyAtmikatA kI ora pravRtta hokara hI apanA tathA samAja kA kalyANa kara sakatA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26 ] jaina saMskRti kA pAvana parva : paryuSaNa paryuSaNa tyAga, tapa aura sAdhanA kA AdhyAtmika parva hai / yaha parva mAnava-mana ko sAMsArika prapaMcoM se alaga hone tathA ujjvala bhAvoM kI ora bar3hane kI preraNA pradAna karatA hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva, sAdhanA ke pramukha cAra sAdhana haiM / anukUla zarIra-dravya aura bhUmi jaise kSetra ko pAkara sabhI vyakti sAdhanA ke mArga meM bar3ha sakate haiN| khAsakara sAdhaka ko yadi vizeSa sAdhana mile, to vaha jIvana-nirmANa meM aura bhI drutagati se pragati kara sakatA hai / parvAdhirAja eka aisA hI vizeSa sAdhana hai, jo AdhyAtmika vAtAvaraNa kA nirmANa kara satkarmoM kI ora pravRtta-vyakti ko sAdhanA ke pathapara protsAhita karatA tathA usameM dRr3hatA, sAhasa, lagana aura bala kA adhikAdhika saMcAra karatA hai| parva ke dvArA sAmUhika sAdhanA kA patha prazasta hotA hai evaM isase samudAya ko sAdhanA karane kI preraNA milatI hai, jisase rASTrIya-jIvana kA saMtulana banA rahatA hai| manuSya yadi apanI vRtti, viveka pUrNa nahIM rakkhe to vaha dUsaroM ke lie ghAtaka bhI bana sakatA hai / asaMyata mAnavatA, pazutA aura dAnavatA se bhI bar3hakara barbara mAnI jAtI tathA 'sva-para' ke lie kaSAya kA kAraNa ho jAtI hai / ataeva vANI, vyavahAra aura kriyAkalApa sabhI ko saMyata rakhanA hara eka manuSya kA parama kartavya hai / yaha punIta parva jana-jana ke lie kalyANakArI bane, yaha lakSya hamArI dRSTi se ojhala nahIM honA caahie| paryaSaNa zabda ke pIche gaMbhIra rahasya aura marma kI bAteM chipI huI haiN| apane anya kArya binA hetu ke bhI ho sakate haiM, kintu sacchAstra kI koI bhI bAta ahetuka nahIM hotI / Aja ke mAtA-pitA apane putra kA nAma rAjendra aura jinendra Adi rakha dete haiM kinna ne rame usa nAma ke anurUpa banAne kA prayAsa nahIM karate / /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 135 vItarAga kI vANI meM gaMbhIra rahasya aura marma bharA rahatA hai| yahAM binA kisI artha ke zabda kA prayoga nahIM hotA / paySaNa zabda ke vidhAna kA srota sAdhu sAdhvI kI maNDalI se hai, jinakA jIvana ahiMsA evaM saMyama pradhAna hotA hai / ve ATha mAha bhramaNa meM vyatIta karate haiM aura varSa ke zeSa cAra mAsa meM eka jagaha sthira rahate haiM / isa ekatra sthira vAsa kA nAma cAturmAsa prakhyAta hai| Aja kI taraha pUrvakAla meM cAturmAsa vAsa kI suvidhA sulabha nahIM thii| bhramaNa karate-karate sAdhugaNa varSAkAla Ane para kisI sthAna para ruka jAte aura vahIM cAturmAsa vyatIta karate the / cAhe vahAM ke nivAsI jaina hoM yA ajaina ve 55 dina kI anumati bar3hAte hue cAturmAsa kA kAla pUrNa kara lete the| vyutpatti kI dRSTi se pardUSaNa zabda pari aura uSaNa ina do zabdoM ke mela se banA hai| jisameM pari acchI taraha aura uSaNa kA artha rahanA hotA hai / acchI taraha se rahanA paryuSaNa kA tAtparya hai / "pari samantAt vasati Atma sakAMza iti paryuSaNa" yAne AtmabhAva meM acchI taraha rahanA, isako paryuSaNa kaha sakate haiM / - yaha duSkarmoM kI holI jalAne kA parva hai / anantakAla ke pUrva saMcita dUSita karmoM ke kacare ko jalA dene kA yaha viziSTa kAla hai / isa parva meM pApa karmoM kI vizAla DherI ko sAdhanA tathA prabhubhakti se jalAne kA lakSya sannihita hai / yadi sAdhanA kA saccA rUpa pakar3a liyA jAya aura manoyoga lagAdeM to pApoM kI vizAla DherI bhI alpakAla meM jalAI jA sakatI hai / prabhu ke nAma kI teja agni pApa puMja ko jalAne ke lie paryApta mAnI gaI hai vaha cinagArI kA kAma karatI hai, kavivara bhakta vinayacandajI ne kahA hai pApa parAla ko puMja banyo ati, mAno meru AkAro / te tujha nAma hutAzana setI, sahajAM prajvalata sAro-re padama prabhu pAvana nAma tihaaro| padama prabhu sacamuca prabhu kA nAma pApa-parAla ke lie agni ke samAna hai| saMyama aura tapa meM pApoM ko viniSTa kara dene kI ajaba zakti hai / sAdhaka kA eka kAma pApa na bar3hane denA aura dUsarA saMcita pApoM ko miTAnA hai / jaba taka pApoM kI vRddhi nahIM rukatI tabataka saMcita kA saphAyA duSkara hai / ataH jIvana ko pApa rahita evaM nirmala banAne ke lie sAdhaka ko uparokta bAtoM ko dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 AdhyAtmika Aloka yoM to pApa karma kI nirjarA aura Atma zuddhi ke lie koI samaya nirdhArita nahIM kiyA jA sakatA, kintu bhUle-bhaTake logoM ko mArga pradarzana karane hetu AcAryoM ne parva kI sthApanA kI hai, jo hara varSa jAgaraNa kA saMdeza de jAtA hai | saMsArI AtmA ko ATha karma ke bandhana hote haiM, usake anurUpa sAdhanAeM bhI ATha rakha dI haiN| guNoM kI sAdhanA se ye karma ke bandhana kaTate haiM / yaha parvAdhirAja AtmA ke ATha guNoM-darzana, jJAna, sAmAyika, tapa, dAna, saMyama, zuddhi aura ahiMsA kI sAdhanA kA evaM ATha karmoM ke khapAne kA parva hai / ataeva ina ATha dinoM ko aSTAnika yA lokavANI meM aTThAI bhI kahate haiM, jo prathama dina meM rUr3ha hai| jIvana ko Upara uThAne ke lie jJAna kI atyanta AvazyakatA hai / jJAna hIna nara saMyama, sAdhanA, vrata aura niyama ke mahatva ko samajha nahIM pAtA kintu jJAna taba taka jJAna nahIM jaba taka samyak zraddhA-vizvAsa nahIM ho / kevala jAnanA jJAna nahIM hai| jAnanA to prANI mAtra kA svabhAva hai | jAnane kA guNa na ho, to vaha jIva hI nahIM hai| magara jJAna kA matalaba hai, sahI vizvAsa ke sAtha yathArtha jAnanA / jinakA jAnanA galata vizvAsa ke pAye para hai, yA ulTI dRSTi para hai, unakA vaha saba jAnanA ajJAna hai aura vyartha hai / ataH jJAna kA darzana yA samyaktva se yukta honA atyanta Avazyaka hai| jaise bAMsa meM parva-pora yA gAMTha kA honA usakI majabUtI kA lakSaNa hai, vaise hI jIvana rUpI bAMsa meM bhI yadi parva na hogA, to jIvana puSTa nahIM hogaa| jIvana-yaSTi kI saMdhi meM parva lAnA, use gatizIla banAnA hai| isase sAdhanA kA varSa bhI parva se dRr3ha hotA hai / anya paryoM se viziSTa hone ke kAraNa ise parvAdhirAja mAnA gayA hai / yaha mahAparva varSa meM eka bAra AtA hai | avasthAnusAra hara manuSya ke aneka parva bIta gae hoMge, kintu Aja hameM yaha socanA hai ki kyA hameM ise Amoda-pramoda meM hI bitA denA hai, yA isameM saccA prANa bhI phUMkanA hai / yadi ise saprANa banAnA hai yA parvArAdhana sahI DhaMga se karanA hai aura sAmAjika evaM AdhyAtmika bala bar3hAnA hai, to bacce aura bUr3he sabhI meM sAdhanA kI jAna DAlanI hogI / viSaya kaSAya ko ghaTAkara mana ke dUSita bhAvoM ko dUra bhagAnA, isa parva kA punIta saMdeza hai| kavi loga kahA karate haiM-"yaha parva pajUsaNa AyA saba jaga meM Ananda chAyAjI" isa taraha isa parva kI mahimA kA yaha gAna sahasramukha se bhI honA saMbhava nahIM hai| isa parimbha ke pUrva AdikAla meM sUrya kI prakhara kiraNoM ke kAraNa bhUmi para jo jalana thI tathA bhISaNa garmI se janatA trAhi-trAhi kara rahI thI, vahAM varSA se ra saba zItalatA kara anubhava kara rahe haiM / cAroM ora se bhUmi kI UsaratA dUra ho
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 AdhyAtmika Aloka gaI aura cAroM ora hariyAlI chA gaI / prANI mAtra meM zAMta sthiti dikhAI dene lgii| aise avasara meM yaha parva mana kI AkulatA ko dUra kara zAMti lAtA hai| hiMsA bacAne kA uttama kAla yahI hai / vikAroM ke cakra se jaba manuSya mukta hotA hai, to mana meM zAMti AtI hai / aisI sthiti meM jJAna sAdhanA ke dvArA viSaya-kaSAya ghaTAyA jA sakatA hai / samaya kA cakra calatA hI rahatA hai / pramAdI aise suavasara ko bhI gaMvA detA aura jItI bAjI hAra jAtA hai / ataH nizcaya bala ko dRr3ha karanA cAhie / sAdhanA ke mArga meM lagakara yadi-sAdhaka pramAda meM par3a jAya, to kucha bhI hAtha nahIM lgegaa| upAsanA meM tanmayatA apekSita hai, anyathA "mAyA milI na rAma" kI sthiti hogii| parva ke maMgalamaya samaya meM sabhI prakAra ke gRha jaMjAla ko chor3ane kA tAtparya upAsanA meM laganA aura adhika samaya AdhyAtmika lAbha ke lie denA hI hai / isa Ayojana kA mUla uddezya-dUsaroM ke nimitta se svayaM lAbha lenA, saMtoM ko sunAne kA aura zrotA ko sunane kA lAbha milanA tathA dUsare ke nimitta se sAdhanA ke mArga meM vRddhi karanA hai| samyagdarzana ko puSTa karanA hai to yaha dhyAna rakhanA hogA ki satata usakI ArAdhanA kI jAya / jJAna binA darzana puSTa nahIM hogA | darzana kA vAstavika artha vizvAsa hai / yadi deva guru aura dharma para vizvAsa na ho, to kucha bhI kArya siddha nahIM hogA | ataH darzana hI sabhI sAdhanAoM kI jar3a hai / guru ke vacanoM para vizvAsa kara bar3e-bar3e rAjAoM ne tyAga ke mArga para paira rakkhA / jaise tyAga vIra sAdhaka zraddhA ke bala para apanI pyArI se pyArI vastu ko chor3a detA hai, usI taraha, sabake hRdaya meM zraddhA A jAnA aura Tika jAnA sahaja saubhAgya kI bAta nahIM hai / paise, kImatI vastra aura AbhUSaNAdi para logoM ko prema rahatA hai, parantu ye saba sAMsArika zobhA ke upakaraNa, upAsanA ke bAdhaka tatva haiM, ataH isa mahAparva meM bana par3e jahAM taka inase dUra rahanA cAhie / dharma sthAna bhI kabhI ina mohakI vastuoM se apavAdita ho jAtA hai aura koI hAtha pherU Akara dhArmika sthaloM ko badanAma kara detA hai / ataeva ina vastuoM ko vizvasta sthAnoM meM rakhakara zAnta mana se upAsanA karanI caahie| eka samaya kI bAta hai ki jayapura ke eka jauharI upAsanA karane ke lie dharma sthAna meM Aye aura sone kA kaMThA utAra kara kapar3e meM rakhA evaM upAsanA karane lge| saMyogavaza pAsa baiThe eka bhAI kI dRSTi usa para par3a gaI / vaha bahuta dinoM se
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 AdhyAtmika Aloka garIbI ke kAraNa taMga thA, ataH avasara kA lAbha lene kI socane lagA / usane rAtri ke samaya kaMThe para hAtha pherA aura vahAM se cala par3A / seThajI ne jAna liyA ki kaMThA hAtha se jA rahA hai phira bhI kucha nahIM kahA / unake mana meM AyA ki maiM lakhapati aura yaha bhUkhapati hai / idhara usa curAne vAle vyakti ne kaThe ko giravI rakhakara vyApAra karanA zuru kiyA / dhaMdhe meM use acchA lAbha huA aura kucha hI dinoM meM daza-bIsa hajAra rupaye kamA lie / to usake manameM vicAra AyA ki ava seThajI kI rakama lauTA denI cAhie / vaha kaMThA lekara seThajI ke pAsa AyA aura bolA-"seTha sAhaba ! usa dina merI mati ThikAne nahIM thI, isalie maiMne ApakA kaMThA uThA liyA thA / aba Apa apanA kaMThA saMbhAlie aura mujhe kSamA kiijie|" isa para seThajI ne kahA ki yaha kaMThA merA nahIM hai, tUhI le jA / maiM galatI se tere jaise bhAI kI ora dhyAna nahIM de sakA, jisase tujhe aisA karanA par3A / vaha bar3A gadagada huA aura namra zabdoM meM bolA-"mujhe adhika pApa meM na DAlie / " use zraddhA thI ki pApa burA hai, isalie curAyA huA gupta mAla bhI usane vApisa kara diyA / __ zraddhA kI dRr3hatA na hone se hI manuSya aneka devI deva, jAdU TonA aura aMdhavizvAsa meM bhaTakate rahate haiN| agara samyagdarzana ho to idhara-udhara cakkara khAne kI jarUrata nahIM hogii| eka bAra kisI seThajI ke yahAM eka Thaga AyA aura usane seThAnI se kahA ki hAMDI meM jitanA bhI sonA aura jevara ho,rakha dIjie, maiM rAtabhara meM maMtra dvArA dUnA kara duuNgaa| seThAnI ne lAlacavaza saba sampatti baTora kara haMDI meM rakha dI / Thaga ne bhI kucha tAMbA maMgavAyA aura haMDI ko cUlhe para rakha kara kamarA banda kara diyA aura avasara dekhakara rAta meM dhana lekara bhAga gayA / seThAnI ne subaha tAlA khulavAyA aura haMDI ko ughAr3akara dekhA to tAMbA bharA thA aura maMtravAdI kA kahIM patA nahIM thA / vaha to rAta meM hI nau do gyAraha ho gayA thA / aMdha zraddhA meM par3akara hajAroM loga isa prakAra ThagAte haiM / yaha sat zraddhA ke abhAva meM seThajI kI sthiti huI / unhoMne Thaga kI bAta para vizvAsa kara liyA / isa prakAra kI bAtoM para vizvAsa ke badale yadi dharma aura guru para zraddhA kareM to laukika aura pAralaukika donoM jIvana sudhara jaayeNge| parvAdhirAja hamako ATha guNa prApta karane kI preraNA detA hai / isake lie pramAda chor3anA hogA / kyoMki pramAda sAdhanA ko naSTa kara detA hai / saikar3oM sAdhaka pramAda ke kAraNa sAdhanA ke uccatama zikhara se nIce gira gae / nidrA, vihAra, vANI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka _139 ke prayoga meM pramAda karane se sAdhaka gira jAtA hai / kSamA, sahiSNutA, satya, zIla, saMtoSa aura vinaya Adi sadguNoM kI ArAdhanA karanA, parva kA pramukha kartavya hai / jJAna gaMgA meM DubakI lagAne, dharma kI mala haraNI meM hAtha dhone, jJAna kI jyoti meM jIvana kA dhAgA pirone, saMtoM kI vANI zravaNa karane, satsaMga aura sadAcAra ke dvArA guNoM ke AdAna-pradAna karane, mana meM subhAvanA utpanna karane, ahaMkAra ko mana se haTAne aura krodha, mAyA, moha, lobhAdi ko ghaTAkara antaraMga sAdhanA karane kA yaha suavasara hai / isa avasara para Atma-sAdhanA, samAja-sAdhanA evaM saMgha sAdhanA anAyAsa hI ho jAtI hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 27 ] jJAna kA prakAza prabhu ne jJAna kI khurAka dete hue sAdhakoM kI sthiti para bar3I gaMbhIra dRSTi rakkhI hai, jisase ki sAmAnya sthiti vAlA sAdhaka bhI usase acchI taraha lAbha uThA ske| bahuta se loga socA karate haiM ki dharma sthAna meM sAdhanA karanA, vRddhoM kA kAma hai, kintu aisA socanA galata hai aura isI bhrama ke kAraNa, sarvasAdhAraNa kA mana, isa ora nahIM bar3ha pAtA / itihAsa sAkSI hai ki rAja gharAne ke logoM ne bharI javAnI meM rAjavaibhava, sukha-vilAsa, Amoda-pramoda Adi ko chor3akara, sAdhanAeM prArambha kIM / loga ise bhUla jAte haiM / manuSya mohanI - mAyA kI prabalatA se, saMsAra ke ramaNIya-bhAvoM meM lubhA kara, kSaNabhaMgura bhogoM meM itanA masta ho jAtA hai ki use nija-guNa kI koI sudha hI nahIM raha jAtI, Apa dekhate haiM ki varSAkAla meM bacce, miTTI kA ghara banAne meM, itane tallIna ho jAte haiM ki khAnA-pInA bhI bhUla jAte haiM aura mAM-bApa ke pukArane para bhI dhyAna nahIM dete / yadi koI rAhagIra usake ghara ko tor3a de to vaha jhagar3a baiThatA hai / vaha miTTI ke gharoMde meM rAjamahala jaisA Ananda kA anubhava karatA hai / yadyapi miTTI vAlA ghara koI upAdeya nahIM hai aura sayAne loga bacce ke isa prayAsa para haMsate haiM, phira bhI vaha kisI kI parvAha kie binA kIcar3a meM zarIra aura vastra kharAba karate nahIM jhijhktaa| ThIka yahI sthiti maMda-mati saMsArI jIva kI hai| vaha bacce ke gharode kI taraha nAzavAna koThI, baMgalA aura bhavana banAne meM jIvana ko mana-malina karatA rahatA hai| gharode ke samAna ye bar3e-bar3e baMgale bhI to bikhara jAne vAle haiN| kyA Aja ke ye khaMDahara, kala ke mahaloM ke sAkSI nahIM haiM ? jinake nirmANa meM manuSya ne akatha zrama aura artha kA viniyoga kiyA thA / pakSI ke ghoMsale ke samAna, saralatA se naSTa hone vAle ghara ke pIche manuSya rIti, prIti aura nIti ko bhUlakara, kAma-krodha lobha ke vazIbhUta hokara pApa karatA, kaI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 AdhyAtmika Aloka kI hAni karatA aura parigraha kI lapeTa meM apane ko lAtA hai / isa taraha dropadI ke cIra kI taraha manuSya kI AkAMkSA bar3hatI jAtI hai / apane vivAha kI mastI kA nazA utarane para vaha putra-putriyoM ke vivAha ke cakkara meM par3a jAtA hai / vaha saMsAra kI nazvaratA evaM jIvana kI kSaNabhaMguratA ko aharniza dekhate hue bhI vizvAsa nahIM kara pAtA ki eka dina use bhI citA ke ratha para car3hakara kahIM aura dUra deza ke lie prasthAna karanA hai| rAjakumAra nami jaba saMnyAsa lene ko udyata hue taba brAhmaNa rUpa dhArI indra ne unase kahA ki pAsAe kAraittANaM, bar3aDhamANa gihANi ya / vAlaggapoiyAo ya, tao gacchasi khattiyA / / rAjan / pahale bhavya bhavana aura prAsAda banavAlo, phira isake bAda sAdhu bana kara tyAga kA mArga apanAnA / yadi prAsAda nahIM banavAoge, to putra, kalatra aura parivAra ke loga, jo tumhAre Azrita haiM, duHkha pAege aura terI kaTu AlocanA kreNge| isa taraha jinake bIca Ajataka tuma bar3e samajhe jAte rahe ho, aba choTe samajhe jAoge / gItA meM zrIkRSNa ne arjuna se kahA ki-"yeSAM catvaM bahumato bhUtvA yAsyasi lAghavam" rAjarSi nami ne pratyuttara dete hue indra ko kahA ki saMsayaM khalu so kuNai, jo mage kuNai gharaM / jatyaiva gaMtumicchejjA, tattha kuvijja sAsayaM / / mujhe sthAyI prAsAda banAnA hai jo AMdhI, varSA aura bavaNDaroM ke bIca meM bhI sudRr3ha tathA Thosa banA rahe / jisapara kAla aura paristhiti kA prabhAva nahIM par3a saMke aura jo hara dRSTi se anupama tathA advitIya ho / maMjila kI jagaha para hI ghara banAnA buddhimAnI hai / rAste meM vahI ghara banAegA, jisako yAtrA kI pUrNatA meM saMzaya hai athavA jJAna kA sAtha sadA nahIM milatA / jisako lakSya para pahu~cane kI zakA na ho, vaha bIca meM DerA kyoM DAlegA / merA ghara to mokSa dhAma hai, phira nazvara ghara banAne kI AvazyakatA kyA hai / indra samajha gayA ki yaha dRr3ha vicAroM vAlA mahApuruSa hai jisa para sAMsArika pralobhana kA koI asara nahIM par3a sakatA / ___jIvana-nirmANa meM jJAna kA mahatvapUrNa sthAna hai / jJAna ke binA darzana sthira nahIM hotA aura vRddhi bhI nahIM pAtA / darzana ko vyavahAra dazA meM lAne tathA puSTa karane kA sAdhana, jJAna hI hai| mahAvIra svAmI ne sAdhu-sAdhviyoM tathA anya sAdhakoM ko jJAnapUrvaka kriyA-sAdhanA kA upadeza diyA hai| zAstra meM kahA hai
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 AdhyAtmika Aloka jo jIve vi na yANei, ajIve vi na yANei / jIvAjIve ayANato, kahaM so nAhii saMjamaM / / jo jIva ajIva, bandha mokSa evaM pApa puNya ko nahIM jAnatA, vaha saMyama ko kaise jAna sakegA ? yahAM bhakti mArga aura jJAna mArga meM vivAda chir3a jAtA hai / yadi bhakti mArgI jJAna mArga ko aura jJAna mArgI bhakti mArga ko ThukarA de, to sAdhanA meM pragati nahIM ho sakegI / bhakti mArga aura jJAna mArga donoM milakara caleM, tabhI saba kArya ThIka cala sakatA hai / bhagavAn mahAvIra svAmI ne viveka kI AMkhoM se kAma lene kA AhvAna kiyA hai / ___saMsAra ke ananta padArthoM aura caturvidha puruSArtha meM yadi sAra hai, to mokSa / saMsAra ke sabhI dharmoM ne eka svara se jIvana kA lakSya mokSya ko svIkAra kiyA hai| kavivara vinayacandajI ne ThIka hI kahA hai jIvAdika navatatva hiye dhara, heya jJeya samajhI je / tIjI upAdeya olakha ne, samakita nirmala kIje re / / yahAM saMsAra ke tatva padArthoM ko 9 prakAra kA batalAyA hai / vaijJAnika 92 tatva batalAte haiM | Ajakala isakI saMkhyA kucha aura bar3ha gayI hai / jo maulika ho, jo dUsaroM dvArA na banAyA jA sake, use tatva kahate haiN| jisameM cetanA, jAna tathA sukha-dukha ko anubhava karane kI zakti ho / jo ghaTatA, bar3hatA aura jJAna darzana kI cetanA se yukta ho, vaha jIva tatva hai / isase viparIta jar3a tatva hai / ___ bAhara ke koI tatva hamArA bigAr3a nahIM karate, varan bhItara rahe hue apane hI vikAroM se hamArA bigAr3a hotA hai / kAma, krodha, lobha, moha Adi AtmA ke vikAra hI vastutaH AtmaghAtI haiM / inameM se eka kA bhI jaba hRdaya meM prAbalya hotA hai to manuSya bebhAna banakara kyA se kyA kara baiThatA hai / saMsAra ke samasta anarthoM kI jar3a ye hI haiM / jahAM ye sabake saba jora pakar3a le to phira jvAlAmukhI ke mukha para baiThe rahane kI sthiti ho jAtI hai / usa bhayaMkara sthiti se bacanA asaMbhava hai / kAla ke mukha meM par3akara AdamI jI sakatA hai kintu kAma, krodhAdi ke pUre capeTa meM par3akara bacanA sarala nahIM hai / . ___saMsAra meM dekhA jAtA hai, kAMca ko kATane ke lie hIre kI kaNI kAma AtI hai, anya koI aujAra usako kATa nahIM sakatA / isI prakAra AtmA kI vibhAva pariNati hI AtmA ko kATatI hai| hamAre AtmaguNoM ko hIrA, svarNa aura bhUmi Adi nahIM DhaMkate, vAstava meM hamArA moha aura Asakti hI Atma-guNoM ko DhaMkatI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 143 hai / ajJAna aura moha ke dUra hone para bhItara meM Atmabala kA teja jagamagAne lagatA hai / jaise zyAmaghana ke dUra ho jAne se sUrya kA bimba daidIpyamAna huA dikhAI dene lagatA hai / Aja vAstavika jJAna-prApti kA lakSya logoM ke sAmane nahIM hai| adhikAMza loga Aja arthopArjana ke jJAna meM hI pakke hote jA rahe haiM / isake lie ve kisI bhI prayAsa ko anAyAsa sara AMkhoM car3hA lete haiM / durgama khAnoM kI atala gaharAiyoM meM se svarNa, samudra ke garbha se motI aura sarpa - mastaka se maNI tathA gaja ke mAthe se muktA nikAlane meM ve jarA bhI nahIM hicakate / aise dravyopArjana ke hajAroM asaMbhava kAryoM meM apane jIvana ko tila-tila kara jalAte hue bhI prANI kaSTa kA anubhava nahIM karate / aura to kyA ? jarjara vRddhAvasthA meM bhI naye bATa aura dazama praNAlI kA jJAna manuSya sIkha letA hai, jisase vyApAra meM kisI prakAra kI rukAvaTa nahIM Ane pAve, para Atma-kalyANa ke lie kAma Ane vAle jJAna kI ora dhyAna hI nahIM jA pAtA / isa taraha " muhara luTAkara koyale para chApa" vAlI kahAvata ko hama akSarazaH satya karane para tule hue haiM bhalA ! isase bhI bar3hakara Azcarya kI koI aura bAta ho sakatI hai / Aja dharma ke lie jJAna sIkhanA bhArI mAnA jAtA hai / logoM kI dhAraNA bana gaI hai ki navakAra maMtra se hI ber3A pAra ho jAyagA / prAcIna samaya kI kathA hai ki eka cora phAMsI para laTaka rahA thA usa samaya use joroM se tRSA satA rahI thI / usake prANa chaTapaTA rahe the / saMyoga se eka seThajI usa rAste se nikale / usane seThajI se pAnI ke lie prArthanA kI, to seThajI dayAlu hone se usako Azvasta karate hue bole, "maiM jaldI pAnI lAtA hU~ taba taka tUM " namo arihaMtANaM-namo arihaMtANa"- kA pATha karatA raha / " seThajI pAnI lAne ko gae aura idhara cora vizvAsapUrvaka "namo arihaMtANa" ke badale " namo hantANaM seTha vacana pramANaM" kahane lagA | seThajI pAnI lekara Ae, tabataka usakA prANa paMkheru kAyA kA piMjarA chor3a kara ur3a calA thaa| zubha vicAroM ke kAraNa vaha marakara devagati kA adhikArI bana gayA / yaha kathAnaka apavAda rUpa hai| cora kI taraha hara AdamI aisA soce ki calo jIvana bhara kauna khaTakhaTa kare, anta samaya saba ThIka kara leMge to aisA honA saMbhava nahIM hai / cora ko puNyodaya se sat vAkya meM zraddhA ho gaI kintu saMsAra ke sarvasAdhAraNa mAnava jo AkaNTha moha-mAyA meM nimagna hai, unake lie aisA nahIM hotA / ataH pahale se kucha jJAna milAkara abhyAsa karanA Avazyaka hai| avasara pAkara jo Atma-sAdhanA meM pramAda karate haiM ve svarga meM deva hokara bhI pazcAttApa karate haiM / jaise ki kahA hai
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 AdhyAtmika Aloka dhanaM prApya dattaM mayA no supAtre, adhItaM na zAstraM mayA bhUri buddhau / tapaH sad bale no kRtazcopadAso, gataM hA ! gataM hA ! gataM hA ! gataM hA ! arthAt dhana pAkara maiMne supAtra ko tathA zubha kArya ke lie dAna nahIM diyA, buddhi pAkara zAstra kA adhyayana nahIM kiyA, aura bala pAkara tapa sAdhana nahIM kiyA, isa prakAra hAya ! maiMne saba gaMvA diyA / saMsAra meM aise vyakti ko loga catura nahIM kahate / kisI ne ThIka hI kahA "Uge jahaM bove nahIM, bauve jahaM jala jAya / aise pApI jIva kA, mAla misakharA khAya / / " Ajakala AdhyAtmika zikSA kI ora logoM kI pravRtti chUTatI sI-jA rahI hai| jIvikopArjana ke lie mAM, bApa apane baccoM ko, laoN, kaoNmarsa, iMjIniyariMga Adi kI U~cI-U~cI upAdhiyA~ prApta karAne ke lie zikSA dilAte haiM, kintu dharma zikSA kI ora . dhyAna nahIM dete / ve socate haiM ki dharma zikSA loka-jIvana meM kAma nahIM aatii| isake dvArA jIvana kI AvazyakatA pUrI nahIM kI jA sakatI, kintu yaha bhUla hai / yadi jJAna kA dhana acchI taraha milAyA jAya to AvazyakatA kI koI pIr3A nahIM staaygii| phira usakI pUrti ke lie chaTapaTAne kI to AvazyakatA hI kyA ? sonA-cAMdI Adi ke dhana se dhanI rahane vAle ko sadA khatarA banA rahatA hai kintu jJAna dhanI ajAtazatru evaM sabakA prema pAtra hone ke kAraNa nirbhaya aura nizciMta rahatA hai / AdhyAtmika zikSA dene se jJAna darzana Adi ke prati naI pIr3hI kI pravRtti rahegI aura isase ve dharma-vimukha hone se baceMge / yadi suzikSA nahIM milI, to ye bacce gRhasthoM kA kauna kahe sAdhu taka kA mAthA kutarka dvArA mUMDa leMge tathA AtmA paramAtmA taka ko bhUla baiThege / isa prakAra unakA ubhayaloka bigar3a jAyegA / isIlie saMtoM ne jIvana meM saphalatA kI kuMjI yaha batalAI hai ki ajJAna kA pardA dUra haTAo tathA AtmA kA darzana karane ke lie zruta vANI kA pATha karo evaM nitya jJAna-gaMgA meM DubakI lagAo / jJAna dvArA tapa sAdhanA aura svAdhyAya kI ora pravRtti hogI aura isase loka tathA paraloka meM kalyANa ke bhAgI bana sakoge, jo mAnava jIvana kA parama lakSya hai /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] parva kI ArAdhanA Aja naye AdhyAtmika-varSa kA praveza dina hai / yaha nava-varSa hamAre lie eka nUtana sandeza lekara AyA hai ki hama pramAda ko chor3akara, Atma-kalyANa ke patha para dRr3hatApUrvaka bar3hate caleM to asaMbhava nahIM ki maMjila para na pahu~ca jAyeM / itihAsa sAkSI hai ki jinhoMne, pUrNa utsAha aura lagana ke sAtha jIvana nirmANa ke zubhalakSya kI ora kadama bar3hAyA, ve use hAsila karane meM saphala hue| aneka viSa vizeSatAoM ke hote hue bhI mAnava meM bhUla kA bar3A svabhAva hai| vaha socate-socate bhI vastusthiti ko bhUla jAtA hai / aura yahI kAraNa hai ki mAnava jaisA zreSThatama jIvana pAkara bhI vaha idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai / mAyA kA prabhAva usako madirA kI taraha pramatta banA detA hai| isI se para kalyANa kI kSamatA hote hue bhI, vaha AtmakalyANa ke yogya bhI nahIM raha jAtA / yadi manuSya aMtaHkaraNa meM vItarAgoM ke vicAroM kA cintana kare, unameM gaharI subakI lagAve, Atma kalyANa ke lakSya para dhyAna banAe rahe aura sadAcAra meM kisI prakAra kI AMca nahIM Ane de to nizcaya hI usakA antaHkaraNa divyabhAvoM bharA camatkRta ho sakatA hai, kintu isake lie saccI sAdhanA kI apekSA hai, jo vaira, virodha, IrSyA aura dveSAdi durgaNoM ko mana se dUra kara use divya banA sake / sAdhaka saMkalpa bala se saralatApUrvakaM aisA kara sakatA hai / bAdhA aura vighnoM se nahIM DaranevAlA yAtrI lar3akhaDAte hue bhI maMjila taka pahu~ca sakatA hai / saMkalpa kI dRr3hatA, adamya pauruSa, utkaTa utsAha, aTala nizcaya evaM aTUTa lagana vAle lakSya taka svayaM hI nahIM pahu~cate, varan apane pIchevAloM ke lie bhI caraNa chor3a jAte haiM jisase ki ve bhI saralatA-pUrvaka 'apanA lakSya prApta krleN|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 AdhyAtmika Aloka pazu ekAkI prANI hai, manuSya sAmAjika / pazu kisI se lena-dena nahIM karatA aura mAtra apane bala kA bharosA rakhatA hai / vaha ajJAnatA ke kAraNa rAha calatoM se / bhI TakarAtA aura TakarAne kI jagaha bhaya-kAtara hokara katarA jAtA hai / use jIvana-nirmANa kI na to koI kalA mAlUma hai aura na mAlUma karane kI koI icchA hii| . tana-poSaNa hI usakI sAdhanA evaM jIvana kA mahAna lakSya hai| magara mAnava eka nirAle prakAra kA prANI hai / usake sAmane sirpha apanApana kA hI prazna nahIM, balki kauTumbika sambandha aura sAmAjika jIvana kA bhI savAla rahatA hai / vaha zAMti ke saMkalpa ke saMga calate hue bhI paristhitivaza mana meM azAnti basA letA hai / usake jIvana meM parIkSA aura cunautI ke aneka prasaMga Ate haiM, jo eka se bar3hakara eka lubhAvane, manorama, kaTu tathA udvegavarddhaka hote haiM / aise prasaMgoM meM sAdhaka ko pUrNa sAvadhAnI kI jarUrata rahatI hai / yadi sAdhaka bhramaza ucca bhAvoM kI AnandAnubhUti bhulAkara sAdhanA mArga se vicalita ho jAya, to vaha sAdhaka pathabhraSTa kahA jAegA / vastutaH lar3akhar3Ane yA DagamagAne kA kAraNa saMkalpabala kI kamI hai| yadi sAdhaka ke mana meM bAdhAoM se parAjita nahIM hone kA nizcaya hai, to vaha kabhI vicalita nahIM hogA / vipadAoM aura bAdhAoM se jUjhanevAlA hI zUra yA sAhasI kahA jAtA hai aura saMsAra meM usakI pUjA hotI hai tathA itihAsa usI kA suyazagAna karatA AvazyakatAoM ke anavarata cakra meM par3akara mohavaza aura ajJAnatAvaza mAnavaM pratikUla paristhitiyoM ke sAtha TakarAtA hai kintu vividha vighnoM kI paristhiti meM bhI sAdhaka ko Age bar3hakara calanA hai aura dIpaka kI bAtI kI taraha jala-jalakara jaMga ko jagamaga karanA hai / pazuoM meM svArthavaza Takkara hotI rahatI hai| kintu manuSyoM meM AvazyakatA kI parAdhInatA va ajJAna nahIM hai to vaha nahIM TakarAyegA aura apane ko pazutA. se bacAe rkkhegaa| jJAnavAna manuSya azAnti ke kAraNoM ko niyantrita kara letA hai / . AvazyakatA to prANI mAtra ko rahatI hai |antr itanA hI hai ki eka AvazyakatA ko bAMdha letA hai aura dUsarA AvazyakatAoM se baMdhA rahatA hai / pariNAmata: pahalA utanA duHkhI nahIM hotA aura dUsarA azAMta tathA duHkhI ho jAtA hai / mUla ko nahIM samajhane para saMgharSa honA svAbhAvika hai / manuSya AvazyakatA meM itanA bebhAna bana jAtA hai ki use thor3e meM santoSa hI nahIM ho pAtA | jarUrata kI cIjeM adhika mAtrA meM hote hue bhI use aura kI jarUrata banI rahatI hai| isa prakAra jarUrata kI ' pUrti nita nayI jarUrata kA Arambha karatI rahatI hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AdhyAtmika Aloka 147 ___ saMsAra-sAgara ke pAra jAne vAle yAtrI ko vAhanApekSI na hokara paidala calane ko bhI taiyAra rahanA cAhie | kauna jAnatA hai ki kisa ghar3I meM mahAprayANa kA nagAr3A baja uThe aura ekAkI suvidhAoM se mukha mor3akara calanA pdd'e| saMsAra kI anya sArI bAteM anizcita aura saMdigdha bhI ho sakatI haiM kintu mRtyu to nizcita hai| Ae haiM to jAnA par3egA hI, yaha aTala siddhAMta hai / ataH Ananda ne Avazyaka vastuoM kA parimANa kara liyA / bhogopabhoga parimANa meM usane peya vidhi kA parimANa kiyA jaise vaha laghu bhojana kI sAmagriyoM meM ghI ATA se bane hue paToliyA ke atirikta koI peya vastu grahaNa nahIM karegA, usake ghara meM dUdha kI kamI nahIM thI sAtha hI artha vyaya ke Dara se bhI aisA nahIM karatA thA, kyoMki vaha usa samaya kA eka jAnAmAnA samRddhivAna puruSa thA / phira bhI usake parimANa kA lakSya thA ki Atma-guNoM kA vyaya na ho, lAlasA kI Dora lambI na ho tathA Avazyaka vastuoM kI gulAmI na bddh'e| Aja mAnava ne apane jIvana meM kRtrimatA bar3hAlI hai aura jAnabUjhakara apane gale meM AvazyakatA kI DorI DAla lI hai phalataH isa phaMde se cAhakara bhI vaha galA chur3Ane meM samartha nahIM ho pAtA / jAle kI makar3I kI taraha vaha apanI icchA ke jAla meM ulajhA rahatA hai / kintu jo vrata kA aMkuza svIkAra kara letA hai, vaha bharapUra sAdhana hone para bhI sImita bhojana se svastha tathA santuSTa banA rahatA hai / tyAgamaya jIvana vAlA svAdiSTa tathA rucivardhaka vastu ke milane para bhI, use grahaNa nahIM karatA / kyoMki zubha saMkalpa ke dvArA usane vAsanA kI taraMga ko niyaMtrita kara liyA hai / isa prakAra kA saMyata jIvana, madhura evaM AnandadAyaka hogA | vahAM yaha pratIta hogA ki AtmA meM amRta-bindu nahIM kintu sindhu samAyA huA hai| saMyamazIla jIvana meM viSaya-kaSAya kA viSa kahAM se Ae, vahAM to zIla saMtoSa kA amRta chalakatA hai, jo AtmA kA nija guNa yA svabhAva hai / kAma-krodhAdi vikAra to paraguNa haiM, jo AtmA kI zobhA va nirmalatA ko malina banAte haiN| mAnava nija guNoM ko bhUlakara hI azAMti pAtA hai, isa tatva ko bhalIbhAMti samajhanA hI jJAna kI prApti hai / pustaka par3hane mAtra se manuSya jJAnI nahIM hotA / bahuta adhika vaktRtva zakti hone yA lekhana Adi se cAritrahIna vyakti jJAnavAna nahIM mAnA jAtA / isake viparIta yadi koI vyakti anapar3ha hai, kintu use AtmAnubhUti hai, samiti aura gupti kA jJAna hai to vaha jJAnI hai aura par3hA-likhA bhI AtmAnubhUti hIna ajJAnI hai| paThita ajJAnI kA eka namUnA dekhiye
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka paM. vararuci lAlaca ke vazIbhUta hokara nija patana ke lie tatpara ho gae / mahAmaMtrI zakaTAra ke prati unakA krodha bhAva thA / ataH unake mana meM vyagratA kI sthiti bar3hane lagI / vaha mahAmaMtrI se pratizodha lene kI socane lagA / aura nagara ke caurAhoM meM vikSipta sA ghUmane lagA / " 148 idhara zakaTAra kA bar3A putra sthUlabhadra rUpakoSA ke yahAM basa gayA thA, ataH choTe putra zrIyaka ko mahAmaMtrI vivAha saMbaMdha meM bAMdhakara rakhanA cAhate the tAki vaha bar3e kA anugamana nahIM kara pAye aura na kumArgagAmI hI bana sake / vayaska putra ko upAlaMbha denA yA anucita ucita kahanA nIti ke viruddha hai aura javAnI andhI hotI hai, vaha bhale-bure ko acchI taraha nahIM dekha pAtI / ataH javAna putra kula meM kalaMka tathA apane ubharate vyaktitva para dhabbA na lagA le, etadartha putra ko vivAha sUtra meM bAMdhanA hI mahAmaMtrI ko ucita jaMcA / azikSita aura madhyama parivAroM ko chor3akara Ajakala bAla vivAha kI prathA kama ho gayI hai / jaise bAla vivAha karane se bala, vIrya aura jIvana-kSaya kI saMbhAvanA rahatI haiM, vaise hI pUrNa Ayu hone para vivAha nahIM karane meM bhI bhaya rahatA hai / zakaTAra kA pUrA parivAra zikSita thA ataH vaha isa tatva ko acchI taraha jAnatA thA / usane zrIyaka kA vivAha khUba dhUmadhAma se karane kI socI / viziSTa nimaMtrita vyaktiyoM aura nijI atithiyoM ke atirikta usane rAjA nanda ko bhI nimaMtrita karane kA vicAra kiyaa| Agata atithiyoM ke bhavya svAgata ke atirikta unhe bheMTa yA upahAra dene kI bhAvanA bhI mahAmaMtrI ke mana meM paidA huI / jyeSTha putra ke viyogajanya duHkha ko isa utsava se dUra karane kI icchA bhI rakhate the / rAjA ko savArI, astra zastra Adi priya hote haiM, isalie unhoMne karmacAriyoM ko Adeza diyA ki bheMTa dene yogya, utkRSTa savAriyAM tathA astra-zastra banavAe jAveM / manuSya sukha-duHkha ke avasaroM meM hI ThagA jAtA hai / kAraNa sukha duHkha ke Avega manaHsthiti ko asAmAnya banA dete haiM, jisase viveka kA santulana bigar3a jAtA hai / vararuci ne jAna liyA ki mahAmaMtrI ke dvArA astra zastra banAne kI taiyArI cala rahI hai | usane tatkAla nirNaya liyA ki aba isa avasara kA lAbha na uThAnA, usake pANDitya meM baTTA lagAnA hogA / kyoMki pratihiMsA kI Aga usake dila meM dhU dhU kara jala rahI thI, isa bheda ko jAnakara use saMtoSa huA / usane rAjA ke dvArA zakaTAra ko daNDa dilAne kA acchA avasara dekhA / vaha isa prayatna meM pUrNarUpa se laga gayA /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 29 ] * bhogopabhoga niyantraNa bAhya vikAroM se mana ko dolAyamAna nahIM hone denA sAdhaka kA parama kartavya hai / azuddhAcaraNoM kA parityAga kara jIvana ko zuddha banAnA evaM bAhyAkarSaNoM aura rAgaraMgoM se dUra rahanA sAdhaka jIvana ke lie Avazyaka mAnA gayA hai / bhogopabhoga kI vastuoM kA parimANa karanA, dekhane meM to bAhya niyaMtraNa hai, kintu isakA mana para bhI gaharA prabhAva par3atA hai / dravya tyAga, antaraMga tyAga ko puSTa karatA aura sadbhAvanA kA kAraNa banatA hai / aba peya ke pazcAt bhakSya kA prasaMga AtA hai / bhakSya vidhi meM-Ananda ne. bhagavAna ke caraNoM meM saMkalpa kiyA ki AsvAdana yA rasanA tRpti ke lie maiM bhojana nahIM karUMgA / isa prakAra bhakSya ke antargata sabhI khAne kI vastueM A jAtI haiM / Aja to manuSya isa bAta kA vicAra hI nahIM karatA ki khAdya-vastu meM kauna sanmatikAraka aura kauna buddhi-vinAzaka evaM vikArI hai / Aja kA mAnava supAcya evaM . susvAda ko grAhya mAnatA hai / sadoSa AhAra ke kAraNa Aja kA tana-mana doSapUrNa banA huA hai / nitya. naye-naye roga, davA aura davAkhAne banate jA rahe haiM / samAja evaM rASTra kI ausata Ayu nIce giratI jA rahI hai / Ananda laghu AhAra meM mIThA padArtha grahaNa karatA jo zarkarA aura ghRta saMyukta hotA / pracalita bhASA meM ghRtapUrNa khAje ke atirikta zeSa sabhI miSThAnoM kA usane parityAga kara diyA / isa prakAra parimANa kara lene se rasanA kI mAMga kama ho jAtI aura mana kI AkulatA miTa jAtI hai / grAmINa kSetra meM atizaya zrImanta hote hue bhI usane AhAra, vihAra aura nivAsa meM anya logoM ke samAna hI apanI sthiti banA rakhI thii| isase logoM meM viSamatAjanya IrSyA ke badale zraddhA aura sammAna ke bhAva jAgRta ho gae / icchA ko sImita karanA aura vAsanA kI Aga ko bar3hAne meM apane ko nimitta
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 AdhyAtmika Aloka na banAnA; balki ghaTAne meM nimitta banAnA, yahI Ananda kA Adarza thA / ise . loka-nIti aura AdhyAtmanIti kA samanvaya kaha sakate haiN| sudharA vyakti apane jIvana ko Upara uThAne ke sAtha hI sAtha sAmAjika jIvana ko UMce uThAne kA bhI kAraNa banatA hai / manuSya yadi mamatA aura vAsanA ko na ghaTAve, to mahAraMbha ke bar3e-bar3e kAraNoM se nahIM baca sakatA / pratyeka gRhastha Ananda ke samAna yadi vrata dhAraNa kara apanI AvazyakatAoM ko ghaTAle to samAja kA viSAkta vAtAvaraNa AsAnI se badala sakatA hai| Ananda kA jIvana sIdhA, sAdA, sarala evaM sAmAnya nahIM thA / usakA manobala majabUta tathA pravAha meM bahane vAlA nahIM thA / pravAha meM bahane vAlA nIti-dharma kA nirvAha kara pApa nahIM ghaTA sakatA tathA nIti aura dharma ko surakSita rakhane meM bhI samartha nahIM hotaa| . saMsAra meM tIna prakAra ke puruSa hote haiM - nadI kI dhArA meM bahane vAle (2) dRr3ha mUla vRkSa kI taraha aDiga rahane vAle aura 6) dhArA ke abhimukha car3hane vAle / khaMbhe kI taraha ar3e rahane vAle sthiti sthApaka hote haiN| satvahIna yA balahIna prANI, tinake ke samAna bahane vAle hote haiM, kintu jo pravAha kA sAmanA karate ve parAkramazIla, sAhasI, balavAna, sAmarthyavAna va kuzala kahalAte haiM / ve machalI ke samAna pravAha kA sAmanA karane vAle hote haiM / bhale, nadI ke vega meM hAthI baha jAya, parantu machalI sAmane bar3hatI calatI hai| kAraNa usako apane Apako saMtulana kA abhyAsa hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai jo jAke zaraNe base, tAkI tAko lAja | ulTe jala machalI car3he, bayo jAta gajarAja / / isI taraha manuSya aisA prANI hai, jo abhyAsa ke bala para jJAna aura viveka kI jyoti pA le, to ajJAna, moha evaM rUr3hi pravAha ke mukAbale Age bar3ha sakatA hai, lakSya taka pahuMca sakatA hai| nayA yA purAnA kaisA hI pravAha ho, jisa vyavahAra se ajJAna kI puSTi ho, dhArmikanIti naSTa ho, jJAnavAna usameM AMkha mUMda kara nahIM bahegA, balki viveka se kAma legA / nayI ho yA purAnI, jisameM svapara kA hita ho, usI paramparAgata vyavahAra kA viveka pUrvaka anuzIlana karegA / ahitakara ko chor3a degaa| jaise kahA hai purANamityeva na sAdhu sarva, nacApi sarva navamityavayaM / , santaH parIkSyAnyatarat bhajante, tyordyorektrNjhaati|| . . : naye aura purAne vyavahAra meM kauna hAnikAraka tathA kauna lAbhadAyaka hai yaha viveka tathA parIkSaNa se hI samajhA jAyegA /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 151 laukika aura lokottara do prakAra kI hAniyAM hotI haiM / laukika hAniyoM ke antargata dravya, bala, buddhi, mAna Adi kI hAniyAM AtI haiM aura jJAna, darzana, caritra, nIti evaM bhAvanAoM kI hAni lokottara hAniyAM haiM / buddhimAna manuSya soca-samajhakara nirNaya letA hai ki kisa kArya meM hAni hai yA lAbha | samAja meM janma, maraNa evaM mRtyu para anekoM galata rUr3hiyAM cala rahI haiM, cAhe ve hAnikAraka hI hoM, kintu sAdhAraNa manuSya isa para vicAra nahIM karate / mahilAeM to galata rIti-rivAjoM meM aura bhI adhika DUbI rahatI haiM / jalavA pUjanA, cAka pUjana, jAta denA, tAbIja bAMdhanA, deva aura pitara kI pUjA karanA, mare hue ke pIche mahInoM baiThaka rakhanA aura ronA ye saba kurItiyAM haiM, jo samAja meM dRr3hatA se ghara banAe huI haiM / manuSya devAdhideva bhagavAn ko to bhUla jAte aura tamoguNI devoM kI mahimA karane lagate haiN| janma se maraNa taka zubhakarmoM meM laga sakanA muzkila hotA, parantu havana, anuSThAna Adi cakkara meM loga dhana kharca kara dete aura jarUrata kI jagahoM meM muMha dekhate rahate haiM / viveka se itanA to sudhAra sakate haiM / gAMvoM meM sadaguNoM evaM nIti-dharma kI zikSA ke lie prabandha karate loga hicakicAte haiM, parantu bhoja meM adhika logoM ko khilAnA zAsana ke viruddha hote hue bhI adhikAriyoM se sAMThagAMTha kara jImaNavAra karane meM gaurava kA anubhava karate haiM / jo rakama adhikAriyoM ko niyama viruddha kAma karane ke lie dI jAtI hai, usakI kisI ko kAnoM kAna khabara taka nahIM ho pAtI, kintu kisI asamartha chAtra kI par3hAI meM, kabhI thor3I bhI sahAyatA kI gaI, to use sahasra mukha se kahate phireMge / adhikAriyoM ko guptadAna bar3I caturAI se diyA jAtA hai| usameM rAja niyama kI corI aura samAja kA ahita hotA hai, isakI bhI paravAha nahIM kI jAtI / yaha kArya usa kRSaka ke kArya ke samAna hai, jisake kuMe kA pAnI to nAlI meM bahe aura kyAriyAM sUkhI rheN| garIba chAtra, vRddha, apaMga aura vidhavAoM kI, jo asahAya evaM paramukhApekSI haiM, sahAyatA nahIM kI jAtI / aise sAdhanahIna jana to sarakAra kA muMha tAke aura samAja kI sampadA rizvatoM ke pravAha meM lAkhoM kI saMkhyA meM kharca ho jAya | yaha kaisI buddhimattA aura kaisA dhana kA upayoga hai ? AtmA se pApa chipAyA nahIM jAtA / samAja meM eka tarapha to laDDU-kalAkaMda kA bhoga ur3AyA jAtA aura dUsarI aura loga bhUkha se tar3apa kara dama tor3ate haiM / vivekazIla paniyoM ko isa tathya se AMkha mUMda kara nahIM calanA caahie| manuSya ke Upara mAtA, pitA, deza, jAti, saMgha aura dharmaguruoM kA bhI RNa hai, jisase use uRNa honA hai / samAja meM eka AdamI duHkhI hai, to samAja ke
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmitteeneZAVALLABindaintinum Anim un.arunacini.manatinammaintaksi. AdhyAtmika Aloka .. 152 dhanI vyaktiyoM para yaha dAyitva hai ki ve usakI yogya sahAyatA kareM / dAna yadi dAna ke rUpa meM, sahAyatA ke rUpa meM diyA jAtA ho to ThIka hai, kintu dene meM dRSTikoNa dUsarA hotA hai / ajJAna yA mithyA bhAvanA se diyA gayA dAna, pApa bar3hane kA kAraNa ho sakatA hai / mAtA-pitA kI mRtyu ke bAda loga mRtyu-bhoja karate aura samajhate haiN| ki isase buDDhe kI gati ho jAyegI, yaha samajhanA ThIka nahIM / brAhmaNa-bhoja meM dharma samajhanA bhI mithyA hai / kAma-krodha yA IrSyAvaza hokara denA, tAmasa dAna hai, vyavahAra meM jisameM sahayoga prApta hotA ho, unheM denA rAjasa dAna hai| ye donoM dAna, dAna ke phala pAne meM sahAyaka nahIM hote yaha nizcita hai| ADambara aura vAhavAhI meM hajAroM phUMkane kI apekSA samAja meM satazikSA kA prasAra, dIna duHkhiyoM kI apekSita sahAyatA tathA samAja-hita ke anyAnya kArya, jinase samAja sabala aura puSTa banatA ho, dhana lagAnA zreyaskara hai / naitika dhArmika zikSA kI vRddhi se pitRRNa aura samAja RNa donoM se mukta ho sakate haiM / buddhizIla samAja ke vRddhoM ko aisI kurItiyoM aura paramparAoM ko yathAzIghra samApta karanA cAhie, jinase samAja ke dhana aura samaya kA apavyaya hotA tathA niSkAraNa pApa mAthe car3hatA hai| kIcar3a lagA kara dhone kI apekSA to kIcar3a na lagAnA hI acchA hai / aise hI pApa karma karane ke bAda dharmAdA denA usakI apekSA pahale hI pApoM se dUra rahanA / adhika acchA hai| kaI loga yaha tarka upasthita karate haiM ki pyAU, sadAvarta, dharmazAlA aura ana-kSetra Adi kaise caleMge, yadi arthopArjana na kiyA jAya? isa prakAra tarka upasthita karane vAloM ko mana meM bhale hI saMtoSa ho, para AtmA ko saMtoSa nahIM hogA / jaise koI nahAne jA rahA thaa| rAste meM ThaMDA kIcar3a dekhakara vaha usakA lepa lagAne lagA / dUsare logoM ko yaha dekhakara haMsI AyI, to usane haMsane vAloM se khaa-bhaaii| haMsate kyoM ho? nahAnA to hai hI, usa samaya isa kIcar3a ko bhI dho lUMgA / isa para logoM ne kahA-lagAkara ghooge to pahale lagAte hI kyoM ho ? usI : prakAra pApa kA kIcar3a lagAkara use bAda meM dAna yA tapa se dhonA, sarAhanIya buddhi kA / namUnA nahIM kahA jA sakatA / eka kavi ne ThIka hI kahA hai "mAtA-pitA ke jIte jI. sevA bhI kucha nA bana pdd'ii| jaba mara gae to zrAddha yA tarpaNa kiyA to kyA huA / jagadIza guNa gAyA nahIM,. gAyaka huA to kyA huA / pitu-mAtu mana bhAyA nahIM, lAyaka huA to kyA huaa.||
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 153 vastutaH jIvita pitA kA Adara na kara bAda meM logoM ko khilAnA yaha svayaM aura samAja ko dhokhA denA hai| ho sakatA hai ki kisI samaya meM ina paramparAoM kA bhI upayoga rahA ho, kintu Aja unakA upayoga nahIM hai / Aja maraNa ke bAda khAne aura khilAne kI apekSA acche kArya meM paise kharca karanA acchA mAnA jAtA bhAratIya paramparA yaha hai ki manuSya kA vyavahAra aisA ho ki dUsare ko nahIM akhare / paidala, sAIkila, gAr3I aura moTara sabhI sar3aka para calate haiM, kintu ve jaba 'apanI lAina chor3akara dUsare kI jagaha meM anadhikAra praveza karate haiM, taba durghaTanAeM hotI haiN| vaise saMsAra meM rogI, tyAgI, vratI aura avratI sabhI calate haiM, kintu adhikatara ve TakarAte nahIM / vega se TakarAne vAlA yA burAiyoM se na bacane vAlA buddhimAna nahIM kahA jA sakatA / vikAra kI Takkara mana ko vikSubdha banA detI hai / dekhiye udAharaNa - vararuci lobha ke kAraNa zakaTAra se TakarA gae the aura ve pratizodha kI tAka meM ghAta lagAe baiThe the / zakaTAra ke pradarzana se unheM kucha lAbha kI AzA thI, ataH ve khulakara isa avasara kA lAbha uThAne kI dhuna meM the| jJAnI kA mana pAnI kI sataha ke samAna hotA hai / bar3e jalAzaya ke pAnI meM-bhaise DUbI, baccoM ne patthara pheMke, dhobI ne kapar3e dhoe, pAnI meM tatkAla jarA halacala huI aura phira vaisA kA vaisA, pAnI kI sataha jyoM kI tyoM ho gaI / jJAnI bhI usI prakAra halacala ke pazcAt pUrvavat zAnta aura gambhIra bane rahate haiN| patthara yA lohe para rekhA khIMcI jAya, to nizAna ho jAtA hai, parantu pAnI meM nizAna nahIM par3atA / paM. vararuci bhI apane ko pAnI kI taraha rakhatA, to zakaTAra use dolAyamAna nahIM kara sakate the / jJAnI sajjana kI sadA antaraMga nIti hotI hai ki koI burA kahe yA acchA, lakSmI Ave yA jAve / lAkhoM varSoM taka jIU yA, mRtyu Aja hI A jAve / / athavA koI kaisA hI, bhaya yA lAlaca dene Ave / to bhI nyAyamArga se merA, kabhI na paga Digane pAve / / nIti kI bAtoM ko jIvana vyavahAra meM lAnA aura unako zabda meM duharAnA, donoM meM antara hai / hama loga isI AzA se lambe-lambe vaktavya dete haiM ki koI na koI bhAI bahina inameM se tatva grahaNa kara apanA jIvana unnata banAveM / paM. vararuci ko zakaTAra se sakAraNa yA akAraNa pIr3ita hone se roSa hai, kintu virodha kA virodha se aura gAlI kA gAlI se pratikAra karane para saMgharSa bar3hatA hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 AdhyAtmika Aloka yaha yAda rakhanA cAhie ki Aga pAnI se zAnta hotI hai, kintu Aga se Aga nahIM bujhatI / gadhA lAta mAratA hai para jJAnI usase bacakara nikala jAtA hai / vaha lAta . kA javAba lAta se nahIM detaa| isI prakAra jJAnI vaira-virodha se bacakara calatA hai| vaha ajJAnI ke sAtha ajJAnI banakara prasanna nahIM hotA / gadhe kI dulatI kA mukAbalA karane vAlA manuSya bhI gadhA kahalAtA hai| jaise samajhadAra AdamI gadhe se dUra rahatA hai, vaise hI jJAnavAn kAma, krodha lobha, moha Adi antaraMga gadhoM se dUra rahatA hai aura vivekapUrvaka svapara kA kalyANa karatA hai / jJAnI ko sadA dhyAna rakhanA cAhie ki jA pai jaisI vastu hai, vaisI de dikhalAya / vAMkA burA na mAniye, * vo lena kahAM pe jAya / / isa prakAra jo viSaya kaSAya se baceMge, unakA kalyANa hogA / -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] do dhArAeM ananta kAla se mAna hRdaya meM do dhArAeM pravAhita hotI dIkha rahI haiM-eka zubha vicAradhArA aura dUsarI azubha vicAradhArA / inameM se zubha dhArA jo jJAna virAgamaya hai, vaha svabhAvAbhimukha hone se nijadhArA tathA viSaya-kaSAya kI pariNati vibhAvAdhimukha hone se yaha AtmA ke liye para dhArA hai / eka hI bhUmi meM Asa-pAsa do taraha ke kue milate haiM jinameM eka kA pAnI mIThA aura dUsare kA khArA hotA hai / mIThe pAnI ke srota ko nahIM pahicAnane ke kAraNa hI manuSya use nahIM le pAtA aura anAyAsa khArA pAnI nikala AtA hai| aise hI hRdaya kI bhUmikA meM bhI durbhAva aura sadbhAva rUpa donoM tatva maujUda haiM / sadabhAva madhura pAnI kA srota tathA durbhAva khAre pAnI kA srota hai| sadbhAva rUpI madhura pAnI ke lie prayAsa karanA par3atA hai, kintu khAre pAnI ke lie zrama nahIM karanA par3atA / UMcI bhUmi se jaise nIcI bhUmi meM pAnI bahatA hai, to nala lagAne kI AvazyakatA nahIM hotI, vaise durbhAva ke lie prayAsa nahIM karanA par3atA, sumeru parvata kA pAnI bhI nIce bhUtala para A jAtA hai, para bhUtala se sumeru para jala car3hAnA ho, to bar3I kaThinAI hogI, bar3e sAdhana aura zakti kI AvazyakatA hogI / sadguru satsaMga, sad-adhyavasAya aura yogya AhAra-vihAra ke dvArA vicAra nIce se mur3akara UMce car3hate haiN| yadi sahArA na mile to ve svataH nIce gira jaaeNge| saMsAra ko AdhyAtmika sandeza dene vAle mahApuruSoM kA kathana hai ki duHkha kA kAraNa AvazyakatAoM ko vaza meM nahIM karanA hI hai / eka mahAtmA ne eka rAjA ko thor3e meM ThIka hI kahA hai "ApadAM kathitaH panthA, indriyaannaamsNymH| tajjayaH sampadA mArgA; yeneSTa tena gamyatAm / / "
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 AdhyAtmika Aloka sacamuca meM zAstra sindhu ko AcArya ne bindu meM bhara diyA hai, yahI bindu vistAra pAkara sindhu ho jAtA hai / isa zloka se bindu meM sindhu bharane kA camatkAra dikhAyA gayA hai ki indriyoM ko vaza meM nahIM rakhanA Apatti kA mArga aura unako vaza meM rakhanA sampadA kA mArga hai / ina donoM meM se jo iSTa ho usa para clo| ___ vAsanAoM ke kAraNa manuSya pApa karatA hai aura pariNAmataH saMtApa pAtA hai...' ataH saMtApa ghaTAne ke lie manuSya ko apanI AvazyakatAeM ghaTAnI cAhie / zarIraM kI AvazyakatAeM to kucha sImita haiM, para mAnasa kI AvazyakatAeM bahuta vistRta haiM / usa ananta AkAza se bhI adhika vistRta kaheM, to kucha atyukti nahIM hogii| pratikSaNa AvazyakatA kI taraMgoM se mAnasa-sindhu-zubdha aura Andolita hotA rahatA hai| eka ke bAda dUsarI lahareM uTha-uThakara mAnasa sAgara ko halacala meM DAlatI rahatI haiM / isa taraha mAnava-jIvana azAnta aura duHkhita ho uThatA hai| zraddhA kA nivAsa dila meM hotA hai, dimAga meM nahIM, mana hamezA kucha na kucha ghar3A ghar3I karatA hai / yadi manuSya vivekazIla ho, to vaha mastiSka kA galata upayoga nahIM hone degA / vastutaH dila aura dimAga donoM kA sAhacarya evaM samanvaya honAH cAhie, kisI kA dimAga bar3A ho, kintu dila yadi choTA hai to vaha zAnti se kula, ..jAti deza aura saMsAra meM sahiSNutA evaM samarasatA nahIM lA sakegA / vistRta dimAgavAlA bar3A vijJAnI, itihAsavijJa, vaktA, rAjanItijJa evaM lekhaka ho sakatA hai, kintu dayAlu athavA sahiSNu nahIM ho sakatA / bar3A dimAga manuSya kI zAnti meM sahAyaka nahIM hotA / dila yadi bar3A banatA hai to dimAga ke sadupayoga kA kAraNa ho sakatA: hai / isalie bhAratIya saMskRti ne hRdaya ko vizAla rakhane kA sadA lakSya rakhA hai. yadi manuSya kA dila vikasita ho, to vaha vicAroM yA mastiSka meM itanA nahIM baMdhatA ki dUsaroM kA ahita kara ddaale|| Aja kA mAnava yadi pahacAna le ki duHkha kA kAraNa kyA hai aura tadanukUla kArya kare, to bhautika aura AdhyAtmika sthiti ThIka bana sakatI hai| citta vRttiyoM para vijaya prApta kara lene se zAnti milatI hai| tabhI to kahA hai... : yahI hai mahAvIra .. sandeza- 1 . sAdA rahana sahana bhojana ho, sAdI bhUSA, veza-yahI hai .. vizva prema jAgRta kara ura meM karo karma niHzeSa yahI hai| jIvana ko yadi Ananda ke upabhoga yogya banAnA hai, to manuSya ko jIvana : se niraMkuzatA haTA lenI hogii| manuSya aura pazu meM. yahI. antara hai ki eka kA jIvana jahAM saMyamita vahAM dUsare kA niraMkuza. / rAz2a samAja aura dharma ke niyama mAnava - 6 "..
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka / 157 para lAgU haiM, magara vanya jAtiyAM samAja niyama tathA dharma-niyama se karIba-karIba zUnya haiN| ataH unakA jIvana halkA mAnA jAtA hai| grAmavAsI se nagaravAsI kucha sudhare va sabhya mAne jAte haiM / nagaravAsiyoM kA naitika, bhautika aura AdhyAtmika jIvana vikasita hai / unake jIvana meM samAja nIti ke atirikta rAjanIti kA sambandha hai / ataH pramANita hotA hai ki manuSya jIvana meM niyamoM ke pAlana kA mahatva hai / pazukhAdya-akhAdya, peya-apeya, gamya-agamya aura jIva-ajIva kA bheda nahIM jAnatA / dharmAcaraNa kI to pazu-jIvana meM carcA hI vyartha hai / vaha to AkAza kusuma kI taraha asaMbhava hai| ___ kaI manuSya taraMgita hokara socate haiM ki niyamoM se paratantratA AtI hai / jIvana kI svacchanda saritA-sI pravRtti meM rukAvaTa yA bAdhA upasthita hotI hai / jIvana kI nisargatA meM kRtrimatA kA samAveza ho jAtA hai aura vaha bojhila bana jAtA hai magara aisA socanA bhUla hai / niyama bandhana nahIM bandhana ve haiM jo dUsaroM ke dvArA lAde jAte haiM kintu niyama manuSya svayaM banAtA hai jo pazutA aura mAnavatA kA antara pragaTa karate haiM / parakRta bandhana chor3ane lAyaka haiM, parantu svayaM ke lie banAyA gayA niyama hitakara aura atyAjya hotA hai / ghara meM cAroM tarapha gherA hone para bhI hama bandI jIvana kA anubhava nahIM karate / yadi ghara ke sabhI daravAje khule rakheM, to cora-pazu aura jIva-jantu bhItara ghusege, ataH ghara ke sabhI daravAje apanI bhalAI ke lie banda rakhe jAte haiM / phira bhI yaha svecchA se hone ke kAraNa use bandhana nahIM mAnA jaataa| jela ke daravAje banda karane se hama bandIpana kA anubhava karate haiM, kintu ghara kA daravAjA banda hone para surakSA kA / aise hI unmatta dimAga vAlA nIti-niyama aura adhyAtma-niyama ko bandhana samajhegA, parantu vicAravAna unheM mukta jIvana kI nizAnI mAnegA / yadi AdhyAtmikatA na rahe, to mAnavatA dAnavatA kA rUpa dhAraNa kara legI / dAnavatA se mAnavatA kI ora jAne kA mArganiyamana kA hI hai, ataH buddhimAna mAnava dharmanIti aura rAjanIti kA pAlana va prasAraNa karatA hai, kyoMki usase vyaktigata tathA sAmAjika surakSA hai / aMtaraMga jIvana ko badalane kA kAma dharma kA hai / rAjanIti yA zAsana kevala tana ko , . niyantrita kara vRtti badalanA cAhatA hai parantu aparAdhiyoM ko yAtanA dete-dete yuga bIta gara unakI vRtti nahIM badalI / daNDa ke dvArA tana ko mor3A gayA, mana ko nahIM / mana ko badalane se hI vRttiyAM sudharatI aura mAnava kukarma karane se bacatA hai / ataH dharmanIti kA mahatva aura usakA jana-jana meM upayoga hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 AdhyAtmika Aloka aparAdhiyoM ko jela meM banda kara kahAM taka unheM aparAdha karane se rokA jA sakegA tathA manuSya kaba taka yoM pazu kI bhAti bAMdha kara rakhA jAyegA / surakSA kA sudRDha prabandha hone para bhI dillI, bambaI sarIkhe nagaroM meM kAreM curA lI jAtI haiM aura dina-dahAr3e sar3akoM para chure bhoMke jAte haiM / nyAyAdhIzoM ke samakSa goliyAM calA dI jAtI haiM aura pahare meM se sarakArI dravya lUTa lie jAte haiN| daNDanIti mAnavaM ko bhayabhIta karatI hai, kintu bhaya se rukane vAlA pazu hai| daNDa kA upayoga to pazu-prakRti vAle manuSya ke lie hI ho sakatA hai / sacce insAna ke lie hRdaya parivartana Avazyaka hai, jo jJAna se saMbhava hai / jo daNDa se mAne, vaha AdamI nahIM, pazu hai / daNDa ke dvArA bhayabhIta karake manuSya ko alpakAla ke lie aparAdha se bacAyA jA sakatA hai, kintu hRdaya parivartana ke abhAva meM vaha punaH chipa-chipe yA pragaTa aparAdha karanA prArambha kara detA hai| yadi daNDanIti ke sAtha dharma-nIti kA samanvaya kara diyA jAya, to supariNAma nikala sakatA hai / daNDanIti vAle bhI yadi dharmanIti kA sahArA liyA kareM, to vAMchita saphalatA mila sakatI hai| pUrvakAla meM bhAratIya saMskRti ne eka ko dUsare kA pUraka mAnA thA / daNDanIti ajJAnI ko bhayabhIta karatI aura dharmanIti mAnava meM viveka ko jAgRta kara use ThIka rAste para lagA detI hai / daNDanIti kevala pazu-prakRti ke mAnava ke lie Avazyaka hai, parantu sthAyI sudhAra ke lie use bhI mAnavIya prakRti kA jJAna denA Avazyaka hogA / eka mAtA mArapITa kara bAlaka ko sudhAratI hai, aura dUsarI mAM samajhA-bujhAkara prema-pUrvaka sudhAratI hai, dUsarI mAM kA asara sthAyI hogA / samajhAkara tathA kAraNa batAkara bAlaka se kAma lene vAlI mAM bacce kA jIvana sudhAra sakatI hai / para, mArane vAlI nahIM / mArane-pITane se sudhArane kA uddezya saphala nahIM hogA, kyoMki vaha jIvana meM gaharI utArane vAlI bAta nahIM hai| mArane se bacce meM DhiThAI bar3hatI hai / adhikAMza mAra ke AdI bacce corI tathA anya kucAla kI pravRttiyoM meM nirbhaya ho jAte haiM / bAla mandiroM meM eka mahilA aneka baccoM ko ekasAtha saMbhAlatI hai, saMketa ke dvArA hI unase kAma letI aura unameM acchI AdateM DAlatI hai / vahAM chuTTI hone para bhI bacce zora nahIM karate / unameM anuzAsanapriyatA utpanna kara detI hai / kheda kI bAta hai ki janma dene vAlI mAM apane baccoM ko susaMskRta evaM anuzAsita nahIM kara pAtI / jabaki bAla niketana meM jhuNDa ke jhuNDa baccoM ko eka aparicita mahilA anuzAsita rakhatI hai / usake pAsa kevala bhaya nahIM hai, kintu jIvana banAne kI kalA hai / jIvana vahI mahatvazAlI hotA hai, jahAM vivekapUrNa niyantraNa hai / niyamana ke abhAva meM jIvana patita ho jAtA hai
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 159 yaha bhAratIya saMskRti kI dharohara hai aura hameM virAsata ke rUpa meM prApta hai / yaha zrI RSabhadeva, rAma, kRSNa aura mahAvIra kI dharmabhUmi hai| yahAM jIvana meM nyAya, niyama, sadAcAra evaM jJAna kriyApUrvaka Adarza ke pAlana kI paramparA hai / yadi koI rakSaka dala kA puruSa hI mohavaza bhakSaNa karane lage, to jIvana mahAn patitAvasthA ko pahu~ca jaaegaa| manuSya apane ko mukti mArga kA pathika yA deva nahIM banA sake, to kama se kama dAnava to nahIM bane / cAra bAteM manuSya ko pazu kI koTi meM utAra detI haiM / (1) jhUTha (2) kapaTa (3) kUTa mApa taula evaM (4) ArttabhAva | pazutA se bacane ke lie ina kAraNoM kA parityAga Avazyaka hai / aisI hI cAra bAteM naraka yoni meM le jAne vAlI haiM- jaise- 1. mahA hiMsA, 2. mahA parigraha, 3. manuSya evaM pazu hatyA aura 4. mAMsa bhakSaNa | jJAna manuSyoM ko atyAcAra, mAyAcAra, Adi se bacAkara sanmArga ke abhimukha karatA hai, kyoMki dharmanIti se prerita mAnava anAyAsa hI sva-para ke lie sukhadAyI ho sakatA hai| rAjanIti meM daNDa ke dvArA jIvana sudhAra kI bAta bhrAmaka hai, kyoMki kupravRttiyoM ke sthAna meM sadvRttiyoM ko jAgRta karane kA vahAM koI vyAvahArika prayAsa nahIM hotA / galata aura jhUThI AvazyakatAoM ko lekara AdamI anIti karatA hai / niyamoM se yadi jIvana saMyamita hogA, to vaha svataH kumArga se baca sakegA / apane vaibhava pradarzana hetu, prItibhAjana banane ke lie athavA apane oche svArtha hetu vyakti ko karttavyacyuta karane ke liye bhI aneka loga, rAjakarmacAriyoM, mantrIgaNoM yA anya logoM ke sammAna meM prItibhoja evaM svalpAhAra Adi kA Ayojana karate haiN| jIvana meM yadi niyamana ko sthAna de diyA jAya, to adhikArI aura sAmAnya vyakti donoM gar3abar3Ane se baca sakeMge / Aja bhalI bAtoM kA manuSya pAlana nahIM kara rahA hai isakA kAraNa indriyoM para vijaya prApta nahIM honA aura dikhAve meM tathA svArthAndhatA meM par3a jAnA hI hai / Ananda mahAvIra svAmI kI amRtavANI se prabhAvita hokara sAde jIvana aura AdhyAtmika vicAra kA anuyAyI bana gayA / usane apanI AvazyakatA sImita kara laukika evaM paralaukika donoM jIvana ko sudhAra liyA / Aja kA samAja yadi apanI bar3hatI huI AvazyakatAoM ko kama nahIM karake, dhana-saMgraha kI pravRtti para jora lagAtA rahA, to vaha dina adhika dUra nahIM, jaba manuSya nIti mArga se cyuta hokara patana ke gahare garta meM gira jAyegA / bhArata kI prAcIna
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ___ AdhyAtmika Aloka saMskRti ke anusAra yadi mAnava apanI icchAoM para niyantraNa rakha kara cale, to bace hue dhana se dAna tathA anya pAramArthika kArya zAntipUrvaka kara sakatA hai / isa prakAra apanI AvazyakatAoM ke bar3hate vega ko roka kara manuSya apanA tathA dUsaroM kA bhI AsAnI se bhalA kara sakatA hai / mAnava yadi isa Adarza ko grahaNa kara le to daNDa-nIti kA vistAra athavA usakA durupayoga kama ho sakatA hai| isake viparIta jaba taka mAnava jIvana meM suniyamoM kA pAlana nahIM ho, to daNDanIti kA hama kitanA hI vistAra kyoM na kara leM, samAja meM zAnti evaM suvyavasthA nahIM A sakatI / prAcIna kAla meM vAhana vAle binA vAhana vAloM koM heya dRSTi se nahIM dekhate the, varan unakI pada yAtrA ke sAhasa ko sarAhanIya aura prazaMsanIya samajhate the, kintu Aja dhAraNA badala gaI hai aura vAhana vAlA pada-yAtrI ko nimna stara kA samajhatA hai| Aja ke bhautikavAdI yuga meM yAntrika vAhanoM kA bahiSkAra to saMbhava nahIM phira bhI sadbhAvanA se manuSya sAdhanahInoM ko apanA sAthI banA sakatA hai| pUjanIya ke prati sammAna aura namratA pahale ke samAna aba nahIM rahI, kyoki zikSaNAlayoM meM dharma-zikSA ke lie koI sthAna nahIM hai| __ Aja mAnava sAdA kapar3A, sAtvika bhojana evaM rahane ko surakSita makAna kI jagaha kImatI vastra, tAmasI bhojana aura bar3I bar3I aTTAlikAoM ko Avazyaka mAnatA hai tathA unakI aprApti meM dukhAnubhava karatA hai| jaise makar3I svayaM apane hI muMha kI tAMta se ulajha kara apanA prANa de detI hai, vaise mAnava apanI vAsanAoM kI tAMta meM ulajha kara apanA ahita karane meM bhI nahIM hicakicAtA aura pazu-pakSI to kyA mAnava taka kI bhI hatyA karane ko tatpara ho jAtA hai| * prAcIna samaya kI bAta hai-candragupta kA prapautra tathA bindusAra kA putra kuNAla ujjayinI meM rAja kA uttarAdhikArI mAnakara rakhA gayA / jaba usakI umna ATha varSa kI huI to samrATa ko khabara dI gaI, tAki rAjakumAra kI zikSAdIkSA ke saMbaMdha meM ucita Adeza mila sakeM / samrATa ne pratyuttara meM likhA-'adhIyatAM kumAraH' / patra likhakara rAjA zArIrika cintA nivAraNa hetu bAhara cale gaye / isa bIca vaha patra kuNAla kI vimAtA ke hAtha lagA / usane socA kuNAla bar3A hai ataH vahI baDA hone para rAjya kA adhikArI hogA to mere putra ko rAjya nahIM milegaa| koI upAya karanA cAhiye / basa kyA thA, usake mana meM svArtha ne Asana jamAyA aura putra sukha ke lie 'aghIyatA' pada ke 'a' para bindI lagA dI aura "adhIyatA" kA "aMdhIyatA" kara diyaa| kevala eka kindI lagAne se patra kI bhAvanA meM AmUla parivartana ho gayA / patra ujjayinI bheja diyA gyaa|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 161 ujjayinI ke rAjadarabAra meM patra par3hA gayA / patA kI AjJA zirodhArya hai, kaha kara kuNAla ne Adeza diyA ki rAjAjJA kA pAlana tatkAla kiyA jAve / garama zalAkA maMgavAkara kuNAla ne svayaM hI usase apanI AMkheM phor3a lii| aMdhA ho jAne se kuNAla aba rAjya kA uttarAdhikArI nahIM rahA / rAnI ko patra meM bindI lagAkara kuNAla ko aMdhA banAne kI kyA AvazyakatA thI ? apane putra kI rAjya prApti to rAjA ke Adeza se yoM bhI ho sakatI thI, phira bhI aisA kaluSita kRtya karane se vaha nahIM cUkI / yaha svArtha kI mahimA hai / Aja mAnava ke mana meM isI prakAra kuvRttiyoM kA bhUta nAca rahA hai| dUsare kA dhana chIna lenA, apane adhInastha vyakti ko naukarI se alaga karavA denA aura dUsaroM ko satAnA Adi na jAne kitane kukarma, mAnava apanI svArthapUrti ke lie karatA hai / dUsaroM ke dhana, jana aura bhavana Adi chIna kara le lene kI anekoM ghaTanAeM nitya sunI jAtI haiM / ina anAvazyaka mAnasika durvRttiyoM ko dabAkara apanI AvazyakatAoM ko yadi sImita kara diyA jAya, to manuSya kI azAnti aura AkulatA miTa jAyegI / pradeza-pradeza meM, deza-deza meM evaM sampradAya sampradAya meM jhagar3e calate haiM, netRtva ke lobha meM par3akara satya para pardA DAlakara use asatya meM badala diyA jAtA hai| ina sabakA mUla kAraNa svArtha-vAsanA aura mana kI vikRta lAlasA hI to hai| satsaMga, bhagavatbhajana Adi zAMta dazA meM hote haiM aura zAnti santoSa ke binA arthAt 'apanI AvazyakatAoM ko sImita kie binA prApta nahIM hotI / ataH niyamana dvArA jIvana meM saMyama lAie / cakkI meM hajAroM dAne pisa jAte haiM, kintu kIla se cipakA huA dAnA binA pise raha jAtA hai, sarvathA baca jAtA hai / sImA rahita ananta AvazyakatA vAle manuSyoM ko to cakkI meM pise jAne vAle dAne ke sadRzya samajhanA cAhie aura kIla ke pAsa surakSita dAnoM ke samAna una sAdhakoM ko samajhanA cAhie jo ananta jJAnI vItarAga prabhu kI zaraNa meM lIna ho jAte haiM tathA apanI vRttiyoM para aMkuza rakhate haiM / sArAMza 'yaha hai ki yadi AkulatA aura azAMta sthiti se bacanA hai tathA loka aura paraloka donoM sudhAranA hai, to apanI AvazyakatAoM aura rAgAtmaka vRttiyoM kA saMyama kIjie jisase sahaja nirdoSa Ananda kI prApti ho ske| -
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 31 ] cintana kI cinagAriyA~ sAdhanA ke mArga para calane vAlA sAdhaka, jaba taka ajJAna kA pardA dUra nahIM kara letA, taba taka kartavya aura akartavya kA vaha bheda nahIM kara pAtA / use TakarAne tathA kumArga meM girane se bacAne ke lie, zAstroM ke mAdhyama se preraNA dI jAtI hai| tAki vaha sumArga para calatA rahe aura lakSya se girane nahIM pAve / zAstroM meM sAdhanA patha para calane vAloM ke lie cAra sAdhaka tathA cAra hI bAdhaka bAteM batAI gaI haiM / bAdhaka bAteM isa prakAra haiM - 1. bAra-bAra cAra prakAra kI vikathA karate rahanA 2. viveka se AtmA bhAvita nahIM karanA 3. pichalI rAta meM dharma-jAgaraNa nahIM karanA aura 4. nirdoSa AhAra kI samyak prakAra se gaveSaNA nahIM karanA / jo sAdhaka AhAra-zuddhi kI gaveSaNA nahIM karegA / vaha svAda tathA peTa bharane ke cakkara meM par3akara Atma-kalyANa se vimukha ho jAegA / AhAra meM bhakSya - abhakSya kA vicAra nahIM karane vAlA azAnti prApta karatA hai / use saccA jJAna nahIM mila sakatA / Atma- hita ke viparIta kathA ko vikathA kahate haiM athavA adhyAtma se bhautikatA kI ora tathA tyAga se rAga ko aura bar3hAne vAlI kathA vikathA kahalAtI hai| vikathA sAdhanA ke mArga meM ror3e aTakAne vAlI aura patana kI ora le jAne vAlI hai, ataH sAdhaka ko usameM saMbhala kara pAMva rakhanA cAhie / kitanA bhI mahAn se mahAn par3hA likhA kyoM na ho, yadi vaha zAnta samaya meM cintana nahIM kare, to Atma-svarUpa ko pahicAna nahIM pAegA / AkAza aura pAtAla kI dUra-dUra kI bAtoM kI ora mAnava kA dhyAna jA rahA hai, para apane svarUpa kI
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 163 tarapha vaha nahIM dekha pAtA / sUkSma dRSTi se manuSya ko bhI apanI AMkha se rajakaNa nikAlane ke lie dUsare kA sahArA lenA par3atA hai| pAsa meM rahane vAla rajakaNa, vaha nahIM dekha pAtA / carmacakSu kI darzanazakti itanI sImita hai ki vaha apane Apako bhI nahIM dekha pAtI, yadyapi vaha dUra kI vastu dekha letI hai / isI kamI ko dUra karane ke lie mahApuruSoM ne preraNA dI hai ki apane Apako jAno / pApoM meM DUbA huA mAnava yadi dharma- jAgaraNa kare, rAta ko Atma-svarUpa kA cintana kare, to apane Apako Upara uThA sakegA aura jIvana dhanya banA sakegA / sadgRhastha Ananda ne cintana kA AdhAra liyA aura vaha Upara uTha gayA / vItarAga kI amRtavANI zravaNakara vaha amRtamaya bana gayA / zravaNendriya kA svabhAva dhvani ko pakar3anA hai, kintu use grahaNa karanA buddhi kA kAma hai, jo buddhi pUrvaka sadguru se pUchakara apanI zaMkA kA samAdhAna prApta karatA aura dharma mArga para calatA hai, vaha Age bar3hatA hai / jIvana-nirmANa ke lie Ananda ne apane nitya kI AvazyakatA meM kamI krlii| usane ghRta, odana, dAla evaM sAga Adi kA parimANa kiyA / ghRta ke sambandha meM usane zarat kAlIna goghRta ke atirikta saba kA tyAga kiyA / sAga meM pAlaka, caMdalIyA aura maMDUka yAne maMDavA ko choDakara zeSa gobhI, mUlI canA, aura aphIma Adi sabhI bhAjI kA usane parityAga kiyA / pattIdAra sabjiyoM tathA bhiMDI, bhaTTA Adi banda sabjiyoM meM kITa rahate haiM, isa para logoM kA dhyAna nahIM jAtA / Aja ke mAnava kA yaha svabhAva ho gayA hai ki viTAmina yukta vastu kahane para, ve use grahaNa karane ke lie utArU ho jAte haiM / lAla TamATara videzI vastu hai, kintu DAkTaroM kI chApa lagI hone se, Apa use vyavahAra meM lene laga gae haiM aura deza kI aneka acchI vastuoM ko bhUla gae | AMvalA, methI aura pAlaka meM bhI yadi DAkTaroM kI chApa laga jAya, to kyA ye lAbhakArI siddha nahIM hoge / samyaka dRSTi Ananda svAda ke lie bhojana nahIM karatA, varan zarIra-saMrakSaNa ke lie karatA thA / vItarAga hone para bhI mAnava ko zarIraM rakSA ke lie bhojana grahaNa to karanA hI par3atA hai / hAM, jJAnI ke khAne kA dRSTikoNa dUsarA hotA haiM aura ajJAnI kA dUsarA | bhAjI meM kSAra padArtha hote haiM aura kSAra padArtha kI kamI hone se zarIra meM aneka vidha roga na ho jAyaM, ataH Ananda prakRti tathA apane jIvana ke anubhavoM dvArA nirNaya lenA cAhatA thA, tAki zarIra kA samucita saMrakSaNa ho sake aura AraMbha kA doSa bhI kama lage /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 AdhyAtmika Aloka Aja manuSya kI vRttiyoM meM kamI nahIM, balki vistAra hI vistAra hai / loga Aka ke pate kA bhI acAra banAte haiM aura pazu kI khurAka para bhI hAtha pheranA AraMbha kara rahe haiM / ghAsa to pazuoM kA bhakSya hai, magara mAnava use bhI nahIM . chodd'taa| phala, phUla, pattI to mAnava khAtA hI thA, aba vaha rasa milane para ghAsa bhI AtmasAt keranA cAhatA hai / Ananda ne socA ki jIvana meM hiMsA ghaTane ke sAtha yadi vRtti meM sImA A jAegI, to anya prANiyoM ke prati IrSyA, durbhAvanA, saMgharSa aura ghRNA Adi nahIM hogI / durbhAvanAeM prAyaH tabhI hotI haiM, jaba dUsare kI roTI para koI hAtha pheratA hai / vastutaH aisI vRtti jIvana ko azAnta tathA duHkhada banAtI hai| mAnava-jIvana meM kRtrimatA bahuta bar3ha gaI hai, isase jIvana bhAra bhUta banatA jA rahA hai / samAja ke sIdhe-sAde kisAna bhAI bhI Aja banAvaTIpana ke cakkara meM phaMsate najara Ate haiM / sAde jIvana kI jagaha Aja unheM bhI bhar3akIlepana se pyAra hotA dikhAI detA hai| zahara kI kRtrimatA dhIre-dhIre gAMva kI ora phailatI jA rahI hai| sAdhAraNatayA namaka-mirca se hI sabjI bana jAtI hai| kintu jIrA-methI Adi kI badhAra DAlakara Aja use adhika susvAdu banAne kI ceSTA kI jAtI hai / isa taraha manuSya mahAraMbhI banakara akhAdya vastuoM ko bhI grahaNa karane meM Aja saMkoca nahIM krtaa| isase pratIta hotA hai ki manuSya apanA jIvana mAtra khAne ke lie samajhane lagA hai| tAlAba ke pAnI ko bAhara jAne se pAla rokatI hai, usI prakAra vRttiyoM ke jala ko rokane vAlA niyama hai / yadi jIvana meM niyama nahIM hogA to manuSya apanI vRttiyoM ko itanA bar3hA legA ki vaha pralayaMkArI rUpa grahaNa kara legaa| manuSya jina kAraNoM ko sakha ke sAdhana mAna rahA hai, ve hI usake duHkha ke kAraNa bana jAeMge / jina bAMdhoM ne bAr3hoM kA rUpa dhAraNa kara liyA, unameM kahIM kamajorI avazya raha gaI hogii| isI prakAra niyama kI kamajorI se jIvana kA pAla bhI TUTa jaaegaa.| sadAcAra, sadguNa aura subhAvanA ke lie niyama kI dRr3ha pAla cAhie anyathA jIvana gar3abar3A .jAegA aura saMcita AdhyAtmika dhana naSTa ho / jaaegaa| niyama kA mahatva hara kAla meM akSuNNa rahatA hai / deza kAla kA koI bhI prabhAva usa para nahIM par3atA / cAhe aDhAI hajAra varSa pUrva kA Ananda vAlA kAla ho / yA Aja kA, niyama pAlane kI jarUrata taba bhI vaisI hI thI aura Aja bhI vaisI hI , hai / zArIrika dRSTi se bhI yadi khAna-pAna meM saMyama nahI hogA to zarIra meM vikAra . utpanna hoMge hI / phala, sabjI evaM vanaspati meM bhI aneka bImAriyAM hotI haiM / Rtu kRta yA anya kAraNoM se kakar3I ke muMhaH para tathA taroI meM kar3avApana A jAtA hai .
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 AdhyAtmika Aloka jo khAne se roga utpanna karatA hai / sAtha hI kuAhAra se mana meM anIti ke vicAra uThate haiM aura manuSya anya prANiyoM ke sAtha maitrI-bhAva nahIM rakha pAtA / gAya-bhaiMsa se dUdha lene vAle itanA adhika dUdha duha lete haiM ki unake bacce ko bhI dUdha nahIM kya pAtA | kuAhAra vAle vyakti meM saMgraha vRtti bar3ha jAtI tathA kubhAvanA jAgRta hotI hai| phalAhAra anAhAra tathA pattI ke AhAra meM bhI manuSya nirdoSitA kA lakSya rakhe, to apanA jIvana saumya banA sakatA hai| ___Ananda ne niyama banAyA ki vaha AMvale ke atirikta anya phaloM ko rugNAvasthA chor3akara grahaNa nahIM kregaa| isa taraha usane saMsAra ke anya sabhI phaloM ko jo rasa evaM mAdhurya yukta hokara mana ko lalacAne vAle hote haiM, tyAga kara diyA / phala tyAga se mana meM yaha tarka uThatA hai ki Akhira ina phaloM ko kauna khAegA ? aura inase milane vAle bala evaM pauSTikatA se mAnava-samAja vaMcita raha jAegA / parantu manuSya ko yaha socanA cAhie ki saMsAra kucha choTA to nahIM hai aura saba ke saba koI eka hI phala to nahIM chor3eMge / phira vastu ke lie uThane vAlA saMgharSa tyAga se hI to kama hogA | AhAra-vihAra ThIka rakhane vAlA viSama paristhitiyoM meM bhI dimAga saMtulita rakha pAtA hai / hAni-lAbha aura saMyoga-viyoga meM vaha Atura, adhIra nahIM hotA aura mana tathA mastiSka ko saMtulita rakhatA hai| aba vararuci kI jo bAta cala rahI hai| use dekhiye paM. vararuci ke prayatna se mahAmantrI zakaTAra samrATa nanda ke kopa-bhAjana ho gae aura unake Amoda-pramodamaya jIvana meM akasmAt vipadA kI kAlI ghaTA ghira AyI . hAthI para savArI karane vAlA paidala calane kI sthiti meM A gayA / mahArAja usakI aura kar3I dRSTi se dekhane lage kyoMki vararuci ne mahArAja ko jaMcA diyA ki mahAmantrI rAjya kA takhtA ulaTane ke lie astra-zastroM kA nirmANa karavA rahA hai| . rAjA vo cara cakSu hotA hai aura caroM ne ise sahI pAyA ki mahAmantrI kI ora se astra-zastra banavAe jA rahe haiM / phira to mahAmaMtrI kI eka bhI bAta nahIM sunI gayI aura unheM rAjya mantrI pada se cyuta kara kar3I sajA kA pAtra mAnA gayA / vararuci ko apamAna kA badalA cukAne kA svarNa avasara hAtha laga gyaa| . mahAmantrI zakaTAra rAjA ke sAmane se haTakara gaMbhIra cintana karane lagA, tAki parivAra kI rakSA kA upAya kara sake | usane putra zrIyaka ko bulAkara kahA ki Aja tumako eka mudde kI bAta kahanI hai / Aja taka nanda kI kRpA se hamArA ghara phUlA-falA hai| aba merA tana to rAkha kI DherI banakara unake caraNoM meM par3a jAvegA, tuma apanI cintA karo / mere calate pArivArika jIvana sukhamaya ho, yahI kAmanA hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AdhyAtmika Aloka mujhe aisA lagatA hai ki "saThA kAla nAza karatA hai / " rAjA ke rUThane para bacAva kA upAya hai, kintu kAla se bacanA kaThina hai / hajAroM vAranTa vAle bhI rAjA kI kopa dRSTi se baca jAte haiM para kAla se koI nahIM baca sktaa| yaha sunakara zrIyaka ne kahA ki mahArAja pramANa dekhakara nyAya kareMge yA nyAya chor3a deMge / Apake jIvana para saMkaTa AyA dekhakara maiM apanA prANotsarga kara dUMgA / yadi cUka na ho to mahArAja se nyAya kI mAMga karUMgA / isa taraha zrIyaka isa bAta para aTala rahA ki vaha apane jIte-jI pitA ke jIvana para kisI taraha kI AMca nahIM Ane degaa| zakaTAra buddhimAna thA aura Aja taka rAjA tathA prajA donoM kA prema bhAjana banA huA thA jo ki eka asaMbhava-sI bAta hai / prajA kA priya rAjA kA zatru aura rAjA kA priya prajA kA zatru samajhA jAtA hai / zakaTAra ne zrIyaka se kahA ki tujha meM abhI javAnI kA joza hai / jaba svAmI aura sevaka ke bIca meM lar3AI ho, to usakA pariNAma kyA nikalegA ? jo kucha bhI thor3I madhuratA hai, vaha bhI miTa jAegI / yadi lar3AI meM ApasI samajhautA ho jAya to madhuratA rahegI, parantu lar3akara balAt adhika bhI prApta kiyA jAya, to vaha lAbhadAyaka nahIM hogA / samajhadAra vyakti paise ko mahatva nahIM dekara mAnava ko mahatva detA hai| Aja samAja meM phaile aneka jhagar3oM kA mUla kAraNa mAnava se adhika dhana ko mahatva denA hI hai / zakaTAra ne kahA ki rAjA se barAbarI dikhAne para tIna hAniyAM hoMgI(7) svAmI sevaka sambandha nahIM rahegA (2) ghRNA bar3hegI aura madhuratA miTegI tathA (8) loka nindA hogI aura jIta meM bhI hAra hogI / zrIyaka bhI samajhadAra thA / usane rAjA ke kopa se bacane kA pitAjI se rAstA pUchA / mahAmantrI ne kahA ki sattA bala vAle se aparAdha nahIM pUchA jAtA / sattA se ulajhane se koI lAbha nahIM hotaa| tana, dhana aura ijjata miTTI meM mila jAtI tathA vyavahArika hAniyAM bhI hotI haiM / merA Ayu bala samApta ho rahA hai ataH isake lie ghabarAnA ucita nahIM, yaha nizcaya hai ki koI bhI prANI Ayu bala kSINa hue binA nahIM mara sktaa| zakaTAra meM satsaMgati se susaMskAra the / ataH vaha bhayaMkara vipatti kI ghar3I meM bhI zAnta tathA aDola banA rahA / usane dhairya nahIM khoyA aura Atmabala banAe rakhA / usakA jIvana sAMsArikajanoM ke lie preraNAdAyaka hai|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] AhAra zuddhi Atma-patana se bhayabhIta mAnava apane svarUpa ke sambandha meM nirantara cintana karatA rahatA hai / maiM kauna hU~ kahAM se AyA hU~ aura kahAM jAUMgA Adi bAteM sAdhanazIla ke mana meM uThatI rahatI haiM aura vaha jIvana-nirmANa ke lie satat saceSTa banA rahatA hai / kintu jisake mana meM bhaviSya kA bhaya nahIM, vaha jIvana ke sudhAra-bigAr3a ko kucha nahIM samajhatA / sAdhaka ko cAhie ki vaha Atma-sudhAra ke lie prathama jIvana-sudhAra aura phira maraNa sudhAra kre| __ yaha mAnI huI bAta hai ki pUrvabhava kA puruSArtha saMcita karma ke rUpa se kAma karatA hai aura yahI kAraNa hai ki Aja koI alpa-zrama meM bhI sukhI aura koI mahAn zrama karate hue bhI duHkhI banA rahatA hai| yadi pUrva bhava kA pauruSa kAma nahIM karatA, to karma phala meM yaha antara dikhAI nahIM detA / jIvana kabhI-kabhI badala jAtA hai eka tapAtapAyA sAdhaka bigar3a jAtA tathA saMskAravaza koI bigar3A huA vyakti bhI sAdhaka bana jAtA hai| kabhI-kabhI to jIvanabhara bigar3A rahakara antima samaya koI-koI sudhara jAtA aise namUne bhI dekhe gae haiM / paramArtha dRSTi se dekhane para pUrva saMcita karma hI isakA bIja hai / jahA~ jIvana sudhara rahA hai, vahA~ pUrva ke sukarma kA phala hai / pUrva jIvana meM acchI karaNI hone se bigar3A mAnava sudhara jAtA aura jahA~ pUrva ke azubha karma kA jora hai, vahA~ zubha nimitta milane evaM sudhAra kA prayatna karane para bhI jIvana sudhara nahIM pAtA / phira bhI vAtAvaraNa aura puruSArtha kA asara avazya hotA hai| isa taraha maraNa sudhAra ke lie jIvana sudhAra aura jIvana sudhAra ke lie vRttiyoM para saMyama karanA Avazyaka hai| zruta dharma jIvana meM jJAna aura zraddhA utpanna karatA hai aura jaba zruta dharma se sAdhaka meM vizvAsa utpanna ho jAtA hai, taba cAritra vrata niyama ke dvArA sAdhaka apanA .
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 / AdhyAtmika Aloka jIvana sudhAra kA kArya karatA hai.| vastutaH jIvana ko banAne yA bigAr3ane kA sArA dAyitva cAritra para hI nirbhara hai / zAstroM kA jJAna, vaktRtva kalA nipuNatA aura . pragAr3ha pANDitya Adi vyartha haiM, yadi mAnava meM saccaritratA kA bala nahIM ho| jIvana dhAraNa meM bhojana kA mahatvapUrNa sthAna hai ataH saMsAra kA samasta udyoga bhUkha miTAne ke lie hI cala rahA hai / zarIra racanA ke sAtha yadi bhUkha kA sambandha nahIM hotA, to Aja Apa saMsAra kA jo svarUpa dekha rahe haiM vaha hargija isa rUpa meM nahIM dekha pAte / lar3AI, kalaha, dveSa yA IrSyA kI vibhISikA, jana-mana ko vyathita nahIM kara pAtI / isa prakAra jIvana meM bhojana kA mahatva hote hue bhI mAnava jagata meM, khAsakara bhAratavarSa meM khAne kA samaya nizcita hai / pazu kI taraha manuSya hara samaya khAte nahIM rhtaa| bAra-bAra khAne se dAMta meM bhojana ke kaNa raha kara sar3a jAte, jisase darda hone lagatA aura aMta meM dAMta nikAlane kI naubata A jAtI hai| kintu samaya para sAtvika bhojana karane se mana svastha aura prasanna rahatA hai / kahA bhI hai "jaisA khAve anna, vaisA hove mana / jaisA pIve pAnI, vaisI nikase vANI" Ananda ne AgAra dharma kA pAlana karate hue bhojana vidhi meM dahI-bar3e ke atirikta anya amla padArthoM kA parityAga kara diyA / bhojana se bhI bar3hakara jIvana meM jala kA sthAna hotA hai / ataH Ananda jala kA parimANa karatA hai / nadI, tAlAba, kuAM, bAvar3I aura nala-kUpa Adi jala prApti ke aneka sAdhana haiM / kueM ke pAnI kI apekSA tAlAba ke jala meM adhika jIva jantu hote haiM / pAnI yadi chAnakara nahIM pIyA jAya, to jIva-jantu peTa meM cale jAeMge, jisase zarIra kI bhI hAni hogI tathA akAraNa adhika hiMsA kA pApa sara para car3hegA | cANakya ne bhI apane nItizAstra meM kahA hai_ . dRSTi pUtaM nyasetpAdaM, vastrapUtaM jalaM pivet / satyaM pUtaM vadet vAkyaM, manaH pUtaM samAcaret / / arthAt-dekhakara paira rakhanA uttama hai / vastra se chanA pavitra jala pIveM / satya se pavitra vANI boleM aura pavitra mana dhAraNa kareM yaha nIti hai / vastra se chAne jAne para jala pavitra ho jAtA hai / usakI pavitratA ke anya vicAra to deza kAlAnusAra logoM ke kalpita haiN| usameM apanI suvidhA kA hI mukhya lakSya hai / ghar3e meM thUka diyA jAya to pAnI apavitra mAnakara pheMka diyA jAtA hai / grahaNa meM ghara kA jala pheMka diyA jAtA hai para marupradeza meM yA jalAbhAva meM kuza DAlakara pavitra / liyA jAtA hai / jalAzayoM ko svayaM apavitra karane, usameM nahAne, dhone aura daMta
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 - AdhyAtmika Aloka prakSAlanAdi karane meM loga saMkoca nahIM karate, balki puNya mAnate haiN| adhika jala hone se vahA~ mana kA samAdhAna kara lete haiM ki jala rAzi vizAla hai / ataH vaha rAzi apavitra nahIM hotii| Ananda ne pIne ke pAnI ke lie saMkalpa kiyA ki vaha bar3I TaMkI meM saMgRhIta AkAza kA pAnI hI piyegA / cAtaka kI taraha usane bhI jamIna ke samasta jala ko apane lie apeya mAna liyA / isa prakAra usane apanI AvazyakatA ko sImita kiyaa| ___ AhAra zuddhi kI AvazyakatA para mahAvIra svAmI ne bahuta adhika bala diyA hai| hita, niyamita, parimita zuddha AhAra se jIvana calAne vAle vyakti kA zarIra halkA rahatA hai, parAdhInatA se mukta hotA tathA roga rahita rahatA hai| yadi bhojana meM niyamana na ho to gRha lakSmI ko hamezA cUlhA jalAe rakhanA par3atA hai / aise gharoM meM pati-patni meM TakarAne tathA manomAlinya kA bhI avasara upasthita ho jAtA hai / dina-rAta cUlhA jalane vAle ghara meM jIva-jantuoM kI hiMsA anivArya hogI aura gRha lakSmI ke usameM ulajhe rahane se baccoM ko mA~ ke pyAra evaM susaMskAra se bhI vaMcita rahanA pdd'egaa| jaba mAtAoM kA samaya bhojana, zrRMgAra Adi meM calA jAya aura patiyoM kA bAjAra, oNphisa, sinemA aura klaba Adi meM to aise gharoM ke baccoM kA bhagavAna hI mAlika hai / ve sudhareM yA bigar3eM dUsarA kauna dekhe ? jina baccoM ko bacapana meM dharma zikSA kI pUMTI nahIM milatI, bar3e hone para unameM dharma ruci kahAM se AegI? zrIkRSNa giri uThAkara giridhara bana gae. para Aja mAnavoM ko jJAnArAdhanA bhI bhAra svarUpa laga rahI hai / susaMskAra ke tIkSNa dhAra se maMjA huA manuSya saMkaTa ke pahAr3a ko bhI tinakA samajhakara pAra kara jAtA hai| rAma, kRSNa aura mahAvIra svAmI sarIkhe mahApuruSoM kI bAta chor3a bhI deM, to sAdhAraNa mAnavoM ne bhI, bacapana ke susaMskAra vaza bhayaMkara se bhayaMkara vipattiyAM pAra kara lI haiN| . kathA bhAga meM mahAmantrI zakaTAra kI bAta cala rahI hai / usameM batAyA gayA ki buddhimAna vyakti joza meM bhI kaise hoza se kAma letA hai / mahAmantrI ke putra zrIyaka ne joza meM rAjA se kAnUnI lar3AI lar3ane kI bAta kahI, parantu mahAmantrI zakaTAra anubhavI tathA vicAravAn vyakti the / ataH kSaNika joza meM Akara hoza gaMvAne vAlI putra kI bAta se prabhAvita nahIM hue aura apanI nIti usake sAmane rakhate hue bole ki tyajedekaM kulasyArthe, grAmasyArthe kulaM tyajet / grAmaM janapadasyArthe, AtmArthe sakalaM tyajet / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 AdhyAtmika Aloka ___arthAt kula kI rakSA ke lie eka kA tyAga kara do, grAma ke liye kula kA, deza ke lie grAma kA aura AtmA ke lie sabakA tyAga kara do, para AtmA kA ahita na hone do / zrIyaka kI cintA yaha thI ki kisI taraha rAjA ke kopa se pitA baca jAyaM / putra ke jItejI kisI dUsare ke dvArA pitA para Ane vAlI AMca usake lie khulI cunautI hai. jisakA sAmanA prANa dekara bhI putra ko karanA hI cAhie / ataH mahAmaMtrI kI nItipUrNa ukti se putra kA jalatA-bhunatA mana santuSTa nahIM huA, para kucha zAnta jarUra ho gayA / zakaTAra ne kahAH- "putra ! mere kAraNa kula kA nAza na ho| isakA upAya yaha hai ki darabAra meM jaba rAjA mujhe upasthita dekhakara apanA mukha mor3ale, usa samaya tuma apanA khaDgamerI gardana para calA denA / jaba rAjA pUche to yaha uttara denA ki Apa rASTra ke pitA haiM aura ye mere pitA haiM, ataeva rASTra ke pitA kI AjJA . sarvopari hai| Apake kopa bhAjana kI sajA mRtyu se kama kyA ho sakatI hai isalie maiMne ina para khaDga kA prahAra kiyA hai| isa taraha nIti tathA kuTumba donoM kA rakSaNa hogA aura nyAya kI mAMga kie binA hI kArya siddha ho jAyegA / mere mAna ko bacAne kI ceSTA se kuTumba kI hAni hogI / jo parivAra nIti kA rakSaNa karegA, vaha satya aura sadAcAra kI prIti ke kAraNa kula kA vAtAvaraNa zuddha rakha skegaa|" yadi koI vyakti yaha soce ki bhale hI putra vezyAgAmI yA zarAbI kyoM na ho, Akhira vaha merA lar3akA hai / kaise usakA tiraskAra yA apamAna kara use ghara se bAhara jAne dUM ? to usa eka ke calate sArA ghara gar3abar3A jAegA, ataH ghara ke sudhAra kA yahI eka prazasta mArga hai ki yA to usa lar3ake ko sudhAro yA usase kinArA karo / yadi kumArgagAmI putra ko sudhArA na jAya aura kinArA bhI nahIM kiyA jAya to ghara bhara kA ahita hue binA nahIM rahegA / rAjanIti aura dharmanIti donoM meM tyAga kA mahatva hai / eka meM yaha tyAga kevala apane svArtha sAdhana mAna, maryAdA, pada aura nAmavarI Adi ke lie hai, pArTI yA rAjanIti ko sabala banAne ke lie bhI tyAga kiyA jAtA hai kintu dharmanIti meM tyAga paramArtha ke lie kiyA jAtA hai / bar3e-bar3e rAje mahArAje jinake vaibhava kA koI pArAvAra nahIM thA, dharmAcaraNa hetu bhoga-vilAsa se parAGmukha hI nahIM hue varan anekoM kaSTa bhI sahe haiM / para dharmAcaraNa para DaTe rahe jisakA antima pariNAma atyanta sukhada rhaa| manuSya arthanIti meM jitanA samaya lagAtA hai, yadi usakA AdhA samaya bhI dharmanIti meM lagAve, to usakA uddhAra ho sakatA hai / Aja kA mAnava vrata niyama kI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 171 bAta sunakara ghabarA jAtA hai kintu apane sAMsArika jIvana kI kaThinAiyoM ko lakSya meM nahIM rakhatA / vaha artha lAbha ke lie sardI, garmI, varSA, bhUkha, pyAsa Adi sabhI sahana karatA hai kintu dharma pAlana ke nAma para thoDA bhI kaSTa pAkara caMcala citta ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIra svAmI kahate haiM ki he saMsAra-rata-mAnava ! vasudhA ko cIrakara choTe-choTe bIja bokara adhika kI AzA kyA karatA hai ? tU apane hRdaya kI khetI kara, jahAM cAhe to kalpa vRkSa ugA sakatA hai aura manavAMchita phala pA sakatA hai / isameM Aka-dhatUre jaise jaharIle paudhe tathA kaMTIle jhAr3a-babUla Adi ugAkara apane zrama ko vyartha kyoM banAtA hai ? kheta ke jhAr3a-jhaMkhADa kabhI bhI ukhADe jA sakate haiM kintu hRdaya meM uge . kaMTIle jhAr3a AsAnI se nahIM ukhar3a pAte / jIvana meM tambAkhU, zarAba, juA evaM vezyAgamana Adi kI kuTeva par3a gaI to jaharIlA jhAr3a laga gayA samajho / unheM ukhADU pheMkanA koI AsAna kAma nahIM hogA | vyasana kI parAdhInatA itanI balavatI hai ki rikze vAle rikzA khar3Akara bhI zarAba pIne lagate tathA juA khelane lagate haiM / yadyapi yaha gaira kAnUnI kAma hai para eka bAra Adata par3a jAne ke bAda phira dharma aura kAnUna kI yAda nahIM rahatI / hRdaya rUpI kSetra meM satya, ahiMsA aura prabhu bhakti kA vRkSa lagAie jisase hRdaya lahalahAegA, mana niHzaMka, nizcinta evaM zAnta rahegA / dekhiye kavivara cimaneza kyA kahate haiM majabUtipano rakhanA mana meM, duHkha dInapano darasAvano nA / kula rIta sumAraga meM bahano, rahano ura Ana abhAvano nA / / cimaneza haMsI khuza boliye meM, yahAM kAhu se vaira basAvanI nA / para upakAra karo hI karo, mara jAvanI hai phira Avano nA / / kitanI acchI bAta hai yadi yaha nIti apanAI jAya to jIvana sundara banegA tathA loka aura paraloka donoM kA hita sAdhana ho skegaa|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33] jJAna kA sambala ananta Ananda, jJAna aura zakti ke rUpa meM AtmA sabameM virAjamAna hai, jisameM jIvana hai jo gatakAla meM jIyA vartamAna meM jItA hai aura bhaviSya meM jItA rahegA / kintu mohajanya jIvana ke kAraNa AtmA para ajJAna rUpI pardA par3a jAne se vaha zuddha rUpa meM dikhAI nahIM detA | mahApuruSoM kI vANI kA uddezya ajJAna ke pardai ko dUra kara, AtmA ke zuddha rUpa ko pragaTa karanA hai / jaba pardA dUra ho jAya to manuSya ko azAnti aura AkulatA nahIM rahatI aura AtmasvarUpa kI prApti hotI hai| zuddha jIvana taba taka saMbhava nahIM, jaba taka AtmA ajJAna se AkRta hai / sadguru yA satsaMga kA nimitta pAkara sAdhaka jIvana sudhAra letA aura unake anubhava kA lAbha lekara prakAza pAtA hai / ataH prakAza pAne ke lie satsaMga Avazyaka hai| zAstra meM jJAna prApti ke mukhya do mArga batalAe haiM-eka nisarga aura dUsarA adhigama | satsaMgati yA binA guru ke sahaja jJAna pAnA nisargaja hai, isake pIche, pUrva janma kI karanI chipI hotI hai / aise vyakti prAktana-bala se choTA nimitta pAkara bhI ajJAna kA pardA haTA lete haiM / apane Apa meM anubhava milAne kA jisako saubhAgya prApta nahIM hai, vaha bhI satsaMga ke dvArA jJAna kI kiraNa jagAM letA hai / jJAnI manuSya sabhI dRzya jagata, parijana, bhogya vastu aura sonA-cAMdI Adi ko parAI vastu samajhatA hai| usake mana meM yahI nAda gUMjatA hai ki-"mere antara bhayA prakAza, nA aba mujhe kisI kI Asa / " antara meM jJAna kA prakAza hone se vaha socA karatA hai ki tana, dhana, daulata, meM merA rUpa nahIM hai, ataH usa para se usakA anurAga haTa jAtA hai / parAyI vastu para vaha prIti nahIM hotI, jo apane para hotI hai / jaise apanA choTA baccA yA mitra yA parijana A jAya to usase milane kI AkAMkSA hotI hai aura dUsare saikar3oM ke prati nahIM hotI / yaha apanepana ke kAraNa hai / use 'para' samajha lene para vaisA AkarSaNa nahIM rahatA / bhautika padArthoM ke prati bhI isI prakAra unheM 'para'
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 173 samajhane se nivRtti ho jAtI hai, yadyapi AvazyakatAvaza unakA upayoga kiyA jAtA hai / phira bhI unheM 'para samajhane para bar3e bar3e baMgale sone cAMdI ke bartana yA hIre javAharAta ke AbhUSaNa mana ko AkRSTa nahIM kara sakate / zrAvaka Ananda vizAla sampadA pAkara bhI tyAga kI ora bar3ha gayA, isakA kAraNa usakA 'sva para' kA jJAna hI thA / usane bhoga kA lakSya jIvana nirvAha mAtra mAnA / khAnA, pInA aura vastra Adi nirvAha ke sAdhana haiM, Atma-poSaNa ke sAdhana nahIM haiM / zarIra bhI to parAyA aura kSaNa bhaMgura hai / zarIra ke ghaTane-bar3hane se jo apanA ghaTanA-bar3hanA samajhatA hai, vAstava meM use apane sahI rUpa kA patA nahIM hai / sahI rUpa samajhane para manovRtti ekadama badala jAyegI / Ananda ne Atma-sAdhanA ke lie tana rUpI gAr3I ko saMbhAle rakhanA Avazyaka samajhA | jaise sAikila yA gAr3I ke gar3abar3Ane para havA, marammata yA taila kI khurAka dI jAtI hai / savAra gADI meM gaMtavya sthAna para pahu~ca kara, havA pAnI Adi tela nahIM dekhatA kintu yAtrA ke prArambha meM hI dekhA karatA hai / havA evaM tela kI khurAka zauka ke lie nahIM dI jAtI, kintu isalie dI jAtI hai ki vaha savArI-yAtrA kA sAdhana hai / isI prakAra zarIra Atma sAdhanA kI yAtrA meM sAdhana hai, ata: isakI rakSA bhI Avazyaka hai, tAki-pUrNa zuddha Atma-svarUpaM kI prApti meM vaha sahAyaka bana sake / yadi zarIra rUpI gADI gar3abaDA gaI, to Atma svarUpa. prApti kI yAtrA meM bAdhA AyegI aura lakSya para pahu~canA kaThina hogaa| eka bAra gautama svAmI aura kezImuni kA samAgama huA to kezI ne pUchA-gautama ! vizAla bhavasAgara meM tumhArI nAva bechUTa daur3a rahI hai, isase tuma kaise pAra hote ho? yaha sunakara gautama ne kahA-mahArAja ! nAva do prakAra kI hotI hai, eka achidra aura dUsarI sachidra vAlI / inameM jo chidra rahita nAva hai vaha pAra ho jAtI hai / merI naukA chidra rahita hai, ataH maiM vizAla sAgara se nirvighna pAra ho rahA huuN| phira pUchA-nAva kisako kahate ho to uttara meM gautama ne kahA ki zarIra nAva hai, jIva nAvika hai aura saMsAra eka samudra hai| sachidra naukA se choTA nAlA bhI pAra nahIM kiyA jA sakatA / isI prakAra zarIra meM yadi icchA kAmanA aura vAsanA ke cheda hoge to zarIra rUpI nAva Dubo degI, ataeva zarIra ke cheda kAma, krodhAdi ko binA banda kie saMsAra sAgara pAra nahIM kiyA jA sakatA / yadi nAva ko saMbhAlakara nahIM rakhA gayA, to yaha nizcita rupa se DubA degI / icchA-vAsanA evaM kAmanAoM ke chidra se nAva meM jo karma kA pAnI bhara gayA hai, use bAhara nikAlanA hogA-anyathA yAtrA pUrI nahIM hogI / rAvaNa, brahmadatta Adi apanI yAtrA pUrI nahIM kara sake, kyoMki unhoMne apanI nAva meM pApa kA jala bhara liyA thA / kImatI nAva hone para bhI yadi usameM jala
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 AdhyAtmika Aloka bharatA gayA, to vaha DUbe binA nahIM rahegI / kAtivAn evaM balavAna zarIra bhI kAma, krodhAdi ke chidra hone se tira nahIM sakatA / chidra ho jAnA utanA cintanIya nahIM hai jitanA ki una chidroM ko nahIM rokanA aura yAtrA cAlU rkhnaa| icchA ko parimita rakhane ke liye Ananda mukhavAsa kA parimANa karatA hai| isa tyAga meM svAda niyantraNa kI bhAvanA hai / svAda kI sImA yadi khulI choDa dI jAya to usakA kabhI anta nahIM hogA / isa prakAra ullaniyA vidhi se parimANa karate-karate mukhavAsa taka kI Ananda ne maryAdA karalI / yadi mAnava Ananda ke samAna apanI icchAoM, AkAMkSAoM evaM AvazyakatAoM kA paristhiti ke anukUla saMyama dvArA niyantraNa kara le, to jIvana kA bhArI bojha halkA hogA aura mana kI caMcalatA kama ho jAyegI tathA dUsaroM se mAMgane kI AvazyakatA nahIM rahegI / mana meM santoSa hogA, to bhItara se Atmika sukha lahalahAne lagegA / pazu jIvanabhara docAra hI vastueM grahaNa kara lambI jindagI kATa lete haiM, to kyA kAraNa hai ki koI manuSya 10-20 vastuoM se jIvana-nirvAha karanA socale. to usakA zarIra sAtha na de ? vana meM rahane vAle RSi muni do cAra vastuoM se bhI gujArA kara dIrghAyu rahate the / nAgarika jIvana kI paristhiti bhinna hai phira bhI vahAM sImA kI jA sakatI hai / gRhastha jIvana meM rahane vAle loga bhI sImita vastuoM se acchI taraha kAma calA sakate haiM / jaisI saMgati aura adhyayana hogA, vaisA hI manuSya apanA jIvana bhI acchA burA banA sakegA / bhArata ke loga tAmasI bhojana ko kyoM agrAhya samajhate haiM kyoMki unameM susaMskAra haiM aura ve vastu kI heyopAdeyatA ko samajha kara inakA upayoga karane kA jJAna rakhate haiM / bhagavad bhakti tathA cintana ko kaI loga DhakosalA samajhate haiM kyoMki unheM jo saMga milA tathA jo adhyayana kI sAmagrI milI, usI ke anusAra unake vicAroM kA poSaNa huA / yadi hama cAhate haiM ki hamameM tathA hamArI bhAvI pIDhI ke logoM meM susaMskAra Ave, to saMgati aura paThana-pAThana kI sAmagrI sudhAranI hogI / santajanoM kI vANI kucha samaya kAma degI, parantu usameM sthAyitva ke lie svAdhyAya kI AvazyakatA hai| . azuddhi se zuddhi kI ora jIvana ko mor3a lAne kA kAma koI jAdU se nahIM ho sakatA / yaha hRdaya kI cIja hai| ho sakatA hai kabhI sthiti paripakva ho gaI ho to kucha preraka vAkya nimitta rUpa meM kAma kara jAMya, para isake pIche pUrva janma kA saMskAra honA Avazyaka hai / paripakva sthiti meM choTe kAraNa bhI jAdU-sA prabhAva kara jAte haiM, parantu Ama taura. para aisA nahIM hotA / jJAna kA sambala hI eka aisA sAdhana hai jisase mAnava apanI jIvana-yAtrA sucAru rUpa se pAra kara sakatA hai / 1
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 AdhyAtmika Aloka Ananda ne satsaMga, zAstra zravaNa, svAdhyAya aura manana ke bala para apanA jIvana sudhAra liyA / isa prakAra gRhastha jIvana kI Adarza dazA kA namUnA hameM Ananda ke jIvana se milatA hai / saMsAra ke padArthoM meM rati anubhava nahIM karane kI vRtti yadi mana meM jaga jAya aura cintana kA bala milatA rahe to sAdhaka apane jIvana kA rUpa badala sakatA hai| aba kathA bhAga kI bAta dekhiye mahAmantrI zakaTAra mahArAja nanda ke roSa kA pAtra bana gayA, isalie usake hRdaya meM AghAta lagA / phira bhI vaha utanA Akula nahIM huA jitanA ki isa paristhiti meM dUsare ho sakate the / vaha Aja taka mahArAja nanda ke mantritva ke pada ko apanI paitRka sampatti samajhatA thA aura sAre rAjya evaM usakI prabhutA ko apanI mAnatA thA kintu use aba mAlUma huA ki yaha usakA bhrama thA / yadi vaha sthAyI hotA to, rAjA kA vizvAsa kyoM khotA aura vizvAsa khokara bhI itanA dayanIya kyoM banatA jitanA ki use bananA par3A / usane vAstava meM nija ko nija nahIM samajhA, para ko nija samajhatA rahA, yaha samaya Ane para use bhAna huA / yadi yaha bAta usako pahale hI samajha meM A jAtI to usakA jIvana hI dUsarA hotA / ajJAnatA aura murkhatA ke kAraNa manuSya dUsare manuSya se saMgharSa kara jAtA hai / saMgharSa kI ghar3I meM use yaha bhAna nahIM rahatA ki jIvana kSaNa bhaMgura aura nAzavAna hai / hama jisa vastu ke lie saMgharSa rata hote haiM na to usakA sthAyitva hai aura na apanA hI / yahAM saba kucha caMcala aura calAyamAna hai / jisa nanda ke rAja ko zakaTAra apanA mAnatA thA Aja vahI usake lie duHkhadAyI bana gayA / jaise sAdhAraNa manuSya apane choTe parivAra ke lie jhUTha bolatA, mAmale, mukadame, corI ThagI Adi karatA hai, vaise hI zakaTAra ne bhI rAjya ke lie aise kAma kie jo Aja usake hRdaya meM zula kI taraha siharana paidA karate haiM / Aja manuSya kitanI bhUla meM par3A hai jo choTe se parivAra ke lie aharniza aneka aneka pApa karma karatA hai| viveka rUpI putra tathA sumati rUpI sakhI se jo manuSya pyAra nahIM karegA, vaha bhaTaka jAyegA / yadi yaha samajha meM A jAya to mAnava svayaM kA aura samAja kA bhI hita kara sakatA hai / rAjA ke krodha ne zakaTAra ke mana meM sumati paidA kara dI / usane zrIyaka ko kahA - "beTA / jaisA ki maiMne tumheM pahale batAyA hai, kala mere darabAra meM upasthita hone para tuma vaisA hI karanA / isI se apanA saba kAma bana jAegA / " jIvana meM jaba taka svArtha nahIM chUTatA, taba taka mAnava jIvana ko zuddha banAne meM samartha nahIM hotA / sAdhAraNataH bhautika vastuoM meM rati-rAga kA nAma svArtha
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 AdhyAtmika Aloka samajhA jAtA hai / svArtha apane zuddha rUpa meM acchA hai, para Aja usakA prayoga galata artha meM ho rahA hai / manuSya alpa dhana-lAbha ko svArtha samajha kara isake lie jhUTha, dhokhA Adi kA sahArA le rahA hai kyA yaha vAstavika svArtha hai ? vAstava meM to isase svArtha bigar3a rahA hai, prAmANikatA uThatI jA rahI hai tathA loka aura paraloka donoM bigar3a rahe haiM / yaha azuddha svArtha hai / azuddha svArtha yA bhautikatA kA prema Atmonnati ko bigADane vAlA hai / zuddha svArtha jisako AtmA kA kArya arthAt Atmahita kahanA cAhie hI apanI unnati karane vAlA hai| isa prakAra sumArga meM calane vAle apanI AtmA ko zuddha karate tathA paraloka meM bhI kalyANa ke bhAgI banate haiM /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34 ] anartha daNDa aura jJAna sAdhanA saMkSepa meM kahA jAya to saMsAra ke manuSyoM ke do hI prakAra hoge / eka bhUtavAdI yA nAstika aura dUsare AtmavAdI Astika | inameM se jo Astika haiM ve hI sAdhanA mArga meM laga sakate haiM / jo svarga, narka, baMdha, mokSa aura AtmA paramAtmA Adi ko nahIM mAnatA, usake pAMva sAdhanA-patha para kaise bar3hege ? sAdhanA ke mArga meM calane ke pUrva yaha nirNaya kara lenA hogA ki maiM kauna hU~ bhUtavAdI (bhautika vAdI) yA AtmavAdI / vizvAsa aura zraddhA nahIM hogI to mAnava na to sahI mArga para cala sakegA aura na jijJAsu hI bana sakegA / ajJAna kA pardA dUra karane se hI Atma-svarUpa kA bhAna hotA hai aura sAdhaka jIvana sudhAra ke mArga para lagatA hai / jisake pAsa AtmavAda yA adhyAtmavAda kI kuMjI hai vaha cintana karegA, vicAregA aura Age bar3hane ke lie pravRtta hogA / sAdhaka cAhe deza virati vAlA ho yA sarva virati vAlA, zrAvakadharmavAlA ho yA zramaNa dharma vAlA, vaha Atma svarUpa ko prApta karane kI ceSTA avazya karegA / usake mana meM taraMga uThegI ki pApa hamAre jIvana ko bigAr3ane vAlA hai, ataH usakA tyAga karUM / vaha pUrNa tyAgI nahIM to deza tyAgI yAne zramaNopAsaka banane kI ceSTA avazya kregaa| AkhyAna ke pIche 'prati' lagAne se pratyAkhyAna banatA hai / pratyAkhyAna kA artha niSedha hotA hai / jJAnI manuSya duSpravRttiyoM kA sarvathA pratyAkhyAna karatA hai, magara jaba kAraNavaza vaha unakA sarvathA tyAga nahIM kara pAtA, taba deza-virati mArga apanAtA hai / yaha mArga pUrNa pratyAkhyAna kI taraha sarvathA zuddha nahIM hai phira bhI eka dama kucha nahIM karane ke bajAya kucha karanA acchA hai aura "zanaiH panthAH zanaiH panthAH, zanaiH parvata laMghanam" kI ukti ko caritArtha karane vAlA hai / AvazyakatA ghaTAkara pApa ko kama karanA usakA lakSya hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 178 AdhyAtmika Aloka aNuvrata aura bhoga vastuoM ke parimANa ke niyama tabhI sArthaka hoMge, jaba anartha daNDa kA parityAga kiyA jAya / anartha daNDa choDane vAlA, artha daNDa kI bhI kucha sImA karatA hai / dravya, kSetra aura kAla se vaha tyAga kara sakatA hai / binA matalaba ke hiMsAdi pApa kA sevana anartha daNDa hai / anartha daNDa se aNuvratoM kI maryAdA surakSita nahIM rahatI / ataH Ananda ne bhI anartha daNDa kA tyAga kiyA / anartha daNDa ke pramukha kAraNa 1. moha 2. ajJAna tathA 3. pramAdaM haiN| bhagavAna mahAvIra ne anartha daNDa ke cAra prakAra kie haiM jaise (6) apadhyAna-dUsare kA nAza yA bigAr3a socanA, IrSyA karanA, ronA, pITanA Adi ye apadhyAna haiM / senApati deza kI rakSA ke lie yuddha kI yojanA banAve, to yaha kArya artha daNDa hai, kyoMki usake lie vaha Avazyaka hai / lekina hamale kI nIti se kisI para binA kAraNa AkramaNa karanA anartha daNDa hai / naukarI chUTane yA vyavasAya meM hAni hone se ArtabhAva honA svAbhAvika hai / isa prakAra apadhyAna ke bhI do prakAra ho jAte haiM-eka raudra rUpa apadhyAna aura dUsarA ArtarUpa apadhyAna / dveSa yA lobhavaza kisI dUsare para AkramaNa karanA, yaha raudra rUpa hai / iSTa viyoga se Arta karanA kisI gRhastha ke yahA~ jAkara usake duHkha ko punaH jAgRta karanA yaha Arta rUpa apadhyAna hai, yaha anartha daNDa hai / jahA~ matalaba hala nahIM hone vAlA ho, vahA~ vyartha viSAda karane se kyA lAbha ? bhagavAna mahAvIra svAmI ne mana ko nirAkula sthiti meM banAne kA upadeza diyA hai| hiMsA, corI Adi pApa kA bAhya rUpa hai / to apadhyAna bhItarI rUpa hai| apadhyAna karane vAle kA pApa nahIM dIkha par3atA; parantu isase usake Atma guNa kA hanana avazya hotA hai / vaha mana ko nirmala nahIM rakha sakatA / dhana, jana para yadi tIvra Asakti nahIM rahegI, to Arta nahIM hogA / jahA~ apadhyAna rahegA, vahA~ zubhadhyAna nahIM rahegA aura zubha bhAva nahIM AeMge to bure bhAva bar3hega / jaba apadhyAna tIvra hogA; to Aveza meM manuSya baDebaDe kukarma bhI kara DAlegA / vaha uttejita hokara viSa-pAna kara DAle yA dUsaroM kI hatyA bhI kara DAle to koI Azcarya nhiiN| parIkSA meM anuttIrNa yA naukarI se nikAle gae navayuvaka apadhyAna tathA mahA Arta avasthA meM, rela kI paTarI para girake yA jala meM DUba kara Atma hatyA kara lete haiM / viyoga vAlA Arta ke cakkara meM tathA satAyA huA raudra bhAva meM raha kara, apanA nAza pahale kara letA hai| ___ ataeva pratyeka kalyANa kAmI manuSya kA yaha kartavyaM hotA hai ki vaha . apadhyAna se hone vAlA anartha daNDa chor3a de / artha se hone vAle apadhyAna kA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 179 parityAga agara saMbhava na ho, to anAvazyaka apadhyAna kA tyAga to use karanA hI cAhie / anartha meM manuSya apadhyAna kA tAMtA lagAe rahatA hai / coTa khAyA huA sAMpa jaise badalA lene ko Atura rahatA hai usI prakAra mAnava prati hiMsA kI bhAvanA meM cakkara kATate rahatA hai, yaha ajJAnatA hai / ajJAnI bhUla jAtA hai ki prati hiMsA se hiMsA ghaTatI nahIM, para bar3hatI hai| jaise sAdhaka ko apadhyAna se bacanA nitAnta Avazyaka hai usI prakAra pramAda se bacanA bhI jarUrI hai / apadhyAna se pramAda kI sImA vistRta hai / bar3e maccha ke mukha meM aneka choTI machaliyAM praveza pAtI rahatI haiM aura usakI A~kha para baiThA taMdula / yaha saba tamAzA dekhatA hai / vaha apadhyAna ke vaza meM hokara socatA hai ki isake mukha meM aneka machaliyAM AtI aura lauTa jAtI haiM / yaha maccha bar3A mUrkha hai / merA mukha itanA bar3A ho to eka ko bhI nahIM lauTane dUM / isI prakAra mAnava bhI socatA hai aura vANI tathA mana se durbhAva karate rahatA hai / isa prakAra ke havAI kiloM se bematalaba mana kAlA hotA hai| ina havAI kalpanAoM se manuSya tIvra azubha bhAvanAoM meM baha jAtA hai, phira usakI sImA nahIM raha pAtI / ataH yaha anartha daNDa hai / Ananda ne bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM raha kara sAdhanA kI paNDitAI sIkha lI, yadyapi usameM adhyayana kI bar3I paNDitAI nahIM thI / phira bhI pApa para niyantraNa karane se vaha paNDita kahalAyA, kahA bhI hai-"yastu kriyAvAna, puruSaH sa vidvAn / " vararuci meM adhyayana kI paNDitAI thI kintu sAdhanA kI paNDitAI nahIM hone se vaha mahAmantrI zakaTAra ke prati pratihiMsA kI bAta socane lagA / dUsaroM kI A~kha se kAma karane vAle samrATa nanda ne zakaTAra ko daNDa dene kA soca liyA / zakaTAra ne bhI kuTumba ko sarvanAza se bacA lenA ucita samajhA / kyoM ki eka jIvana-nAza se anekoM kA jIvana rakSaNa zreyaskara hai / nitya karma se nivRtta hokara zakaTAra apane putra zrIyaka ke sAtha prAtaHkAla rAjadarabAra meM pahu~ce / unhoMne dila se gama ko bhulA diyA, kyoMki gama karane se manuSya apane ko gaMvA detA hai, ataH zakaTAra prasanna mukha dikhAI par3atA thA / zakaTAra ko dekhate hI samrATa nanda ne usakI ora se apanA mukha phera liyA / zrIyaka apane prANa-priya pitA para khar3aga calAne ko kar3A hRdaya nahIM kara pA rahA thA, kintu zakaTAra ne vaMza kI bhalAI ke lie zrIyaka ko apane kartavya pAlana kA avasara nahIM cUkane ko kahA, ataeva vivaza hokara usane bhI duHkhita hRdaya se mahAmantrI para khaDga calA diyA / isa romAMcakArI dRzya se sabhA meM hAhAkAra maca gayA aura sabhA maMDapa meM rakta kI dhArA baha calI / rAja sabhA kI sthiti svapnavat ho gaI / sArI sabhA meM sannATA chA gayA /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 AdhyAtmika Aloka . logoM ne zakaTAra ko mahAmantrI ke rUpa meM bhI dekhA aura Aja unakI yaha dazA bhI dekhI / putra bhI aisA kAma kara sakatA hai, isa ghaTanA se loga Azcarya cakita the / yoM to rAjA kA hRdaya kaThora hotA hai / vaha hajAroM kI lAzoM para calakara bhI kar3A daNDa dene meM dukhAnubhava nahIM karatA, parantu isa samaya zakaTAra kI hatyA se nanda kI sthiti badala gii| ve cakita ho gae aura socane lage ki bAta kyA hai? rAja sabhA ke loga cintita ho gae / rAjA ne zrIyaka se mahAmantrI ke vadha kA kAraNa pUchA / zrIyaka ne ruddha kaNTha se kahA-"svAmin ! yaha sevaka kA dharma hai ki mAlika jise pasanda nahIM kare, sevaka ke lie vaha pyArI se pyArI vastu bhI chor3ane yogya hotI hai / Apa ke mana se jo utara gayA vaha bApa hote hue bhI merA duzmana hai / mahAmantrI ko dekhakara Apane mu~ha mor3a liyA, isalie maiMne ucita samajhA ki aise vyakti kA jInA vyartha hai aura yahI soca kara svAmibhakti ke nAte maiMne aise vyakti kA vadha kara diyA / " zrIyaka kI bAtoM se rAjA ke mana meM pUrNa vizvAsa kI sthiti bana gii| yaha laukika svAmibhakti kA hamAre sAmane udAharaNa hai / yadi isI prakAra bhagavAn ke prati logoM kI svAmibhakti ho jAya, to kyoM na manuSya pyArI se pyArI bhautika vastu ko chor3a sakegA | mahAvIra svAmI ne Arambha parigraha aura viSaya kaSAya se mu~ha mor3a lene kA upadeza diyA / najara mor3akara rAjA nanda ne zakaTAra ke lie kucha nahIM kahA thA, magara mu~ha mor3a lene bhara se zakaTAra ne jIvana kA moha chor3a diyaa| yadyapi zakaTAra ke jIvana tyAga ke pIche. parivAra evaM vaMza kI bhalAI kI bhAvanA thI phira bhI usameM moha kA bhAva hai / yaha mAtra loka dRSTi se prazaMsanIya hai| kintu jo mAnava trizalAnandana vIra ko prasanna karane ke lie jagabandhana se mukti pAnA cAhate haiM, unheM viSaya kaSAya se mukha mor3anA par3egA / viSaya tyAga ke saMga yadi sAdhanA kI raphtAra dhImI bhI rahI to jIvana nirmala ho sakatA hai tathA AtmA kA rUpa zuddha ho sakatA hai| deza kI bhautika rakSA ke lie jaise sainikoM ko bharatI karanA par3atA hai usI prakAra deza kI naitikatA va AdhyAtmika saMrakSaNa ke lie sAdhuoM aura svAdhyAyiyoM kI bhI AvazyakatA hai| dezavAsiyoM ke mana meM jaba taka dharma ke prati prema nahIM jAgegA taba taka kisI prakAra kA sudhAra sthAyI nahIM ho sktaa| isake lie tyAgiyoM, vidvAnoM aura guNavAnoM ko apekSita sahayoga denA par3egA aura inakI saMkhyA tabhI bar3ha sakatI hai,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 181 jaba gRhastha jana baccoM meM acche saMskAra DAleM / jJAna ke rakSaNa kI samasyA Aja bar3hI huI hai ataH gA~va-gA~va meM svAdhyAyI, tyAgI aura paropakArI janoM ke nirmANa kI jarUrata hai / logoM ko sumArga meM calAne, sucaritravAna banAne, 'sAdhanA mArga para calane tathA sudRSTi dene ke lie jJAnavAna tyAgavIra saMtoM kI AvazyakatA hai / isa samasyA ke. samyaga samAdhAna ke lie dharma premI gRhasthoM ko Age AnA hogaa| agara svAdhyAya ke sAtha dharma kA pracAra huA to loka aura paraloka donoM kA nirmANa ho sakatA hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] samaya kA mUlya samajho manuSya yadi apane puruSArtha ko bar3hAkara sAdhanA ke mArga meM agrasara ho jAya to saMsAra sAgara ko saralatA se pAra kara sakatA hai| bhagavAna mahAvIra svAmI kI vANI, sUrya kI kiraNoM ke samAna asaMkhya prANiyoM ke lie lAbhadAyaka hai / vANI kA kAma prakAza denA hai aura AdamI kA kAma usako grahaNa karanA hai / jo usa divya-jyoti ko grahaNa karegA, vaha jyotirmaya bana jAyagA aura jo usa prakAza kA lAbha nahIM legA vaha bhrAnti meM bhaTakatA rahegA / jaise-sUrya prakAza grahaNa nahIM karane vAle para nArAja nahIM hotA phira bhI vaha prANI aMdhakAra se diga mUDha rahatA hai, vaise hI bhagavAna bhI vANI rUpa prakAza nahIM lene vAle para roSa nahIM karate, kevala ajJAna ke kuprabhAva se vaha svayaM hI apanA ahita kara letA hai / ajJAna yadi janaka hai, to kumati yA kudRSTi jananI hai| jaba taka kumati aura ajJAna kA saMga rahegA, usakI saMtati bar3hatI rhegii| ajJAna ko dUra karanA mAnava kA prathama kartavya hai / isake dUra nahIM hone taka mAnava pApa-puNya ko nahIM pahacAna pAyagA / vaha artha aura anartha se utpanna pApa ko bhI nahIM samajha pAyagA / zikArI bhI yadi apane kAma ko anartha samajhe, to bar3I viDambanA hogI, mahAjana kA baccA yadi bAta-bAta meM jhUTha aura dhokhA kA artha samajhale, to durbhAgya hogA / ajJAnI apanI ajJAnatA ke kAraNa anartha daNDa ko bhI artha daNDa mAna legA / phira to prayojana se yukta kAma jo artha daNDa hai aura binA prayojana kA anartha daNDa, ina donoM meM kucha bheda hI nahIM rhegaa| pramAda se Acarita sabhI karma anartha daNDa haiM / apadhyAna se bhI anartha daNDa hotA hai / Avazyaka nidrA artha daNDa hai aura anAvazyaka anartha daNDa | yaha pramAda kRta anartha hai / nahAne, dhone aura khAne-pIne Adi kI AvazyakatA artha daNDa hai, kintu yahI sImAtIta anAvazyaka rUpa meM anartha daNDa ho jAtA hai / yadi pramAda para aMkuza nahIM hogA, to jJAna kaise milegA tathA sAdhanA kI vRddhi kaise hogI? .
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 183 Avazyaka prayojana se kI gaI vikathA, pramAda hokara bhI artha daNDa hai / para binA viveka se kI gaI asambaddha kathA anartha kA kAraNa bana jAtI hai / anAvazyaka bAtoM meM nindA tathA cugalI bhI hogI / AvegapUrNa bAtoM se kaI bAra mArapITa aura samAja meM viSa taka prasArita ho jAtA hai / ataH vratI ko vyartha kI paTelagirI yA gappabAjI meM nahIM par3anA cAhie / kyoMki pramAda meM manuSya kA mUlyavAn samaya vyartha calA jAtA hai / buddhi kI tulA para yadi jIvana kA tola kareM, to mAlUma par3egA ki eka yuvaka ke lie sAta ghaNTe kI nidrA paryApta hai / Avazyaka nidrA nahIM lene se badana meM sustI aura sira meM bhArIpana rahegA, parantu khAlI samaya meM yoM hI nidrA meM par3e rahanA, yaha anAvazyaka pramAda aura mUrkhatA kI nizAnI hai / snAna ke samaya kaMghI karanA, kapar3e kI taha lagAnA aura na jAne kyA-kyA sajAne meM manuSya bahuta-sA samaya naSTa kara DAlatA hai / tAza, caupar3a, zataraMja Adi khela meM samaya naSTa karanA pramAda hai| khela kI hAra-jIta meM lar3AI aura binA dekhe ghUmane meM hiMsA vRddhi pratyakSa hai / isameM mana bahalAne kI apekSA yadi kucha AdamI ekatra hokara dharmacarcA meM juTa jAe~, to kitanA acchA rahe / vinoda ke sAtha vahAM samaya kATane kA bhI uttama jariyA hogA aura rAr3a-takarAra se bacakara kucha jJAna-vRddhi kI jA sakegI / ataH ajJAna ghaTAkara svAdhyAya meM samaya lagAnA hai, to pramAda ko haTAnA hI hogA / samAja meM aise kuTumba bhI milate haiM, jinake sadasya nitya svAdhyAya karate haiM, kyoMki unhoMne use jIvana kA Avazyaka kAma samajha liyA hai / jaise - khAnA, pInA, zauca Adi nitya karma ke lie hara eka ko samaya mila jAtA hai, atithi satkAra tathA aise hI anya kAryoM ke lie bhI samaya milatA hai, to kyA svAdhyAya ke lie samaya nahIM milegA ? yadi svAdhyAya ko nitya kA Avazyaka karma mAna liyA jAya, to sahaja hI pramAda ghaTa sakegA / AvazyakatA hai svAdhyAya ko dainika Avazyaka sUci meM niyamita sthAna dene kii| phira to pramAda ko avasara hI nahIM milegA / pUrva kAla ke loga apane jIvana ko niyamita rakhate the / hara eka kArya ke lie unakA samaya niyata hotA thA, jisase pramAda ko vahAM avasara hI nahIM mila pAtA thA / bahuta se loga durvyasana aura nazebAjI meM pramAda ko bar3hA lete haiM, jo anartha daNDa hai / nadI, tAlAba Adi meM akAraNa patthara pheMkanA, vRkSa ke patte bematalaba noca lenA, evaM khAne-pIne kI vastu ko khule rakhanA, bIr3I, sigareTa yA cilama Adi kI Aga ko idhara-udhara DAla denA, ye saba anartha daNDa haiM / manuSya ko isase bacanA cAhie, jaisAki pahale bhI kahA jA cukA hai / kalA, vijJAna, kAnUna, rAjanIti, artha-zAstra aura samAja zAstra Adi ke paNDita bana jAne para bhI adhyAtma jJAna aura jIvana nirmANa ke lie manuSya ko satsaMga
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 AdhyAtmika Aloka evaM guru kI AvazyakatA hotI hai / samUha meM eka vyakti dUsare kA nimitta banatA hai, ataeva sAdhanA ke lie saMgha meM rahanA Avazyaka mAnA gayA hai| jo kauTumbika jIvana ke kAryoM se nivRtta hai, Arthika nizcintatA aura zArIrika svasthatA vAlA hai, vaha svAdhyAya aura sAdhanA kI ora sahaja bar3ha sakatA hai / azAnta mana meM svAdhyAya dvArA jJAna nahIM bar3hAyA jA sakatA / usake liye zAntamana Avazyaka hai|| vilAsI aura lobhI manuSya pramAda tathA vyAvasAyika udher3a buna meM lagakara paise se paisA bar3hAne kI cintA meM vyasta rahate haiM / bar3he hue artha kI sthiti meM manuSya caina se nIMda bhI nahIM nikAla sakatA / kabhI aisA sampanna vyakti lAlasA se mana mor3akara 'sva-para' ke kalyANa sAdhana meM laga jAya, to sabakA lAbha ho sakatA hai / karane yogya samaya meM yadi sukarma nahIM kiyA gayA, to kaba kiyA jAvegA ? dayAlu satpuruSoM ne ThIka hI kahA hai ki "eka sAMsa khAlI mata khoyare khalaka bIca, kIcaka kalaMka aMga dhoyale to ghoyale / vItarAga kA smaraNa aura dhyAna to mAnava kA prArambhika kArya hai / pApa kA saMcaya nahIM ho aura pavitra saMskAra bane raheM, isake lie jitanA bhI samaya mile, manuSya ko satsmaraNa karate rahanA caahie| sthUla rUpa se pApa kI gaNanA 18 prakAra se kI gaI hai, jaise- 1. hiMsA, 2. asatya, 3. corI, 4. kuzIla, 5. parigraha, 6 krodha, 7. mAna, 8. mAyA, 9, lobha, 10. rAga, 11. dveSa, 12. kalaha, 13. mithyA Aropa, 14. cugalI, 15, nindA, 16. rati arati, 17. mAyA mRSA aura 18. mithyA vizvAsa / hara eka pApa. ko karane ke bhI 9 prakAra haiM jaise-hiMsA eka pApa hai, mana, vacana, aura kAyA se hiMsA karanA, karavAnA aura hiMsA hone para khuzI manAnA isa taraha hiMsA ke nau prakAra ho gaye / hama dekhate haiM ki mAMsa khAne vAle adhika haiM tathA prANiyoM ko mAra kara becane vAle kama, parantu mAMsa khAnA aura prANi vadha karanA donoM meM hiMsA evaM mahAn pApa hai / mAMsa khAne vAlA svayaM hatyA nahIM karatA, para hiMsA karAne aura hiMsAkA anumodana karane kA pApa use bhI lagatA hai| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ye pAMca bar3e pApa haiM / pApa karAne se bhI karma kA baMdha aise hI hotA hai jaise svayaM karane se| jAnakArI prApta hone tathA tadanukUla AcaraNa karane se mAnava pApa se bacatA hai / sAdhaka sAdhu-saMto ke pAsa kucha artha (dhana) lene nahIM jAtA, varan jIvana sudhArane jAtA hai, tAki usakA jJAna bar3he, ... darzana bar3he aura cAritrika yogyatA bar3he tathA jIvana-nirmANa kI aura usakI pravRtti ho|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 AdhyAtmika Aloka " jJAna dvArA manuSya apanA jIvana maMgalamaya banA letA hai / jJAna grahaNa karane vAlA UMcA uThatA hai / mahArAja zreNika vrata grahaNa nahIM kara sakA, phira bhI satsaMga se usako sudRSTi prApta ho gaI / mahAvIra svAmI sarIkhe, jJAna-vibhUti ko pAkara bhI vaha vrata kI dRSTi se korA rahA aura Ananda ne vrata grahaNa kara jIvana sArthaka banA liyaa| to satpuruSoM ke pAsa pahu~ca kara jo guNa grahaNa karatA hai vahI U~cA uThatA hai| isa prakAra jJAnAdi grahaNa karane se laukika bhalA hotA hai, phira lokottara kA kyA kahanA ? laukika jJAna jIvana ke vyavahAra kI zikSA detA hai, usake sAtha jo lokottara jJAna bhI prApta kara liyA jAya, to jIvana kI pUrNataH sAdhanA ho sakatI hai| zakaTAra kI kathA isa prakAra hai zrIyaka ne mahArAja nanda se kahA ki maiMne mahAmantrI kI gardana para khaDga calA kara, vaha kArya kiyA hai, jo eka sevaka ko karanA cAhie / zrIyaka kI ora nanda vizvAsa kI dRSTi se dekhane lage / rAjA ne vivAha kI taiyArI kA hAla pUchA / to zrIyaka ne pratyuttara meM kahA ki hama aura hamAre pitAjI ne Apake sammAna meM hathiyAra bheMTa karane kI bAta socI thI, kintu ApakI dRSTi badala jAne se vaha vicAra sarvathA sthagita kara diyA hai aura aba to pitAjI bhI isa saMsAra meM nahIM rahe / yaha suna kara rAjA sanna raha gayA / usane socA ki dUtoM ke mu~ha se sunakara maiMne bhrAnta vicAra grahaNa kara liyA aura bar3I bhUla kI jisakA bhayaMkara pariNAma Aja yaha dekhane ko mila rahA hai / isase yaha zikSA milatI hai ki sunI sunAyI bAtoM para sahasA vizvAsa kara amalI rUpa nahIM denA cAhie / anyathA bhrAnti ke kAraNa bar3e se bar3A . anartha ho sakatA hai| isa apratyAzita ghaTanA se samrATa nanda ko mahAna duHkha huA, magara usase aba kyA ho sakatA thA / anta meM samrATa nanda ne mantrIpada ke lie zrIyaka ko Amantrita kiyA / zrIyaka samrATa kI sevA meM upasthita hokara bolA ki rAjana ! mere bar3e bhAI abhI ghara meM haiN| ve hI isa zreya aura sammAna ke vAstavika adhikArI haiM / mantrIpada lene kI bAtacIta ve hI jAne / zrIyaka kI isa vinayazIlatA tathA bhrAtR-prema kA rAjasabhA meM adbhuta prabhAva par3A / rAjA ke mana meM vizvAsa ho gayA ki yaha saba acche saMskAra ke prabhAva haiM / rAjA ne socA ki isa kulIna vaMza kA bar3A bhAI bhI avazya viziSTa pratibhAzAlI vyakti hogA / sthUlabhadra ko rAja-sabhA meM bulAne kA rAjA ne Adeza diyA / rAjasabhA ke sabhI sahadharmI logoM meM ullAsa kA vAtAvaraNa chA gayA / unakI manobhUmikA meM Adara kA bhAva AyA / unakA sAdharmI vAtsalya-prema jAgRta ho gayA /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 AdhyAtmika Aloka ___ dhArmika vAtsalya meM badale kI bhAvanA nahIM rahatI, kintu kauTumbika vAtsalya meM lena-dena evaM AdAna-pradAna kA bhAva rahatA hai / dhArmika vatsalatA meM jo rAMga kA aNu rahatA hai, vaha zubha hai, ataeva AtmA ko duHkha sAgara meM Dubone vAlA nahIM hokara, yaha dharma ke abhimukha karAne vAlA hotA hai / dhArmika vAtsalya kI manobhUmikA meM Atma-sudhAra kI bhAvanA rahatI hai / sIhA anagAra mahAvIra svAmI ke dehotsarga kI AzaMkA se sisaka-sisaka kara rone lgaa| usa samaya usakA vaha ArtadhyAna zubha thaa| usameM guru para dharma, rAga aura jina-zAsana kI laghutA na ho, yaha zubha bhAvanA thii| dhArmika vAtsalya vRddhi zubha hai, isako samyagdarzana kA AcAra mAnA gayA hai, kyoMki vAtsalya meM sadguNoM kA Adara hone se naye sAdhakoM ko preraNA milatI hai| samudra meM vizAla sampadA hai, vaha ratna-rAzi ko peTa meM dAve rahatA hai aura sIpI ghoMghoM Adi ko bAhara pheMkatA hai / isa para kisI kavi ne usako avivekI batalAyA hai / vAstava meM yaha lalakAra samAja ko hai, jo guNiyoM ko bhItara dabAkara rakhe aura vAcAloM ko bAhara lAve | jo samAja guNiyoM kA Adara aura vAtsalya karanA nahIM jAnatA, vaha prazaMsanIya nahIM kahalAtA / aisI bekadrI ke lie kavi kahatA hai "guNa oguNa jiNa gAMva, suNe na koI sAMbhale / uNa nagarI bica rahaNo nahIM bhalo re rAjiyA / / " vAstava meM kaviyoM ne samudra ko isIlie avivekI kahA hai ki vaha rala aura sIpa ko barAbara nahIM dekhatA hai / ratnoM ko nIce dAbe rakhakara sIpiyoM ko Upara lAtA hai| isI taraha, jahAM vidvAnoM ko dabAkara rakhA jAya aura vAcAloM ko Upara lAyA jAya, yaha aviveka hai| ___Aja ananta caturdazI kA maMgalamaya parva hai / sahasroM varSoM se yaha parva sandeza detA A rahA hai ki he mAnava ! tU ananta Ananda kA saMcaya kara sakatA hai, dharma kA dhAgA bAMdha kara apanA kalyANa kara sakatA hai / Aja se nava Rtu kA prArambha ho rahA hai, ataH jIvana kA daura bhI navIna honA cAhie / samaya jar3a hai / parivartanazIla hone se vaha zIghra badalatA rahatA hai| usameM eka-dUsare ke nimitta se jo bhI lenA cAhe, le sakatA hai / jJAna-darzana aura cAritra kI vRddhi bhI tabhI ho sakatI hai, jaba manuSya samaya aura parva samAgama kA mUlya kare / samaya ke cale jAne para kucha nahIM hotA / kahA bhI hai-"samaya gae puni kA pachatAe / " dravya nidrA to chur3AI jA sakatI hai, parantu bhAva nidrA sahaja meM nahIM chuutttii| dravya nidrA aceta avasthA meM rahatI hai, para bhAva nidrA meM prANI halacala meM hotA hai /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 187 evaM dimAga se kAma letA hai / bhAva nidrA meM pramAda yA ajJAnatA kA jora hotA hai| yuvaka, vRddha sabhI vividha prakAra kI bhautika yojanAeM banAte haiM, kintu Atma-sAdhanA kA samaya Ane para use bhaviSya ke lie chor3anA cAhate haiM / yaha bhAva nidrA kA hI rUpa hai / jJAnI kahate haiM yuvAvasthA meM zArIrika zakti jaisI balavAna hotI hai vaisI Age nahIM rahegI, ataeva zubha karma tatkAla kara lenA cAhie / kisI kavi ne ThIka hI kahA hai jo kAla kare so Aja hi kara, jo Aja kare so aba karale / jaba cir3iyAM khetI cuga DArI, phira pachatAye kyA hovata hai| "gaI vastu soce nahIM, Agama vAMchA nAhiM / vartamAna varte sadA, so jJAnI jaga mAM hi / / eka vRddha musalamAna sajjana kI bAta hai| usakA 450 rupaye mAsika kamAne .vAlA putra rogagrasta hokara cala basA, jo ekamAtra buDDhe kA sahArA thA / miyAMjI kA gAMva se bhI acchA vyavahAra thA / ataH unako sAntvanA dene ko bahuta se loga aae| eka jaina bhAI bhI Ae / miyAMjI ne kahA ki-"maiM Apa logoM kA AbhAra mAnatA hU~ ki Apa loga mujhe putra viyoga meM sAntvanA dene Ae haiM, parantu vaha to vAstava meM bhagavAna kI dharohara thI / Apake pAsa kisI kI dharohara ho, to use rAjI khuzI yA duHkha se bhI lauTAnA hotA hai / jamA rakhane vAle ne apanI vastu uThAlI, to usameM burA kyoM mAnanA ?" yaha kitanI sundara samajha kI bAta hai / priya-viyoga meM loga jamIna-AsamAna eka kara dete haiM, para usase kyA phala milatA hai| Akhira zAnta to honA hI par3atA hai| jaba moha meM manuSya dhairya nahIM khove, tabhI vaha Ananda pA sakatA hai / jo moha aura ajJAnatA se dUra rahegA, vaha loka aura paraloka donoM meM kalyANa prApta karegA, yaha dhruva siddhAnta hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 36 ] pramAda jIvana kA zatru hai jIvana meM sAdhanA ke lie milane vAle amUlya avasara ko vyartha meM khonA buddhimAnI nahIM hai / zAstra aura satsaMga, sAdhanA ke lie preraNA dete haiM, magara pramAda sAdhaka ko pIche ghasITa letA hai, jise zAstroM ne pramukha luTerA kahA hai / sarva virati mArga ke sAdhaka sAdhu ko bhI pramAda nIce girA detA hai aura jaba isakA rUpa ugra ho jAtA hai, taba mAnava ArAdhaka ke badale virAdhaka bana jAtA hai / baMdha ke pAMca kAraNoM meM pramAda bhI pramukha hai / isake aneka bheda kie jAte haiM, parantu do mukhya haiM-eka dravya-pramAda aura dUsarA bhAva pramAda / khAne-pIne, nahAne-dhone, bhoga-upabhoga aura khela-kUda - nATaka Adi dekhane meM jo samaya pUrA kiyA jAtA hai vaha dravya pramAda hai / madya, nidrA, vikathA, nazA, majjana Adi dravya pramAda ke kAraNa haiM / naze ke sevana se mati meM jar3atA AtI hai, socane-samajhane kI zakti maMda par3a jAtI hai, indriyAM zithila ho jAtI haiM aura manuSya parAdhIna ho jAtA hai| nazA, lene ke pahile tathA bAda meM donoM samaya vaha mana ko zithila banA detA hai / Ajakala kI atizaya lokapriya cAya bhI eka nazA hai aura isakI Teva par3a jAne se bhI vrata meM bAdhA AtI hai / viSaya- kaSAya bhAva pramAda ke antargata Ate haiN| bImArI kI sthiti meM yA Arta dazA meM krodha Ane para manuSya kisI ko mAra detA hai yA nahIM bolane yogya vacana bolatA hai tathA akartavya kA AcaraNa karatA hai / usa samaya bAhara kA joza to bar3ha jAtA hai parantu bhItara kA joza ThaNDA par3a jAtA hai / pUrvAcAryoM ne kahA hai "majjaM visaya-kasAyA, niddA vikahA ya paMcamI bhaNiyA / ee paMca pamAyA, jIvA pADaM ti saMsAre ||
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 AdhyAtmika Aloka jisameM yA jisake kAraNa jIva bhAna bhUle, vaha pramAda hai / zabda-zAstra meM kahA hai ki-"prakarSaNa mAdyati jIvo yena sa pramAdaH" pramAda meM manuSya karaNIya yA akaraNIya kA viveka bhUla jAtA hai, unmatta ho jAtA hai / viSaya meM bhI prANI matta ho jAtA hai taba sAdhanA nahIM kara pAtA / krodha, mAna, mAyA aura lobha ye kaSAya rUpa pramAda haiM / ye jIvana-nirmANa ke bAdhaka tatva haiM, jo virati bhAva ko jAgRta nahIM hone dete / saccaritra kA pAlana nahIM karane dete / ye AtmA ke bhAna ko bhulA dete haiM aura jIvana ko lakSyahIna banA dete haiN| rUpa, gaMdha, rasa, sparza aura zabda ina pAMcoM meM ratimAna hokara mAnava hita anahita ko bhUla jAtA hai / indriyoM se rUpAdi grahaNa karanA aura unameM Asakta honA, ye do bhinna bAteM haiM / sAvadhAnI yA vivekapUrvaka inakA upayoga pramAda nahIM hai, kyoMki jIvana yAtrA meM pada-pada para inakI jarUrata rahatI hai aura indriya jJAna ke liye inakA upayoga bhI hai| kisI vastu ko dekhanA pramAda nahIM hai parantu manohara rUpa ko ghUra ghUra kara dekhanA, usameM bhAna bhUla jAnA, yaha pramAda hai / sugandha acchI vastu hai, kintu usameM dRr3ha prIti honA yA tanmaya honA, pramAda kA rUpa hai / peTa bharane ke lie padArthoM kI kamI nahIM hai, parantu viziSTa vastu kI prApti ke lie manuSya lAlAyita rahatA hai / vaha vilAsitA meM phaMsakara pazu-dhana kI barbAdI para dhyAna nahIM detA, bhale dUdha-dhI kI kamI ko dIrghakAla taka sahana karanA pdd'e| svAda aura lobha manuSya ko svArthAndha banA detA hai / yaha kaSAyarUpa AMtarika pramAda kA hI pAreNAma hai| jo kathanIya nahIM ho tathA jo kathA zrotA ko svabhAva se viparIta le jAtI ho vaha vikathA hai / vikathA ke cAra evaM sAta bheTa kie gae haiN| strI kathA (puruSa ke lie) aura puruSa kathA (strI ke lie) 2-bhatta kathA (khAna-pAna kI kathA) 3-rAja kathA 4-deza kathA / AtmA ko svabhAva se haTAkara para-bhAva meM le jAne vAlI vikathA zAMta rasa meM raudra aura zrRMgAra kA vIbhatsa rasa utpanna kara detI hai| kathA meM karuNa rasa yA zAnta rasa kI bAteM hoM, to acchI hai / vAcaka ko krathA kahane meM itanI satarkatA azya rakhanI cAhie ki usake dvArA rAga kA zamana ho aura mana meM zAnti kA anubhava ho| uparokta cAra vikathAoM se moha jagatA hai, kintu dairAgya yA jJAna kA jAgaraNa nahIM hotA / dharma-sAdhanA aura vrata ke samaya rAjya Adi kI kathA karanA, pramAda ko prazraya denA hai| jaise miThAsa ke pIche manuSya ghAsa bhI cUsa letA hai aura . miThAsa ke lAlaca meM sar3I-galI cIja bhI khA jA hai| khalI ke sAtha pazu purAne cAre ko bhI AsAnI se khAtA hai / vikathA bhI vaisA hI mIThA kacarA hai /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 190 AdhyAtmika Aloka mIThI-mIThI bAteM cala rahI hoM, usa samaya manuSya do minaTa ke badale AdhA ghaMTA ruka jAtA hai / pramAda ke mIThe kacare meM manuSya jJAnAdi guNa kI hAni nahIM samajha pAtA / jJAnI yadi pramAdI bana jAyegA, to navIna jJAna kA rAstA banda ho jAyegA aura purAnA jJAna bhUla baiThegA / isa prakAra pramAdI banakara manuSya apane darzana aura cAritra ko bhI malina kara detA hai / gRhastha kA jIvana vividha prakAra ke pramAdoM meM ulajhA hotA hai, ataH vivekI puruSa ko usase jitanA baca sake, bacane kA prayatna karanA caahie| pramAda ke mukhya do rUpa haiM-eka maMda pramAda aura dUsarA tIna pramAda / tIvra pramAda sudha-budha bhulA detA hai usameM mAnava kartavyA-kartavya bhUla jAtA hai, kintu manda pramAdI pramAda ko tatkAla chor3akara jAgRta ho sakatA hai / maMdapramAdI preraNApUrvaka sAdhanA meM lagAyA jA sakatA hai / mahA pramAdI uThAkara baiThAne se bhI sthira nahIM ho pAegA aura gira-gira jAegA / svAdhyAya evaM bhajana meM usakA mana nahIM laga pAtA, vaha ghara ke logoM ke lie bhI bhArabhUta hotA hai / vaise pramAdI ke lie eka kavi gRhiNI kI bhASA meM kahatA hai ki "pAlo pAr3o mati bhagavAna, aisA karma hINa logAM suN| pora dina AyAM sUto UThe, Alasa ne nahiM chodd'e| le bIr3I muMDA meM vo to, TTI sAmo daudd'e| pA. 191 prabhujI ! aise logoM ke mujhe palle mata DAlanA jo derI se sokara pahara dina . car3he uThate haiM aura uThate hI muMha meM bIr3I sigareTa lekara TaTTI ghara saMbhAlate haiM / aise anAvazyaka samaya naSTa karane vAle vyaktiyoM se kyA ummIda kI jAya ? aise zocanIya dazA vAle, ugra pramAdI jana apanA jIvana sArthaka nahIM banA sakeMge / atyanta pramAdI hima-ajagara bhI samaya pAkara jAgRta ho jAte haiM to ananta zaktivAlA nara satkArya meM kyoM pramAda karatA hai / pramAda to bure karma meM karanA cAhie jo lAbhakArI siddha hogaa| AcArAMga sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne satoM se kahA ki "AjJA pAlana meM pramAda na karo aura AjJA ke bAhara udyama na karo" kyoMki ye donoM avAMchanIya haiN| AjJA ke bhItara puruSArtha aura AjJA ke bAhara Alasa hitakara hai| isase jIvana kA dhana bacegA / anubhavI kavi ne ThIka hI kahA hai "krodha na chor3A, lobha na chor3A, satya vacana kyoM chor3a diyA ? 'khAlasa ika bhagavAna bharose, yaha tana, mana, dhana kyoM na chor3a diyA ? prabhu-nAma japana kyoM chor3a diyA ?"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 AdhyAtmika Aloka mAnava mana kA ulaTa cakra saba gar3abar3A detA hai / vaha lar3AI karane, . apazabda bolane evaM krodha karane meM pramAda nahIM karatA aura upadeza sunakara tyAga, virAga kA raMga A jAya, to pramAda meM samaya TAlatA hai / yahI ulaTApana hai, jisase manuSya ko bacanA cAhie / dhArmika rAjakIya va sAmAjika kAryoM meM ugratA ke samaya yadi kucha samaya TAlakara javAba diyA jAya aura bIca meM bhagavAna kA bhajana kara liyA jAya, to acchA hogA / uttejanA ke samaya kiye jAne vAle kAma meM pramAda karanA acchA hai, kintu jIvana ko unnata banAne vaula kAmoM meM pramAda se dUra rahanA atyanta Avazyaka hai / aise pramAda meM par3ane vAlA svayaM apane ko tathA dUsaroM ko bhaTakA detA hai / manuSya pramatta banakara mArga bhUla jAtA hai aura dhokhA khAtA hai, kintu saMyama vAlA dhokhA nahIM khAtA | jJAna pAkara bar3e bar3e cakravartiyoM ne rAjya siMhAsana aura vaibhava chor3a die, kyoMki unheM hitAhita kA bodha ho gayA thA / zakaTAra pramAda ke kAraNa hI vinAza ke mukha meM calA gayA / phira bhI anta samaya meM pramAda chor3akara usane parivAra ko bacA liyA, anyathA pramAda se saparivAra naSTa ho jAtA / mahArAja nanda apanA pApa dhone ke lie yA kRtajJatAvaza zrIyaka ko mantrI banAnA cAhate the para zrIyaka ne apane bar3e bhAI ko Amantrita karane ko kahA, jaisA ki kahA jA cukA hai / udhara sthUlabhadra rUpakoSA ke ghara unmatta rUpa se jIvana bitA rahA thA / vaha zikSA lete-lete vilAsa meM DUba gayA thA / sthUlabhadra aura rUpakoSA kA jIvana aisA bana gayA thA, jaise kAyA aura chAyA / donoM eka-dUsare ko chor3a nahIM sakate the / rAjA nanda ne sthUlabhadra ke lie maMtrI pada denA svIkAra kiyA / jaba rAja karmacArI rUpakoSA ke ghara sthUlabhadra ko bulAne gaye, taba rUpa koSA ne bhI eka prajA ke nAte, rAjA ke bulAne para sthUlabhadra ko jAne kA parAmarza diyA aura zIghra lauTa Ane ko nivedana kiyA / rUpakoSA ne calate samaya madhura zabdoM meM kahA ki bAraha varSa kA sneha na bhUla jaaiegaa| sthUlabhadra bhI svecchA se jAnA nahIM cAhatA thA, kintu vaha rAjAjJA evaM rUpakoSA ke parAmarza ko nahIM TAla sakA, ataH rAja darabAra meM upasthita huA / sthUlabhadra ko dekhate hI sabhAsada prasanna ho gae / rAjA nanda ne bhI kahA ki mahAmantrI ke asAmayika avasAna ke duHkha ko dUra karo aura mantrI kA pada grahaNa kara use khUbI ke sAtha nibhAo / kabhI-kabhI sAdhAraNa bAta mana ko jAgRta kara detI hai / sthUlabhadra socane lagA ki jisa kursI ne pitA ke prANa lie, usa anartha mulaka kursI ko maiM grahaNa karUM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 AdhyAtmika Aloka to merA bhI vahI hAla hogA / usane rAjA se socane ke lie kucha samaya mAMgA aura cintana kiyA / cintana ke pazcAt vaha isa niSkarSa para pahu~cA ki kursI ke hI phera ne manuSya ko Aja taka bhulAyA hai aura ghokhA diyA hai / yadi mujhe mantrI bananA hai to bhagavAn kA hI kyoM na banUM ? sthUlabhadra ne rAjA nanda ko pratyuttara diyA ki rAjan ! merA vicAra Atma sAdhanA kA hai / aba maiM bhoga ko roga aura dhana-dArA ko kArA mAnatA huuN| ataeva maiM mantrIpada ke bandhana meM baMdhanA nahIM cAhatA / kRpayA Apa kisI anya ko isa pada para niyukta kara deva / logoM ne sthUlabhadra ko mUrkha samajhA aura use samajhAyA ki uttarAdhikAra ke rUpa meM mantrIpada mila rahA hai, ataH use ThukarAnA yogya nahIM hai| kintu sthUlabhadra ne satya ko samajha liyA thA tathA viratimArga kA pathika banane kA saMkalpa bhI kara liyA thA / usake dRr3ha nizcaya ko dekhakara loga adhika dabAva nahIM DAla sake / isase pramANita hotA hai ki mahAna kArya karane ke lie pramAdatyAga Avazyaka hai / jo viSaya-kaSAya kA tyAga karegA vaha apanA ubhayaloka sudhAra legA, yaha sunizcita hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [37] baMdha kA kAraNa aura manojaya saMsAra meM baMdha ke pramukha do kAraNa haiM-eka ajJAna aura dUsarA moha / anya vibhinna kAraNa isameM antarnihita ho jAte haiM / ajJAna se mithyAtva AtA hai aura viSaya kaSAya evaM pramAda moha meM garbhita ho jAte haiM / ajJAna tathA moha se saMsAra ke duHkha sAMgara meM DUbA huA mAnava jaba jJAna kA prakAza pA letA hai, to pramAda chUTa jAtA hai aura AtmA UrdhvamukhI ho jAtI hai / ajJAna aura pramAda puruSArtha se dUra ho sakate haiM / ye mAnava kI niSkriyatA ke duSpariNAma haiM / yadi yogya puruSArtha se kAma nahIM liyA gayA, to koI aisI zakti nahIM hai jo Apake pramAda ko dUra kara sake / jaise kAI, zaivAla Adi jalAzaya ke jala kI sataha ko DhaMka lete haiM, kintu vAyu ke jhoMke se jaba zaivAla haTa jAte haiM, taba jala kA khulA bhAga pragaTa ho jAtA hai| isI prakAra yadi manuSya jJAna kI AMdhI calAve aura puruSArtha kare, to ajJAna evaM moha kI kAI dUra ho sakatI hai| Ananda zrAvaka ne jIvana zuddhi kA saMkalpa lekara prabhu mahAvIra ke caraNoM meM niyama liyA ki maiM pramAda dvArA hone vAle anartha daNDa se alaga rahUMgA tathA viSaya kaSAya ke vega meM koI kAma nahIM karUMgA / sAtha hI mana aura AtmA ko ulajhAne vAlI vikathA se yathA zakya dUra rahUMgA / isa taraha niyamoM ke ghere meM mana ko DAlakara usane apane ko saMyata banAyA / vaha jAnatA hai ki manuSya ke jIvana meM yadi pramAda ne prazraya pA liyA to vaha tyAjya ko grAhya aura grAhya ko chor3ane yogya samajha legA / pramAda se Acarita aneka anartha usake dvArA ho sakate haiM tathA asatya vacana bolane meM bhI vaha nahIM hicakicAegA / kisI ko cora, beImAna Adi kaha degA tathA akAraNa sabase dveSa aura vaira bar3hA legA / isa paristhiti meM AdamI nahIM badalA, magara bAta bilakula badala gaI /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 AdhyAtmika Aloka Avega meM koI bhale AdamI ko nAlAyaka Adi kaTu vacana kaha detA hai, yaha vANI kA pramAda hai / kaSAya ke pramAda ko mastaka meM dhAraNa kara mAnava vANI tathA vyavahAra donoM ko asaMyata banA letA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAya tathA zabda sparzAdi viSaya rUpa pramAda ke kITANu sAdhaka ke mana meM ghusakara use bhaTakA dete haiM aura dhIre-dhIre lakSya se girA dete haiN| ataH sAdhaka ko cAhiye ki vaha sAvadhAnIpUrvaka dainika vyavahAra kare aura Aveza meM koI kAma nahIM kare / Aveza meM Akara kiyA huA koI bhI kAma sva para kA hitakAraka nahIM hotA / pAgala kI bAtoM ko jaise hama burI nahIM mAnate, vaise krodhAdi se parAdhIna vyakti kI bAtoM ko bhI burI nahIM mAnanA cAhie, kyoMki vaha paravaza evaM dayA kA pAtra hai / zAnta citta vAlA kabhI aise asaMyata yA madamatta kI bAtoM ko burI nahIM mAnatA / viSaya kaSAya ke vega se svayaM bacate hue dUsare ke Upara bhI dayA dikhAne meM saMkoca nahIM karanA cAhie, jo ki usakA zikAra bana gayA hai / isa prakAra pramAda se utpanna anartha se bacAva ho sakatA hai| jaba dravya pramAda hotA hai, to vaha hiMsA kA kAraNa hotA hai| rAta ko yA andhere meM khAnA, hiMsAtmaka hai, kyoMki usa samaya khAdya vastu spaSTa dekhane meM nahIM AtI / pAnI chAnate samaya kapar3e kA dhyAna nahIM rakhanA pramAda hai aura binA chAne pAnI pI lenA anartha daNDa hai| pramAda ke kAraNa manuSya vastu bigAr3ane ke sAtha hI sAtha zArIrika hAni bhI karate haiM / dIvAlI ke lie rAta ko ghara jhAr3anA, saphAI karanA Adi anartha daNDa haiM / binA Dhake pAnI Adi rakhanA bhI anartha daNDa hai| vivekI sAdhaka ko gRhastha jIvana meM pada-pada para sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| ATe, dAla, mirca Adi meM kITANu laga jAte haiM / dUdha meM zakkara DAlakara eka khulI kaTorI meM use rakha diyA jAya to jaMtu par3a sakate haiM / kaNDe tathA lakar3I hara eka ghara meM jalAne par3ate haiM parantu binA dekhe yadi inakA upayoga kiyA jAya to aneka jIva jantuoM kI hiMsA ho sakatI hai jo ki anartha daNDa hai / dharma sabhA meM jahAM kahIM pramAda vaza yUMka denA evaM viSaya kaSAya rUpa apadhyAna karanA bhI anartha daNDa hai| gRhastha jIvana meM hara vastu kA viveka se upayoga kiyA jAya to jIva hiMsA se bacanA koI kaThina nahIM hai| manuSya kA pramAda Aja itanA bar3ha gayA hai ki tana kA bharaNa poSaNaM bhI zAyada kucha dinoM ke bAda bhUlane jaisA ho jAya, to kucha Azcarya nahIM / loga pramAda vaza ghara ke Asa pAsa mala DAlate tathA gandI vastueM ikaTThI karate haiM / isase kITANu banakara vividha rogoM kA prasAra hotA hai tathA par3osiyoM se ApasI sambandha
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 195 bigar3ate haiM / isI taraha jalAzaya aura sArvajanika sthAnoM meM bhI pramAda se hI gandagI bar3hatI hai / loga maleriyA unmUlana Andolana calAte jAte haiM para roga vRddhi ke kAraNabhUta pramAda ko nahIM ghaTAte / ghara aura galI meM nAlI sar3atI rahe vaisI sthiti meM davA chir3akane mAtra se kyA ho sakatA hai ? ataH burAiyoM tathA pramAda ko haTAkara usake sthAna meM acchAI aura pauruSa ko bar3hAnA hogA, anyathA khAlI jagaha dekhakara pramAda DerA DAla degA / agara kisI ko haTAnA hai to nizcaya hI dUsare ko vahAM baiThAnA hogA / kahA bhI hai- "khAlI mana zaitAna kA ghara / " sUne mana meM vikAra ghara kara lete haiN| mana ke sUnepana ko haTAne ke lie indriyoM ko satkArya meM, mana ko prabhu smaraNa, dharma dhyAna aura zubha cintana meM tathA vANI ko svAdhyAya meM lagAyA jAya, to pramAda ko sthAna nahIM milegA / indriyoM ko acche kAmoM meM, idhara-udhara bhaTakane vAle mana ko sad adhyavasAyoM meM tathA vANI ko svAdhyAya meM lagAne se usakI bekArI kA koI prazna hI nahIM uThegA / dharma sAdhanA karane se sAdhaka kA bekAra mana kAma meM laga jAtA aura zArIrika sustI bhAga jAtI hai / pravacana dharma kathA Adi sunane se zrotA kI sustI bhAga jAtI hai / citta vRtti kI ekAgratA se kabhI-kabhI bhayaMkara vyAdhiyAM bhI miTa jAtI haiM, kyoMki mana ke zubha adhyavasAyoM meM laga jAne ke kAraNa roga kI kalpanA mana meM nahIM AegI / pramAda ko dUra karane ke lie zArIrika aura vAcika saMyama kara lene se mana AsAnI se dhyAna meM laga sakatA hai| bhagavAna ke bhajana meM mana ko lagAne ke lie zArIrika aura vAcika saMyama cAhie / pavitra sAdhanA evaM puruSArtha ke binA yaha saMbhava nahIM hai / bIja kA aMkurita hone kA svabhAva hai, para kisI koThI yA pAtra meM baMda rakhane se aMkura nahIM nikalatA / isake liye kisI choTe miTTI ke pAtra meM bIja DAlakara khAda pAnI va dhUpa use diyA jAya to aMkura nikala AegA / jaise vastu meM mUla rUpa se aMkurita hone kA guNa hote hue bhI nimitta ke binA vaha bAhara prakaTa nahIM hotA, usI prakAra Atmika zaktiyoM ko pragaTa karane ke lie bhI yogya nimitta cAhie / nimitta puruSArtha ko gatizIla karatA hai / kabhI-kabhI paripakva kSaNa meM sAdhAraNa sA nimitta pAkara bhI vaha guNa vikasita ho jAtA hai, jo bar3e-bar3e upadeza se bhI saMbhava nahIM hotA / udAharaNa sthUlabhadra kA hamAre sAmane hai / sthUlabhadra ko yadi zikSA dekara koI rUpakoSA kA saMga chur3AnA cAhatA, to saMbhava hai chUTatA yA nahIM parantu yaha bhAna hote hI ki jisa mantrI pada ne pitA kI jAna le lI vaha sukha kA mUla nahIM, duHkha kA kAraNa hai, sthUlabhadra ne rAjA ke adhIna rahanA svIkAra nahIM kiyA / lokokti bhI pracalita hai- "jahAM rahaNo vahAM hAMjI hAMjI kahaNo / " usane nizcaya kiyA ki use
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 AdhyAtmika Aloka tyAga kA mArga lenA hai, rAga kA nahIM, kyoMki rAga kI Adi acchI hai pariNAma acchA nahIM; jabaki tyAga ke mArga kI Adi kaThora hai kintu usakA pariNAma acchA hai / buDhApe ke lie dhana saMcaya karanA sabhI gRhastha ThIka mAnate haiM / makAna kirAe para denA, penzana hetu do varSa adhika sevA karanA, byAja para rupayA lagAnA Adi se vyavasthA jamAte haiM / isI prakAra AdhyAtmika mArga meM bhaviSya kI zAnti ke lie manuSya satkarma rUpI dhana saMcita karane kI vyavasthA kI bAta kyoM nahIM socatA / __ zrIyaka ko mantrI pada ke lie yogya batAkara sthUlabhadra tyAga mArga grahaNa karatA hai / rAjA, prajA sabhI use mantrI pada grahaNa karane ke lie Agraha karate haiM parantu badale hue mana ko kauna mor3a sakatA hai / sthUlabhadra ne vairAgya mArga grahaNa kara liyA / dRr3ha nizcayI mUla vastutatva ko samajha lene vAle apane nizcaya para aDiga rahate. haiM / rUpakoSA ko jaba patA calA ki usakA premI mantrIpada ko chor3akara tyAga kA mArga grahaNa kara rahA hai taba usakA umaMga aura utsAha gala gayA, jaise himapAta se kamala gala jAtA hai / magara kyA karatI, koI cArA nahIM thA, kyoMki zuravIra evaM saMkalpa balI vyakti kI vANI hAthI ke dAMta ke samAna paripakva hone para hI bAhara nikalatI hai / ve phira use bhItara nahIM mor3a sakate / ve kachue kI gardana ke samAna apanI vANI ko bAra-bAra bAhara bhItara nahIM krte| kahA bhI hai-"dati danta samAnaM hi, mahatAM nirgataM kyaH / " paripakva vANI kI tulanA paripakvAvasthA ke hAthI dAMta se kI gaI hai| baitAla kavi ne marda ke lakSaNa batAte hue bar3e hI sundara DhaMga se apanI bAta . kahI hai marda kare upakAra , marda jaga meM yaza lAve / marda deta aru leta, marda khAve au khilAve / / pare marda meM bhIr3a marda ko marda chur3Ave / marda navAve sIsa, marda talavAra bajAve / / sujAna nara jANoM tumheM, sukha dukha sAthI darda ke / 'baitAla' kahe vikrama suno, ye lacchana haiM marda ke / / isake viparIta calane vAle kA puruSoM ke lie bhI baitAla ne cubhatI bAta kahI hai pahara UjalA jhAbA, pAga UMcI sira bAMdhe / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 197 ghara meM tela na nUna, prIta rAjA soM sAdhe / / panaghaTa ghATa baiTha, triyAmukha roTiyAM lekhe / bAta meM gaDha leya juddha-nayaNA nahiM dIThe / / sujANa nara jANoM tumheM, sukha dukha sAkhI darda ke / 'betAla' kahe vikrama suno, e lacchana kA-puruSa ke / / jahAM pauruSa aura sAhasa nahIM ho, kevala vANI kI zUratA ho, vaha sammAnanIya marda nahIM hotA / ghara meM baiThe rahane se koI zuravIra nahIM banatA / yuddha bhUmi meM yA avasara kI jagaha sAhasa dikhAne vAlA hI kharA vIra kahalAtA hai| ___sthUlabhadra saMkalpa balI the / sAtha hI unameM kAma karane kI dRr3hatA thI / jaba jidhara mur3e, pUre tana mana kI ekatA ke sAtha mudd'e| anta meM unheM tyAga mArga ke lie triveNI kI taraha tIna nimitta mila gaye, rUpakoSA kA saMga, zakaTAra kI mRtyu aura mahAmuni sambhUti vijaya kA Agamana va unakA satsaMga / parigraha meM eka kA nAza dekhakara phira use dUsarA grahaNa karanA cAhe, to yaha ajJAnatA aura aviveka kA hI kArya kahA jAyegA / jaise eka patiMgA dIpaka meM jalakara rAkha ho gayA aura phira dUsarA usameM ur3akara jAnA cAhe to yaha ajJAnatA kI hI nizAnI hai / jo prANI apane viveka ko jagAkara ajJAnatA ko dUra bhagAegA, vaha ubhaya loka meM kalyANa kA bhAgI hogaa| -
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] . dharma sAdhanA aura svAdhyAya ananta kAla se pApa jala meM gote khAne vAle saMsArI-jIvoM ko bhagavAn mahAvIra ne pAra pAne kA mArga darzAyA / unhoMne kahA-isa vizAla bhavasAgara meM jo sAdhaka sAvadhAnI nahIM rakhatA, usakA jIvana khatare se gujaratA hai / nAva kI majabUtI aura nAvika kI tatparatA ke bAda bhI pAra jAne ke lie bIca meM vizrAmasthala dvIpa apekSita rahatA hai, jahAM nAvika apanI aura nAva kI dekhabhAla kara Age kA mArga nizcita karatA hai / zAstra meM vicAra AtA hai ki-saMsAra sAgara meM aisA dvIpa kauna hai, jisa para sthira hokara TikA jA sake ? kezI zramaNa ke pUchane para gautama ne kahA- vaha dharma dvIpa hai, jo nirAlA, avinAzI aura para upakArI hai| sAgara kA dvIpa kabhI jala meM DUba bhI sakatA hai kintu yaha kabhI DUbane vAlA nahIM hai / yaha sAdhaka ko donoM ora se surakSita rakhatA hai / maiM bhI usI ke sahAre nirbhaya TikA huuN| jaisA ki zAstra meM kahA hai jarA maraNa vaigeNaM, vujjhamANANa pANiNaM / dhammo dIvo paiTThA ya, gaI saraNamuttamaM / / jarA aura maraNa ke vega se bahane vAle prANiyoM ke liye dharma dvIpa hai| dharma kI cAra vizeSatAeM haiM-1. pratiSThA, 2. gati, 3. zaraNa, 4. dvIpa / dharma kA sahArA lene se pratiSThA prApta hotI hai / ataH ise pratiSThA kahA gayA hai / "svarUpe gamanaM gatiH" arthAt svarUpa kI ora gamana ke kAraNa ise gati kahA hai | zaraNa se tAtparya rakSaka hai aura rAga-dveSa ke rUpa donoM baMdhoM se bacAne ke kAraNa isako dvIpa bhI kahate haiM / dvIpa samudra se UMcA mastaka kie khar3A rahatA hai / vaha mUka bhASA meM mAnoM kahatA hai ki merI sevA grahaNa karo / bacanA ho to merI zaraNa meM A jAo / jisa prakAra AkAza apanI vizAlatA se cir3iyA, garur3a, pataMgA aura aMtarikSa yAtrI sabako gati
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 199 detA hai, usI prakAra dharma bhI saba kI rakSA karatA hai| koI bhikhArI, sAdhAraNa gRhastha, rAjA, sAdhu, zrImaMta aura vItarAga ho dharma sabhI ko gati detA hai kintu dharma gagana meM svaira vihAra karane vAle to vItarAga anagAra hI haiN| jo kSaNa pala meM sAre vizva kI jJAna-yAtrA kara lete haiM / jaba taka Atmazakti kA vikAsa nahIM ho jAya, taba taka yaha Azcarya lagane vAlI vastu pratIta hogI / manobala evaM anubhava kI kamI se aisA honA kucha asaMbhava nahIM, magara yaha sarvathA satya hai / Aja kA mAnava bhautika sAdhanoM kI vRddhi aura jor3e hue ke rakSaNa kI cintA kara rahA hai kintu anantakAla ke saMcita jJAna koSa ko behoza hokara luTA rahA hai| bhalA ! isase bar3hakara Azcarya kI bAta aura kyA hogI ki hama bhautika vastuoM ko apanA samajha kara usake lie to cintA karate haiM para Atma-dhana kI cintA nahIM karate / bhUmigata khajAne kI khoja ke pIche hama manaHkoSa ko bhUla se gae haiN| vastutaH mAnava isa Antarika dhana, jJAna prakAza kI cintA na kara apanI mUrkhatA kA ijahAra kara rahA hai / jaise dariyA meM kaMkara yA patthara paTakA jAya to eka lahara uThatI hai jo kinAre jAkara TakarAtI hai, vaise hI hamArI vANI jaba prasArita hotI hai, to paramANuoM meM lahara uThatI aura vaha sAre loka meM phaila jAtI hai / zAstra ke isa siddhAnta para vaijJAnikoM ne khoja kI aura reDiyo kA AviSkAra kiyA / Aja ghara-ghara meM reDiyo kA kAryakrama sunakara Apa phUle nahIM samAte haiM aura vijJAna kI bhUri-bhUri prazaMsA karate haiN| jIvana meM AraMbha aura parigraha ko sImita kareM, tathA jJAna kA saMcaya kareM, to Atmika prakAza se jIvana jhaMkRta ho uThegA aura binA reDiyo, TelIvijana ke hI sArA vizva hastAmalaka kI taraha dikhAI degA / AvazyakatAvaza hone vAlI hiMsA se yadi Apa apane ko bacA nahIM sakate, to akAraNa hone vAle pApa karmoM se to apane ko jarUra bacAie / jo anAvazyaka pApa nahIM chor3a sakatA, vaha artha daNDa se utpanna pApa kaise ghaTA sakegA ? Ananda ne niyama ke dvArA apane ko ina sabase bacA liyA, use bhagavAn kI saMgati kA lAbha milA, phira bhalA vaha kaise apane ko nirmala nahIM kara letA ? jaise nirmala jala se vastra kI zuddhi hotI hai, usI prakAra satsaMga se jIvana pavitra hotA hai / nirmalatA, zItalatA aura tRSA nivAraNa jala kA kAma hai / satpuruSoM kA satsaMga bhI aise hI tritApahArI hai / vaha jJAna ke dvArA mana ke mala ko dUra karatA, santoSa se tRSNA kI pyAsa miTAtA aura samatA va zAnti se krodha kI tApa dUra karatA hai / kAma evaM lobha kI Aga kabhI zAnta hone vAlI nahIM / jaisA ki zrIkRSNa ne bhI kahA hai .
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 AdhyAtmika Aloka na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNa varmeva, bhUya evAmiva vardhate / / Aga meM ghI aura puAla DAlane se vaha bar3hatI hai, zAnta nahIM hotI / aise hI kAma lobha kI agni bhI bhoga evaM kAmanA se zAnta nahIM hotI balki adhika prajvalita hotI hai| manuSya yadi zAnti cAhatA hai to use kAmanA kI Aga ko sImA se adhika nahIM bar3hane denA cAhie / dharma-rUpI prasAda ke do vizAla stambha haiM-1. saMgha aura dUsarA shrut| yadi ina do kA sahArA nahIM rahegA, to dharma nahIM TikegA aura dharma agara nahIM TikA, to nizcaya hI yaha dharA bhI nahIM ttikegii| kisI ne ThIka hI kahA "haiM use kahate dharama, jisa para TikI hai yaha dharA / " sAdhu-sAdhvI evaM zruta kA sahArA bhojana aura havA kI taraha samAja ke lie upAdeya hai / bhojana se bhI adhika mahatva havA kA hai, jisake binA jIvana dhAraNa asaMbhava hai| bhojana aura havA ina donoM meM prANa rakSaNa kI zakti hai / yaha to zarIra dhAraNa sambandhI dravya jIvana kI bAta huI / vaise jJAna, darzana, cAritra kA rakSaNa yaha bhAva jIvana kI bAta hai / satsaMga bhojana kI khurAka ke samAna hai / isake bAda zruta jJAna kA mahatva hai / zrutArAdhana vAyu sevana kI taraha hai| duSita vAyu ke sevana se kAma nahIM calegA / oNksIjana vAyu se manuSya dIrghAyu banatA hai / aura duSita gaisa ke sevana se Ayu kSINa hotI hai / kala kArakhAnoM meM kAma karane vAle majadUra isI dUSita vAyu sevana ke kAraNa kSINa kAya aura alpa Ayu vAle hote haiM / AdhyAtmika jagata meM jar3avAda nAstikavAda aura bhautikavAda kI dUSita havA hai / vahAM yadi zruta jJAna dvArA zuddha havA nahIM milI, to AdhyAtmika jIvana Age nahIM bar3ha sakegA / ataeva zruta jJAna ko majabUta banAnA cAhie / mana kA utsAha aura zraddhA, zruta ke abhAva meM pAnI ke bubude ke samAna vilIna ho jAyeMge / yadi kucha bhAI isa dazA meM preraka baneM, to AdhyAtmika jIvana sudhara sakatA hai / jIvana banAne ke lie mana meM AI huI zubha laharoM umaMgoM ko sthAyI rUpa dene kA prayatna kiyA jAya, to vizeSa lAbha ho sakatA hai / isake lie dharma ke dvIpa ko surakSita rakhane ke lie isa prakAra kI preraNA satata hotI rahe, yaha Avazyaka hai| prArthanA tathA svAdhyAya kA rUpa calatA rahe, to uttama hai / hara eka saMgha ko dIpaka banakara dUsaroM ko jJAna kI jyoti dene kA kAma karanA caahie| yadi dIpaka meM tela aura battI hai kintu lau bujha gaI hai to jalatA huA dUsarA dIpaka use jalA sakatA hai / jIvana meM vicAra .evaM prema kA tela aura buddhi kI bAta hai parantu jJAna kI rozanI jala nahIM rahI hai /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___201 AdhyAtmika Aloka isalie dIpaka dIpaka kI mahimA nahIM pAtA / vahAM sadgurU rUpa dIpa ke saMga kI AvazyakatA hai| . dharma saMrakSaNa ke lie zruta dharma kI ArAdhanA nirantara kI jAnI cAhie / zruta dharma vaha tAkata hai, jo vAsanA tathA bhautikavAda kI gati ko mor3a kara zAntatA aura sthiratA lAne kA kAma karatA hai / isase hamAre pUrvajoM kA bhUtakAla meM jIvana banA aura hamArA bhaviSya bhI banegA | zAstroM kA lekha vAcana karake hamAre pUrvajoM ne apane mana ko sthira kara zAnta banAyA / unake mana meM jJAna kI jyoti jalI / samAja ke bhrAnta vicAra rUpa kacare ko una ne dUra karane kI ceSTA kI jo mAnava jIvana ko asaMskRta banAe hue thA / jJAna kI jyoti jagamagAne se jIvana meM mor3a AtA hai aura vyaktitva damakatA hai| yaha bhrama ThIka nahIM ki gRhastha jJAniyoM ke varga ke bar3hane se sAdhuoM kI kadra kama ho jAyegI / vidvAna hI vidvattA kI kadra kareMge / sAmAnya zrotA kathA, kahAnI yA gAyana meM adhika prasannatA mAnatA hai kintu vaktA muni kI viddhatA tathA yogyatA kI kharI ijjata vidvAna zrAvaka hI bhalI-bhAMti kara sakate haiM / zruta jJAna jIvana kA pramukha sahArA hai / itihAsa sAkSI hai ki zrutabala, svAdhyAya tathA jJAna ne lAkhoM manuSyoM ke jIvana ko sudhAra diyA hai| vAstava meM jindagI usI kI saphala hai jisane apanA jIvana UMcA uThAyA / kisI kavi ne ThIka hI kahA "haMsa ke duniyA meM, marA koI koI roke marA jindagI pAyI magara, usane jo kucha hoke marA / " yuvakoM kA nArA honA cAhie ki "hama karake nita svAdhyAya, jJAna kI jyoti jgaaeNge| ajJAna hRdaya kA dhokara ke, ujjvala ho jaaeNge| yuvaka saMgha kI sAmUhika AvAja honI cAhie ki hama dharma dhvaja ko kabhI bhI nIcA nahIM hone deMge tathA nita svAdhyAya karake jJAna kI jyoti jagAeMge, aise saMkalpa lene vAle aneka sAdhaka ho gae haiM / zrata jJAna ke bala se zAsana ko bala milA / dhana kI dRSTi se anekoM bane hue bigar3e aura bigar3e hue bana gae, isake udAharaNa bhare par3e haiN| dhana ko tAle meM banda karo yA jamIna meM gAr3a do, phira bhI vaha naSTa hogA, aneka bar3e-bar3e baiMka phela ho gae / jamIna meM bhI kabhI-kabhI phasala nahIM AtI / byAja meM lagA dhana bhI naSTa ho jAtA hai / ataeva usakI cintA vyartha haiM kyoMki vaha nAzavAna hai aura lakSmI capalA hai / ataH zruta jJAna kI cintA karo, jo jIvana ke lie parama dhana hai|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 AdhyAtmika Aloka kahAvata hai ki Apa apanA dhana gaMvAte haiM to kucha nahIM gaMvAte, kAraNa dhana AtA aura jAtA hai / svAsthya gaMvAte haiM to kucha gaMvAte haiM kyoMki saba kucha svAsthya para hI nirbhara hai aura yadi jJAna yA caritra gaMvAte haiM, to saba kucha gayA samajhiye / jaise kisI vRkSa ko kATa deM to vaha naSTa ho jAtA hai / phala, phUla aura DAliyAM gaIM to koI khAsa hAni nahIM, kyoMki patte, evaM phala phira laga jAeMge 1 kintu mUla kATa dene se saba bekAra hai / aise dharma yA cAritra mUla haiM jise bacAnA Avazyaka hai| jitanA zruta bala ghaTegA, utanA hI cAritra bala kamajora hogA | Aja zraddhA bala ko to vijJAna ne chIna liyA hai, usa para AkramaNa kara diyA hai / ataH phira se use jAgRta kIjie / jIvana zruta bala se hI puSTa ho sakatA hai / zruta bala se yA jJAna bala se sAdhAraNa mAnava hI nahIM acche-acche saMta ko bhI preraNA milegI / upAzraya yA mandira ko sirpha ine gine vRddha aura kArya nivRtta puruSoM ke lie hI surakSita na rakhiye, kintu sarvasAdhAraNa upAsakoM ke lie unako jJAna evaM sAdhanA kA kendra banAyA jAnA cAhie / anyathA vahAM dhUla jamegI / upAzraya aura mandiroM meM sAmUhika zruta cintana aura Atma-sAdhana honA caahie| yadi zrutabala kA AdhAra lekara cAritrabala majabUta banAyA gayA to, sAdhaka apanA loka evaM paraloka donoM ko kalyANakArI banA skegaa|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [39] nizcaya aura vyavahAra __ bhagavAna mahAvIra svAmI ne kevala logoM ko hI kalyANa kA sandeza nahIM diyA kintu apane jIvana meM bhI Atma-zuddhi kA pATha apanAyA / unakI kathanI aura karanI meM ekarUpatA thI / yahI kAraNa hai ki saMsAra ne unheM zikSA dene kA adhikArI mAnA / vastutaH jo zikSA ko jIvana meM utAra le, vahI dUsaroM ko zikSA dene kA pUrNa adhikArI hotA hai / ve gataspRha aura vItarAga the / vizva ke samasta prANiyoM ke prati unake hRdaya meM asIma vAtsalya aura karuNA thI / unane jIvana kA sAkSAtkAra kiyA aura jaga jIvoM ko duHkha se chuTakArA dilAne kA mArga batalAyA / tathA kahA ki duHkha kRtrima haiM, apane banAe haiM ataH inakA anta kucha kaThina nahIM hai / jaise sphaTika maNi meM vibhinna raMgoM kI jhalaka dIkha par3atI hai| sapheda, lAla aura kAlI vastu ke anusAra usameM raMga dIkhate haiM, aise hI AtmA bhI sphaTikamaNivat nizcaya meM zuddha hai, parantu karmajanya upAdhi se vaha azuddha evaM malina banA huA hai| bhagavAn ne nizcaya dRSTi aura vyavahAra dRSTi donoM kA tala-sparzI bodha karAyA / zikSA meM unhoMne vyavahArika mArga batalAyA ki manuSya kaise duHkha mukta ho sakatA hai / gRhastha jIvana meM rahate hue, pUrNa virati kA pAlana nahIM karate hue, sarvathA pApoM se mukta nahIM ho sakane para bhI. sAdhaka saMyamita jIvana vyatIta kara sakatA hai| sabhI manuSya strI, puruSa, kisAna, vyApArI aura adhikArI vivekapUrvaka pApa se baca sakate haiM tathA saralatA se apane jIvana kA parama lakSya prApta kara sakate haiM / bhagavAna kA kathana hai ki sarvaprathama svarUpa para zraddhA kare, phira nirNaya karo ki hama apane saMga lage doSoM meM kitane ko AsAnI se chor3a sakate haiM aura kitanA nahIM, ye do vikalpa haiN| jo anartha pApa haiM, unheM tyAga karo phira dhIre-dhIre anivArya pApoM ke kAraNoM ko ghaTAo / kAraNoM ko ghaTAne se pApa svayaM ghaTa jAegA /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 AdhyAtmika Aloka pApa kucha kAraNoM ko lekara hote haiM / hiMsA ke kAraNoM ko ghaTAne se hiMsA svayaM ghaTa jAegI, bilakula kama ho jAegI / manuSya prAyaH do paise milAne ke lie jhUTha bolatA hai aura jIvana ko aprAmANika banAtA hai / daNDa se bacane ke lie, majAka ke lie lobha yA krodha ke vaza meM hokara bhI manuSya Atma rUpa sapheda cAdara meM asatya kA kAlA dhabbA lagatA hai / yadi kAraNoM ko pUrNa rUpa se ghaTA deM, to koI kAraNa nahIM ki jhUThajanya pApoM se na bacA jA sake / mahAvIra svAmI ne Ananda se kahA ki jo anartha daNDa hai una para pahale prahAra kara / Ananda ne bhagavadvANI para zraddhA rakha kara bhogopabhoga pramANa ke bAda anartha daNDa chor3A / apadhyAna, pramAda, hiMsAkArI padArtha dUsare ko denA aura pApa karma kA upadeza ye anartha daNDa haiM / talavAra, churI, rivAlvara Adi ghAtaka astra ghara meM rahate haiM, para binA vicAre kisI ke mAMgane para de denA yaha anartha daNDa hai / kyoMki inake dvArA dUsaroM kI hiMsA ho sakatI hai / aise hiMsAkArI vastuoM ko kisI aura ko de dene ke pahale mAMgane vAle kI vizvastatA tathA usakA prayojana mAlUma kara lenA cAhie, yaha dRr3ha nizcaya ho jAne para ki unakA azubha kAryoM meM upayoga nahIM hogA, phira dene kA vicAra karanA cAhie / aise hI viSa yA nazIle padArtha bhI binA khAsa sthiti ke samajheM kisI ko denA zreyaskara nahIM hai / auSadhi ke rUpa meM rakhI viSailI vastu, yadi sAvadhAnI se na rakhI jAya, to unase mahAn anartha ho sakatA hai / khAna-pAna kI uttejakatA ko dekhate hue Aja uttejanA kI saMbhAvanA adhika bar3ha gaI hai| uttejanA meM Akara Aja loga viSa pAna karane para utArU ho jAte haiM kyoMki dimAgI uSNatA dina va dina sImAtIta hotI.jA rahI hai| Ae dina samAcArapatroM meM isa sambandha kI durghaTanAeM prakAzita hotI rahatI haiM / Aja samAja meM jJAna bala kSINa ho gayA hai / yahI kAraNa hai ki mAnasika uttejanA kA kSetra vyApaka ho gayA hai / jJAna ko to kataI haTA diyA gayA hai aura vijJAna hI vijJAna kA sarvatra camatkAra dikhAyA jA rahA hai / pAka, zrRMgAra vastu sajAvaTa aura Amoda-pramoda kA vijJAna bar3ha rahA hai parantu jIvana-nirmANa kA jJAna nahIM diyA jAtA / nIti kahatI hai-ve mAtA-pitA aparAdhI haiM jo bAlaka ko sacce jJAna se vaMcita rakhate aura use Arambha se hI unnata jIvana kA pATha nahIM par3hAte / kyoMki bAlaka kA dAyitva pAlaka para hai, bacce to abodha aura ajJAnI hote haiM / ___Ananda ne kisI ko bhI hiMsAkArI padArthoM ko nahIM dene kA saMkalpa kara liyA / Aja to bahuta vyakti aujAra, dArU, paTAke Adi rakhakara anartha karate haiM / dIvAlI, dazahare meM apane sambandhiyoM aura mitroM ko phala evaM miThAI ke sAtha paTAkhe
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 205 aura bArUda bhI bhejate haiM / yaha nizcaya meM anartha daNDa hai jo sarvathA tyAjya hai / isase paise kI barbAdI, hiMsA ko protsAhana aura tana kI hAni sunizcita hotI hai / ataH hara sadagRhastha ko apane ghara meM isakA upayoga varjita karanA cAhie / vivekI ko cAhie ki vaha koI bhI hAnikAraka vastu kisI ko dete samaya usa para pUrNa vicAra karake hI de / anyathA usa dI huI vastu se hone vAle pApa kA bhAgI dAtA ko bhI bananA par3atA hai| Aja anartha daNDa kA prasAra joroM para hai / jIva hiMsA ke sAdhana nita nae-nae banate jA rahe haiM / khaTamala aura maccharoM ko mArane kI davA, machalI pakar3ane ke kATe, cUhe billI ko mArane kI golI aura na jAne kyA-kyA hiMsA varddhinI vastuoM ko banAne meM mAnava mastiSka ulajhA huA hai / ye sAre anartha daNDa haiM, jinase bhara saka bacane meM hI jIva kA kalyANa hai / pUrvakAla meM zAdI kI manuhAra meM dUdha, dahI, phUla, phala, pAna supArI Adi upahAra rUpa meM lAe jAte the parantu Aja bIr3I, sigareTa ke Dibbe bheje jAne lage haiN| Aja kA mAnava dhUmrapAna ko gaurava kA rUpa mAnatA hai| yaha sacamuca duHkhada aura zocanIya sthiti hai | zAdI karane vAle zrImaMta sigareTa, bIr3I Adi nazIlI vastueM bArAtI ke Dere para bhejeM isakI apekSA dharmopakaraNa kI vastu bhejI jAya to kaisA acchA rahegA ? tambAkhU jaise jaharIle padArtho kA pInA-pilAnA yA denA yaha sAmAjika burAI hai. koI bhI bhalA AdamI kisI ko jahara dekara prasanna hove, isase bar3hakara aura Azcarya ho hI kyA sakatA hai| pApa karma kA upadeza denA yaha bhI anartha daMDa hai| yadi koI AdamI burI lata meM par3A hai aura dUsaroM ko pApAcAra kI zikSA yA preraNA detA hai to yaha bhI anartha daMDa hai| Ananda ne kahA ki maiM pApa karma kA upadeza nahIM dUMgA, acche karma meM lagane kI preraNA denA nyAya evaM dharma saMgata hai / svajana-parijana evaM samAja koI bhI kyoM na ho, ko isase lAbhAnvita karAnA apanA parama kartavya hai kintu kisI ko burAI ke paMka meM phaMsAnA yA usakI preraNA denA mAnavatA kA mahAn abhizApa hai / rasoI ke pUrva cUlhA sApha karanA, bhojana bana jAne ke bAda bhI Aga ko nirarthaka jalate nahIM rakhanA Adi alpAraMbha kI zikSA bAlikAoM ko denA burA nahIM hai, kintu balAt binA pUche kisI ko pApa rata hone kA parAmarza denA, anartha daNDa hai| bhagavAn AdinAtha ne usa samaya ke yugala mAnavoM ko vartanAdi banAne, bhojana pakAne evaM kRSi Adi karane kA jJAna diyA, jisase AhAra-vihAra kI sAmagrI ke abhAva se mAnava saMgharSa aura mahA hiMsA kA mArga apanAne se bace / unakA dRSTikoNa spaSTa thA / unhoMne lokopakAra ke hetu kRSi, masi, lekhana, gaNita aura
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 AdhyAtmika Aloka zastra kalA - ye saba vidyAeM dAyitva ke kAraNa batalAI / yadi koI anadhikArI isa prakAra upadeza detA to gar3avaDA jAtA kintu ve adhikArI the, ataH saMsAra ko sIkha dekara bhI apane siddhAnta para sadA aTala rahe / Ananda ne pApa karma ke upadeza kA tyAga kara diyA, isa prakAra usane pAMca mUlavrata aura tIna guNavrata aise ATha vrata dhAraNa kie| ina vratoM ke dhAraNa karane se usakA jIvana surakSita hI nahIM huA varan nirmala evaM prakAza pUrNa ho gayA / yadi siMcana barAbara hai tathA bAr3ha nahIM AtI to kheta kI phasala surakSita rahatI hai / anyathA use naSTa hone se koI bacA nahIM sakatA / vrata niyama kI sAdhanA svIkAra karane para kAma-krodha Adi Atma guNApahArI prathama to manamandira meM ghusa nahIM pAeMge para kadAcit bhramavaza ghusa bhI jAyeM to Tika hargija nahIM pAeMge / saMsAra meM pApI to hajAroM haiM para dharmiyoM kI saMkhyA kucha adhika nahIM hai / UMcAI kI aura car3hane meM sabako svabhAvataH kaThinAI hotI hai kintu phisalanA bar3A AsAna hotA hai aura yahI kAraNa hai ki acche se buroM kI saMkhyA adhika hai / dhArmika-jana kA jIvana sapheda cAdara ke samAna hai / yadi raMgIna kAlI cAdara ho to koI dAga nahIM dikhegA, kintu ujalI cAdara para choTI-sI syAhI kI bUMda bhI khaTakatI hai / kintu kIcar3a sane meM choTA-moTA dhabbA kyA dikhegA ? koyale kI taraha jisakA jIvana kAlA hai vahAM dAga kI kyA bAta ? sAdhu santa aura bhakta gRhastha sapheda cAdara kI taraha haiM, unameM choTA-moTA doSa bhI khaTakatA hai / jIvana ke mArga meM kadama bar3hAte hue unheM adhika satarka rahanA cAhie / adharmIjana kAle kambala ke samAna haiM, usa para bhalA dAgoM kA kyA asara hogA ? cAvala meM se kaMkara aura miTTI ke kaNa nikAle jAte haiM parantu ur3ada kI bharI thAlI meM se kAlI vastu kyA nikAlI jAya ? ataeva vratI jIvana zuddha rakhane kI AvazyakatA hai / jo adharma yA pApAcAroM se apane ko surakSita rakha legA vaha saMsAra kI mAyA ke asara se baca pAegA / 1 mahAmuni sthUlabhadra kA jIvana bhI isI prakAra kA bana gayA hai / yadyapi usane pUrNa vratI jIvana aMgIkAra nahIM kiyA hai, parantu rAga se virAga kI ora muMha mor3a liyA. hai, bhoga kI jagaha yoga se usakA sambandha dRr3ha hotA jA rahA hai| isI kAraNa usane mahAmantrI ke pada ko ThukarA diyaa| aba vaha bhautikatA se dUra rahakara AdhyAtmikatA kI zaraNa pakar3anA cAhatA hai / virAga kI ora pravRtti vAle ke lie mahAmantrI kA rAgI pada AkarSaka nahIM rhaa| rUpakoSA kA upAsaka sthUlabhadra mokSa kA upAsaka bana gayA | sthUlabhadra ne rAjA nanda se kahA ki maiM aba alakha ko likhUMgA / jise carma cakSu se nahIM dekhA jA sakatA useM jJAna dRSTi se dekhane kA prayAsa kruuNgaa| aba mujhe
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 207 kruuNgaa| aba mujhe bhoga nahIM cAhie, virati se rati ko jor3anA hai / maiMne sone cAMdI tathA anya sundara kahe jAne vAle padArthoM ko bharapUra dekhA, pAyA aura jI bhara kara unakA upabhoga bhI kiyA kintu antataH atRpta hI banA rahA / merI kAmanA adhUrI kI adhUrI hI rahI / ataH aba aise ko apanAnA cAhatA hU~ jise pAkara pAne kI kucha kAmanA mana meM zeSa nahIM raha jAya / alakha, niraMjana, nirAkAra kA sAkSAtkAra hI aba isa jIvana kA eka mAtra AdhAra va lakSya hogA / logoM ne taraha-taraha se sthalabhadra ko samajhAyA ki saMsAra ko parityAga kara kevala apanA hita kara pAoge, parantu mantrI pada grahaNa karane se pUre deza kA hita karane meM samartha rahoge / yaha sunakara sthUlabhadra ne kahA ki rAjanIti aura dharmanIti meM mahAn antara hai / rAjanIti meM kaho kucha aura karo kucha kI nIti apanAyI jAtI hai / yojanA kucha banAyI jAtI hai evaM kriyAnviti kucha kI jAtI hai / isa prakAra rAjanIti kA svarUpa asthira, dolAyamAna aura caMcalatAmUlaka hai kintu dharmanIti sthira aura sudRr3ha hai| ataeva maiM dharmanIti kA pallA pakar3anA cAhatA huuN| rAjanIti aura dharmanIti kA samanvaya ho tabhI vaha lAbhakArI ho sakatI hai / yadi rAjanIti meM dharma kA praveza na ho, to manuSya apane janoM ko bhI parAyA mAnane para utArU ho jAtA hai / arthanIti aura rAjanIti meM mahAna durguNa hai ki vaha apane utkarSa ke lie anya sabakA saphAyA karane para utArU ho jAtI hai / ataeva arthanIti aura rAjanIti kuTila kahI gaI hai / rAjanIti meM dayA, pAkhaMDa kI taraha pradarzana bhara kI vastu mAnI jAtI hai / vAstava meM niSThuratA aura kuTilatA hI rAjanIti kI sahacarI hai| dharmanIti sIdhI cAla vAlI hai - usameM chala-kapaTa kA koI sthAna nahIM hai / yahI . kAraNa hai ki rAjanIti vAle dharmanIti vAloM ko apanA zikAra banAne meM nahIM cuukte| . usake lie tarka diyA jAtA hai ki jaMgala ke sIdhe jhAr3a kATe jAte haiM aura Ter3he-mer3he vRkSa kama kaTate haiM loka meM bhI rAjanIti dvArA sIdhoM kI durgati hotI hai| yahI kAraNa hai ki Ajakala kuTila ko hoziyAra mAnA jAtA hai / Aja to saMvidhAna kA bhI galata artha lagAyA jAtA hai aura loga dharmanirapekSatA kI vakAlata karate hue kahate haiM ki dharma se dharmAndhatA aura sAmpradAyikatA bar3hegI / ataH dharma aphIma kI taraha tyAjya hai| kintu sthUlabhadra kahatA hai ki rAjan ! mujhe rAjya aura artha se koI prayojana nahIM, maiM to mahAmuni saMbhUti vijaya ke caraNoM meM jAkara dharmanIti kI zaraNa grahaNa karUMgA / rAjanIti aura arthanIti ke mohaka pAza meM Aja taka ulajha kara maiMne apanA jIvana aura yauvana vyartha gaMvAyA / isa prakAra yadi hama dharmanIti apanAege, to loka evaM paraloka meM apanA bhalA kreNge|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] heyopAdeya kA viveka prabhu mahAvIra svAmI ne batalAyA ki yadi pApa se bacanA hai to bandha ke kAraNoM kA parityAga karo / heya, upAdeya kA parijJAna kara, grahaNa yogya kA grahaNa tathA chor3ane yogya kA parityAga karane se hI mAnava apanA kalyANa kara sakatA hai| parijJAna nahIM hai to moha kA jhoMkA Ane para usakA patana tathA skhalana ho jAyegA, vaha Upara nahIM uTha sakegA / parijJAna kA mAdhyama svAdhyAya tathA satsaMga hai| samajha meM nahIM Ane se manuSya grahaNIya kA grahaNa nahIM kara sakegA aura vidyA dvArA vastu tatva kA nizcaya nahIM huA, to parijJAna kI samyak pariNati bhI nahIM hogii| Ananda Aja sammAnanIya hai, kyoMki usane heyopAdeya kA parijJAna kara chor3ane yogya kA parityAga kara diyA hai| anartha daNDa kA tyAga karane se Ananda ko halkApana milA aura usakI AtmA sarvathA sabala evaM svastha ho gaI / isa Atmika halkepana ko kAyama rakhane ke lie vrata grahaNa Avazyaka hai jisake lie Ananda ne ATha vrata dhAraNa kara lie jaisA ki kaha cuke haiN| aba zikSA vrata kI bAta AtI hai / zikSAvrata samaya para ArAdhana kiyA jAtA hai / jaba jisakA samaya Ave usa samaya sAdhaka usako dhAraNa kre| zikSA vrata cAra haiM-7) sAmAyika (2) desAvagAsika 6) pauSadha aura (1) atithi saMvibhAga / bhojana ke samaya kisI sAdhu santa yA vratI kA yoga pAkara vidhi se dAna denA yaha atithi saMvibhAga hai / sAmAyika meM pApa ko heya samajha kara usakA parityAga karanA par3atA hai / jAnanA yaha jJa-parijJA hai / aura pratyAkhyAna se tAtparya niSiddha kathana hai / nahIM cAhie kahakara pApa kA niSedha karanA pratyAkhyAna hai| yaha alpakAlika aura AjIvana aise do prakAra kA hotA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 209 bhagavAna mahAvIra ne vrata kI nirmalatA ke lie zramaNopAsaka Ananda ko batAyA ki jo jIva ajIva, bandha, mokSa tathA pApa-puNya kA jAnakAra hai tathA zramaNoM kI upAsanA karatA hai, vaha zramaNopAsaka hai / upAsaka kA dRr3ha vizvAsa hotA hai ki sukha-duHkha apane karmAnusAra prApta hote haiM / binA puNya ke na to koI sukha de sakatA hai aura na binA azubha karma ke koI duHkha lAda sakatA hai| devoM se ghirA huA bhI brahmadatta jIvanAnta hone para sAtaveM naraka meM gayA / pApa kA udaya hone para koI bhI deva usako naraka se nahIM bacA sakA / kyoMki manuSya ko apane puNya pApa kA phala svayaM bhoganA par3atA hai / rAma-lakSmaNa aura sItA ke sAtha puNyodaya the ataeva vanavAsa ke kaSTa bhogakara bhI ve sukha ke bhAgI bana gae kinta rAvaNa kA pApa kA udaya thA ataH sahasroM rakSaka aura rAjabhaNDAra ke hote hue bhI use duHkha sAgara meM gotA khAnA par3A / gambhIra prakRti kA mAnava sukha meM atiharSita aura duHkha meM gamagIna nahIM hotA / kaThina samaya meM duHkha kI sthiti meM, mana ko avicala rakhane vAlA hI gambhIra kahalAtA hai| jJAnavAna manuSya Arta sthiti meM apanI manaHsthiti ko bhagavaccaraNoM kI ora mor3a letA hai / vaha mana meM socatA hai ki ArtabhAva bar3hAkara mana ko bhArI kyoM banAyA jAya ? bhagavAna ne jo kucha niyata bhAva dekhe haiM, usameM koI kamI Ane vAlI nhiiN| jJAniyoM ne kahA hai-'rAI ghaTe na tila bar3he, raha-re jIva nizaMka / " varSoM taka bhI yadi rote rahe to gae hue bandhu, bAMdhava, pati, pitA, putra aura khoyA huA dhana koI nahIM pA sakatA aura na isa prakAra rone se usa mRta AtmA ko kisI prakAra kI zAnti hI mila sakatI hai / yadi usa mRta AtmA kI priya sAdhanA meM usake parijana baiThe hoM to mRtAtmA ko zAnti milegI evaM svayaM kA bhI kalyANa hogA / bahuta se ajJAnI loga zoka prasaMga para nahIM rone vAle kI nindA karate haiM aisA karanA ajJAnatA mUlaka evaM pApavarddhaka hai, samajhadAra vyakti ko rUdanakara naye pApa kA bojha nahIM bAMdhanA cAhie / zAstra kahatA hai ki rulAne vAlA pApa bandha kA bhAgI banatA hai aura samajhAkara sadana chur3Ane vAlA dharma kA nimitta banatA hai| . cakravartiyoM meM AThavAM svayaMbhU cakravartI huA hai / bharata kSetra kA sampUrNa rAjya pAkara bhI use santoSa nahIM huA | usane apanA bar3appana dikhAne ko sAtavAM khaMDa lene kA nizcaya kiyA / chaH khaNDamaya bharata khaMDa ke sampUrNa rAjya se adhika eka cakravartI kA kSetra nahIM hotA / "koI bhI cakrI sAta khaNDa kA svAmI nahIM banA, ataH yaha asaMbhava kAma hai," rAja puruSoM dvArA isa prakAra nivedana karane para bhI usane kisI kI bAta nahIM mAnI aura kahA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 AdhyAtmika Aloka lIka lIka gAr3I cale, lokahi cale kapUta / lIka chor3a tInoM cale, zAyara, siMha, sapUta / / purAnI lIka para calanA kAyara evaM kapUta kA kAma hai / relagAr3I, bailagAr3I Adi baMdhI baMdhAI lIka para calatI haiM aura kapUta bhI lIka para calatA hai| kavi, siMha, sapUta tInoM lIka chor3akara calate haiM / tarka-dalIla karane vAlA usakA bhalA aura burA donoM upayoga le sakatA hai / tarkavAna apanI bhAvanA ke anusAra tarka karatA hai| gAr3I ke nIce kuttA pUMcha uThAkara calatA hai-vaha socatA hai ki gAr3I mere bala para cala rahI hai / vaha ajJAnI yaha nahIM jAnatA ki yaha gAr3I baila ke sahAre cala rahI hai| isI prakAra cakravartI ne devoM ko kahA-jahAja tumhAre sahAre nahIM calatA, tumako apanI zakti kA garva ho to cale jAo / aisA kahane para devoM ne usakA jalayAna samudra para chor3a diyA / navakAra mantra ke prabhAva se jahAja calatA rahA / cakravartI ne ahaMkAra se use bhI miTA diyA / phira kyA thA, samudra meM bhayaMkara tUphAna AyA aura jalayAna ke sAtha cakravartI bhI samudra meM DUba kara mara gayA / deva usakI sevA meM the phira bhI ve use bacA nahIM sake / usake puNya bala samApta hue aura pApa bala bar3ha gae, ataeva usakI mRtyu ho gii| zraddhAlu zrAvaka duHkha Ane para bhI zraddhA se dolAyamAna nahIM hotA / zraddhA ko zithila karane vAle pAMca bAdhaka tatva haiM / sAdhanA mArga meM calane vAloM ko inase sadA sAvadhAna rahanA cAhie / jJAna aura Atma guNa kI sAdhanA meM jisane mana ko nizzaMka banA liyA, vaha duHkha meM bhI vicalita nahIM hotA / jo bhautika aura ramaNIka padArthoM se mana nahIM mor3a sakatA, vahI dukha Ane para vicalita hotA hai / sthUlabhadra ke caraNoM para pATaliputra kA mahAmantritva kA pada loTa rahA hai parantu vaha use Thokara mAratA hai / vaha kahatA hai, mujhe aba samajha A gaI aura merA bhrama dUra ho gayA, ataeva maiM sAMsArikatA meM lipta nahIM hoUMgA / bAlyAvasthA meM bAlaka miTTI kA gharauMdA banAtA hai, kintu bar3A hone para vaha aisA nahIM karatA / bacapana meM mAM-bApa to apane bAlaka ko kapar3e kharAba karane ke kAraNa DAMTate haiM / yaha samajha kA pariNAma hai / isa prakAra saMsArI manuSya bhI nAdAna bAlaka kI taraha. koThI baMgale Adi ke bar3e bar3e gharauMdai banAte rahatA hai / jJAnIjana ke lie saMsAra ke samasta Arambha gharaude tulya haiM, parantu dhana saMcaya karane vAle bhogI jIva bAlaka ke samAna ise nahIM jAnate balki inako hI apanA vAstavika ghara mAnate haiN| sthUlabhadra ko sabhI parijanoM, hitaiSiyoM evaM lAchalade mAM ne bhI bahuta kucha / samajhAyA parantu vaha apanI bAtoM meM dRr3ha rahA / phalataH zrIyakaM ko mahAmantrI pada kA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 211 dupaTTA de diyA gayA / mahArAja nanda ko bar3A Azcarya huA / ThIka usI samaya mahAmuni sambhUti vijaya kA zubhAgamana huA aura sthUlabhadra ko unake Agamana kA sadyaH lAbha milA | vaha unake caraNoM meM dIkSita ho gayA / gosvAmI tulasIdAsajI ne ThIka hI kahA hai "jAke jehi para satya saneha, so te hi milata na kachu sandeha / " dIkSA ke uparAnta sthUlabhadra ne mahAmuni sambhUti vijaya ke caraNoM meM rahakara zikSA grahaNa kI aura isa taraha kala kA bhogI logoM ke dekhate-dekhate Aja kA parama yogI bana gayA | caraNa karaNa kI zikSA prApta karane ke bAda sthUlabhadra ne tapaHsAdhanA kI icchA guru ke samakSa prakaTa kii| mana meM pAlana karane vAle vratAdi ko caraNa aura karane vAle ko karaNa kahate haiM / kAma karane kA samaya taruNa aura yuvAvaya hI hai / isa umra meM utsAha aura sAhasa mana meM hiloreM lete rahatA hai / javAnI kI upamA sAhityikoM ne usa giri nadI se dI hai jo eka bAra parvata chor3ane para taba taka rukane kA nAma nahIM letI jaba taka sAgara meM na mila jAya / koI bhI kAma kyoM na ho javAnI usameM jUjhane ko satat taiyAra rahatI hai| vighna bAdhAoM se javAnI katarAtI nahIM varan satat TakarAtI rahatI hai| kavi dinakara ne ThIka hI kahA hai Darane lage Aga se to phira car3hatI huI javAnI kyA ? javAnI bItane para manuSya meM naye kAma kI kSamatA utanI nahIM rhtii| phira to Avazyaka jAnakara karanA par3atA hai cAhe kAma pAramArthika ho yA vyAvahArika / artha kA upArjana, vidyA kA arjana, dharma, yoga, tapa aura saMyama kI sAdhanA-ye saba yuvAvasthA meM hI adhika saMbhava haiN| isa avasthA meM indriyA~ svastha aura durusta rahatI hai| ataH koI bhI kAma mana meM glAni utpanna nahIM karatA ulTe kAma karane kI khuzI se tana-mana pulakita hotA rahatA hai / vastutaH javAnI hI jIvana kA mUlyavAn kSaNa aura anamola dhana hai| isake jAne ke bAda jInA svAsoM kA DhonA mAtra raha jAtA hai| sthUlabhadra bhI apanI yuvAvasthA kI zakti ko yoga, tapa kI sAdhanA meM lagAnA cAhatA hai / vaha socatA hai ki jo sAdhanA kare vahI sAdhaka aura usI ko siddhi prApta hotI hai-ataH samaya para hI sAdhanA karane se vaha phalavatI ho sakatI hai| sAdhu jIvana kA ekamAtra uddezya yaha hai ki vaha sAdhanA ke dvArA sva aura para kA jIvana samunnata banAve / isI prakAra yadi hama saba bhI sAdhanA ke kSetra meM apanA tana mana lagAyeM, to apanA kalyANa kara sakate haiM /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] zraddhA aura sAdhanA jo zAsana kare yA sUcanA de, usako zAstra yA sUtra kahate haiM / dharma zAstra kA kAma kalyANa mArga kI sUcanA denA aura akalyANa mArga se bacAnA hai / hitAhita kA sandeza pAkara Age jIvana meM gati karanA, spandanazIla aura halacala vAlA bananA, yaha sAdhaka ke adhIna kI bAta hai / jJAna pAkara sAdhaka heya tyAjya karmoM se virata tathA grahaNa yogya meM pravRtta hogA / kevala pravRtti yA nivRtti hI jIvana ke lie upAdeya nahIM hai, varan donoM kA ucita sAmaMjasya hI jIvana meM nikhAra lAtA aura use camakAkara lokopayogI banAtA hai / isake lie anubhavI, jJAniyoM kI saMgati vizeSa lAbhadAyaka hotI hai / binA satsaMga ke svayaM satya kI khoja karanA sarvasAdhAraNa ke lie na to saMbhava hai aura na lAbhadAyaka hI / kAraNa jIvana choTA hai aura jJAna athAha, ataH laghutaranI se jaise athAha samudra ke pAra pAne meM kaThinAI hotI hai vaisI hI kaThinAI mArga darzaka ke binA jJAna prApti meM bhI samajhanI cAhie / vrata, darzana aura cAritra ke mArga meM zraddhA sahAyaka hai| zraddhA hI samyaktva hai / mithyA aura samyagdarzana do zraddhA ke rUpa haiM / samyagdarzana TakarAne se bacAne vAlA, bhavasAgara se pAra karane vAlA tathA ulajhanoM ko sulajhAne vAlA hai aura mithyAdarzana sanmArga gAmI ko bhI bhaTakAne tathA kupatha. para le jAne vAlA hai| bhagavAn mahAvIra Ananda ke samakSa yaha vicAra rakhate haiM ki vrata aura darzana ko Thesa pahu~cAne vAle mithyAtva se sAdhaka ko bace rahanA cAhie / jisase vrata kI sImA kA ullaMghana ho use aticAra kahate haiM vinavAsa kAla meM zrIrAma kI sahAyatA ke lie zrIlakSmaNajo sevA meM cala rahe the / eka samaya paMcavaTI meM usane kuTI ke Asa-pAsa cAroM ora rekhA khIMca dI aura sItAjI ko lakIra ke andara rahane ko kahA / usI samaya rAvaNa saMnyAsI banakara vahAM AyA to
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 213 atithi dharma pAlana ke hetu sItAjI bhikSA lekara AyIM aura rekhA ke bhItara se hI use bhIkha lene ko bolI isa para rAvaNa ne kahA ki-lakIra ke bAhara se do to hI bhikSA le sakatA hU~, yaha merI maryAdA hai / vivaza hokara sItAjI rekhA se bAhara AyIM aura unakA haraNa ho gayA / bhagavAna mahAvIra ne bhI jJAnAdi ko surakSita rakhane ke lie vrata kI lakIra khIMca rakhI hai| yadi zraddhA rUpI lakIra ke bAhara sAdhaka paira rakhegA to khatare kA sAmanA karanA hogA aura nizcaya hI usakI mukti rUpI sItA usase hara lI jAegI / zraddhA dvArA kAma krodhAdi vikAroM se sAdhaka apane Apa ko bacA letA hai| unakA ullaMghana karanA yaha aticAra hai| zraddhA guNa ko bAdhA pahuMcAne vAle pAMca aticAra haiM jaise-1. zaMkA 2. kAMkSA 3. vicikitsA 4. para pASaMDa prazaMsA 5, para pASaMDa saMstava / zraddhA hRdaya kI vastu hai aura vaha vANI dvArA prakaTa hotI hai tathA kAyA ke vyavahAra se phailatI yA loka jagata meM dRSTi gocara hotI hai / isa prakAra isake tIna rUpa haiM-1. zraddhA 2. prarUpaNA aura 3. sparzanA / jaba ajJAna, moha aura cAhanA mana ko ghera letI hai to zraddhA vicalita ho jAtI hai tathA mAnasika nirbalatA jora pakar3a letI hai / zraddhA meM Atma-vizvAsa, jJAnI tathA jJAnI ke vacanoM para vizvAsa karane vAlA hI bhalI-bhAMti Tika sakatA hai / vaktA yadi vizvasanIya na ho to usakI vANI para hargija vizvAsa nahIM hogA aura vacana para avizvAsa se zraddhA vicalita ho jAegI, vAstava meM vaktA pUrNa vizvasanIya vaha hai jisameM ajJAna, moha evaM asatya nahIM hai, sAtha hI vaha bhI vizvasanIya ho sakatA hai jisameM ajJAna moha aura svArtha kA pUrNa nAza na ho, para ve upazAnta sthiti meM hoM evaM jo svArtha aura lobha se pare ho, galata mArga aura asatya 'bhASaNa se samAja ko galata mArga meM le jAne meM bhaya khAtA ho, to usa para bhI vizvAsa kiyA jA sakatA moha ke kAraNa manuSya apane ko pIche khIMcatA yA saMzaya utpanna karake aneka prakAra kA tarka karatA hai, zaMkA karake, AtmA-paramAtmA ke viSaya meM zaMkAzIla rahanA, pApa-puNya aura bandha-mokSa para avizvAsa karanA Adi tatva vicAraNA meM anucita mAne gaye haiM / zAstra meM isa sthiti ko zaMkA rUpa darzana kA prathama aticAra kahA hai / vizvAsa ko lekara jo zaMkAzIla rahegA vaha Atma-sAdhanA meM Age nahIM bar3hegA / davA yadi bezakImatI ho kintu usa para yadi rogI kA vizvAsa nahIM ho to usase lAbha nahIM ho sakatA / zikSaka ke pAsa chAtra par3hane jAtA hai para yadi vahAM vaha zaMkAzIla banA rahatA hai to saphalatA prApta nahIM karatA / zikSaka para binA vizvAsa rakhe usakI vANI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 AdhyAtmika Aloka - kA lAbha nahIM uThAyA jA sakatA hai| hama dekhate haiM, bAlaka adhyApaka kI bAta para vizvAsa karatA hai aura usake mukAbale meM mAM-bApa yA anya svajanoM para vizvAsa nahIM karatA, cAhe unakI bAta sahI ho / adhyApaka kI bAta se hI vaha apane abhibhAvaka kI bAtoM para vizvAsa karatA hai aura guru vacana meM zraddhA rakhane vAlA chAtra nizcaya hI saphala hotA hai / aise hI vijJAna, nIti, arthazAstra yA dharma Adi koI bhI viSaya ho, saba meM guru kI bAtoM para vizvAsa lekara calane meM hI kalyANa hai| bhagavAna mahAvIra ke vacanoM para vizvAsa ho, to koI kitanA bhI bahakAve vaha zraddhA meM vicalita nahIM hogA / nizzaMkatA guNa ko darzana kA pahalA AcAra batalAyA gayA hai / vyavahAra mArga meM bhI jaTilatA rahatI hai phira tatva mArga to aura adhika jaTila hai| isa mArga meM kaI bAteM indriyagamya nahIM haiN| yadi zraddhA na ho, to sAdhaka isa mArga meM Age nahIM bar3ha skegaa| hIre-javAharAta ko taulane aura gur3azakkara ko taulane ke bATa alaga-alaga rakhe jAte haiN| hIre-javAharAta meM bArIka taula rahatA hai| yahAM taka ki rattI ke 1/100 veM bhAga kA bhI tola hotA hai / parantu gur3a zakkara meM itanI bArIkI nahIM hotI / sUkSma vastuoM ko dekhane ke lie sUkSma dRSTi cAhie kintu sthUla vastuoM ke lie usakI AvazyakatA nahIM hotI / eksare kI AMkha se zarIra ke bhItarI bhAgoM ko dekha liyA jAtA hai / aise hI adhyAtma kSetra kA nirNaya prApta karane ke liye carma cakSu se nahIM varan mAnasa cakSu se dekhanA par3atA hai| 'zaMkA ke bAda 'kAMkSA' rUpI aticAra kA tyAga karanA hogA / bhautika . vastuoM se zraddhA kA mApa karane vAlA vizvAsa para nahIM TikegA / kyoMki kabhI-kabhI satya mArga para calane vAlA duHkhI pratIta hotA hai aura asatya mArga para calane vAla pUrNataH sakhI dikhAI detA hai / vyavahAra meM aisA dikhAI par3ane se sAdhAraNa manaH sthiti vAlA bhale hI apane ko satya mArga se mor3a le, para ucca hRdaya vAlA satya para dRr3ha rhegaa| badalI meM cAMda ke chipa jAne bhara se cAMda viSayaka usakI pratIti aura prIti kucha kama nahIM pdd'tii| vyavahAra jagata meM dUsare kA mAthA mUMDa lene vAlA bhale hI cAlAka kahalAve, parantu yaha kalA, kalA nahIM, varan bhItara-bAhara donoM ora se kAlA hI hai| isake Azraya se jIvana kabhI Upara nahIM uTha sakatA aura na loka mAnasa meM vizvAsa hI prApta ho sakatA hai / puNya pApa ko samajhane vAlA vyakti jAlasAja logoM ko sukhI dekhakara bhI dolAyamAna yA caMcala citta nahIM hogA, kyoMki manuSya sukha-duHkha kaI janmoM ke karma ke kAraNa pAtA hai / eka zrImanta yA jamIMdAra kA lar3akA zarAbI, juArI
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 AdhyAtmika Aloka. aura vezyAgAmI hokara bhI sukhI hai aura eka sajjana aura dayAlu puruSa kA putra sadAcaraNa rakhate hue bhI du:khI, dIna aura saMtrasta hai / yaha antara zubha karma kI sthiti taka hI kAyama rahegA phira to "adherI rAta" vAlI bAta hokara rahegI, satpuruSoM ne kahA hai jaba laga tere puNya kA, pahu~ce nahIM kraar| taba laga tujhako mApha hai, avaguNa karo hajAra / / . kisI vyakti kA saMcita zubha karma nahIM hai aura vaha yadi zubha karma kara rahA hai to apane jIvana kA nirmANa kara rahA hai / yadi koI anusUcita-nimna kahe jAne vAle varga kA bhI vyakti hai para vaha yadi sumArgI hai, to vaha samAja meM ijjata pAegA, laukika dRSTi se mAna pAegA aura jIvana sudhAra sakegA | Ama kA jhAr3a lagAne se, turanta hI nahIM phalatA, use varSoM kI pratIkSA karanI par3atI hai kintu aphIma dhatUrA usase jaldI phala jAtA hai / jJAnI yaha samajha kara vicalita nahIM hotA / kumArgI yadi sukha pA rahA hai to vaha sadA sukha pAtA hI nahIM rahegA / kauA aura haMsa donoM eka sAtha rahe aura bhale hI kauA ur3akara thor3I dera ke lie giri zikhara para baiTha jAya taba bhI sammAna haMsa ko hI milegaa| sthUlabhadra ne rAjamantrI kA pada chor3akara guru sevA meM jIvana arpita kara diyaa| ziSya aura sevaka kA kartavya hai ki vaha svAmI ke mana ke anukUla rahe / tadanukUla sthUlabhadra ne bhI guru sambhUti vijaya ke caraNoM meM rahakara sevaka ke samAna jIvana vyatIta karanA prArambha kiyA / vaha rAgI ke badale virAgI aura parigrahI ke badale aparigrahI bana gayA / senApati ke saMketa para calane vAlA sainika-dala dunti senA se bhI vijaya prApta kara letA hai / sthUlabhadra ne guru caraNoM meM rahakara jJAna dhyAna meM mana lagAyA / jIvana kA rUpa badala kara usane rUpakoSA ko bhulA diyA, jisake lie kabhI apanA jIvana arpaNa kie hue thA / usane jJAna dhyAna meM pUrNa tanmayatA lagA dI / sambhUti vijaya muni ke caraNoM meM lagakara usane sAdhanA ke kaThina mArga meM dRr3hatA se paira bddh'aayaa| sambhUti vijaya ke vividha ziSyoM meM sAdhanA kI spardhA thI / pavitra bhAvanA ke sAtha jJAna dhyAna kI vRddhi ho, to muni jIvana kI gurutA kA kyA kahanA eka bAra sambhUti vijaya ke cAra ziSya cAturmAsa kI AjJA lene guru ke pAsa Ae / eka ziSya ne zera kI guphA ke pAsa cAra mAha tapasyA karane kI anumati mAMgI / java ziSya isa prakAra kaThina sAdhanA karane kI anumati mAga to guru kA yaha kAma hai ki vaha ziSya kI kSamatA jAne, anyathA ziSya ke sAtha guru kI bhI badanAmI hogI / yogya samajhakara usa ziSya ko guru ne tapasyA kI anumati de dii|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 AdhyAtmika Aloka dUsare ziSya ne kueM kI pAla para cAra mAha tapasyA karane kI anumati maaNgii| dharma mahAjanI saudA nahIM hai / sAdhaka zUravIra hotA hai / vaha jisa sAdhanA ke mArga para paira DAlatA hai vahAM aDiga rahatA hai / kaI dinoM kA bhUkhA sarpa bhI jaise puMgI kI AvAja para nAcane lagatA hai vaise hI bhakta bhI bhagavAna kI vANI para nAca / uThatA hai| kueM para dhyAna lagAne vAle ko apramAdI honA cAhie / inheM bhI guru ne yogya samajhA aura .sAdhanA kI anumati de dii| tIsare ziSya ne kahA ki maiM sAMpa kI bAMbI para tapasyA karanA cAhatA huuN| isako bhI gurujI ne anumati de dI / aba taka sthUlabhadra yaha saba raMga dekhate rahe / tIna ziSyoM ko svIkRti mila gaI taba sthUlabhadra Ae aura bole, "gurudeva ! ApakI AjJA ho to maiM cAra mAha rUpakoSA ke yahAM rahakara tapasyA karanA cAhatA huuN|" sthUlabhadra kI gaMbhIratA tathA dhairya ko dekhakara saMbhUti vijaya ne kahA-"sAdhu kA mUladhana sAdhanA evaM saMyama pradhAna hai, isako lakSya meM rakhate hue, jAo sAdhanA ko saphala kara aao|" isa prakAra mahAmuni sambhUti ne cAroM ziSyoM ko kaThina sAdhanA kI anumati de dI / isa prakAra yadi hara eka manuSya jIvana meM pavitra sAdhanA ko apanAvegA, to vaha apanA jIvana UMcA uThA sakegA /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 42 ] sAdhanA ke bAdhaka kAraNa sAdhaka ko apane AcaraNa ke dvArA bhItara aura bAhara donoM rUpoM se sAdhanA ko saMbhAlanA par3atA hai| bhItarI sAdhanA kAma-krodhAdi se sambandhita hai tathA vacana aura kAyA kA sAdhana yaha bAhA rUpa hai / mAnasika AcAra yaha bhItara kA sAdhana hai / mana meM kauna kaisA vicAra rakha rahA hai, yaha kisI aura ko patA nahIM calatA kintu koI vANI se galata bole to patA cala jAtA hai / mana kA AcAra sUkSma hai / ataH AcAryoM ne socA ki pahale dIkhane vAle cora ko pakar3A jAya to bhItara ke sUkSma ko pakar3ane meM suvidhA hogI / mukhiyA jaba pakar3a meM A jAtA hai taba usakA giroha pakar3Aye binA nahIM rhtaa| vANI aura zarIra ke doSoM ko kAbU kara lene para mAnasika doSa dhIre-dhIre niyaMtraNa meM A sakate haiM / mana Akhira vANI aura zarIra ke mAdhyama se hI to daur3a lagAtA hai / yadi kAyA ko vaza meM kara leMge to mAnasika pApa svayaM kama ho . jaaveNge| kabhI kisI ke mana meM galata irAdA AyA, kintu vyavahAra meM vANI se jhUTha nahIM bolane kA saMkalpa hone ke kAraNa uccAraNa nahIM kiyA, vrata meM pakkA rahA to vaha mAnasika taraMga dhIre-dhIre vilIna ho jAegI / isIlie bAhara ke AMgaroM kA niyaMtraNa pahale karane kI AvazyakatA batalAI hai| Ananda ko apanA jIvana sudhAranA hai, ataeva vaha pahale bAhya sudhAra karatA hai aura phira dhIre-dhIre mAnasika saMyama bar3hAtA hai| vizvAsa aura zraddhA ko sthira rakhane ke lie do bAteM kahI gaI haiM 9) zaMkA se bacanA (2) kAMkSA-mithyA darzana yA bhautika icchA se dUra rahanA, kyoMki ina donoM ke hote hue sAdhaka zraddhA-vizvAsa para dRr3ha nahIM ho sakegA 1 ) tIsarA doSa vicikitsA-vidvata jugupsA hai / sAdhanA ke mArga meM lagakara yadi dRr3ha vizvAsa nahIM to saphalatA nahIM milatI zrIkRSNa ne gItA meM kahA hai
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 AdhyAtmika Aloka "karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / " arthAt karma karane meM hI tumhArA adhikAra hai, phaloM meM kabhI nahIM / sAdhanA karate hue kriyAphala meM saMdeha nahIM karanA cAhie, dharma ke phala madhura hote haiM, para milegA yA nahIM ? satya kA phala bhI acchA hai para milegA ki nahIM ? isa prakAra saMzaya karanA dUSaNa hai zAstra meM bAta AtI hai-kisI kheta kI bAr3a ke pAsa eka mayUrI aMDe de rahI thii| do mitroM ne mayUra ke pAlane kI icchA se unake donoM aNDe rakha lie| donoM ne murgI ke baccoM ke sAtha aMDe poSaNa ko rakha die, tAki sevana vidhi meM koI kamI nahIM rhe| eka vyakti aMDe para dRSTi rakhatA, para dUra se hI dekha letA / kintu dUsarA vikalatA vaza usa aNDe ko nAriyala ke samAna hilAtA rahatA prathama mitra ke aNDe se baccA nikalA, usane usa bacce kA ucita poSaNa kiyA aura bar3A hone para usake nAca se manovinoda karane lagA / para dUsare mitra ke aNDe se baccA nahIM nikalA / bAra-bAra hilAne se usakA aNDA gala gayA, yadyapi murgI se barAbara sevA karAyI gii| phira bhI zaMkA hilAne ke kAraNa usakA aNDA naSTa ho gayA / vrata yA karaNI aNDA hai aura milane vAlA phala baccA hai / isI prakAra dharma, vrata yA karaNI dvArA yadi baccA rUpI Ananda kA guNa prApta karanA hai to use saMzaya dvArA hilAnA-DulAnA ThIka nahIM, vrata ko le lene mAtra se pApa karma nahIM kareMge, varan usako pUrNa nibhAne se hI phala milegA / to Ananda ne mahAvIra svAmI ke samakSa isa 'zaMkA' doSa ko bhI tyAga diyA / A jo kisAna bhUmi kI taiyArI meM bIja, khAda, siMcana Adi samucita prakAra se karatA hai, vaha phasala ke bAre meM vizvasta rahatA hai / yadyapi vaha usakI surakSA ke lie . sajaga rahatA hai phira bhI use phasala ke bAre meM koI zaMkA nahIM rahatI / dravya lAbha meM jaise parizrama dvArA kisAna saphala hotA hai, usI prakAra bhAva lAbha ke lie sAdhaka ko bhI karmaTha hone kI AvazyakatA hai| sardI, garmI, bhUkha, pyAsa Adi sabhI jaise dravyalAbha ke lie manuSya sahatA hai, vaise bhAva lAbha ke lie yadi harSita mana se kaThina zrama sahana kareM to kalyANa ho sakatA hai / bhautika sAdhanA meM bhI kaThora zrama ke pariNAma svarUpa thor3A lAbha milatA hai, taba AdhyAtmika sAdhanA meM jo hama bar3A lAbha akSaya Ananda cAhate haiM, vaha binA parizrama ke kaise prApta hogA ? jarA-sA kaSTa pahu~cane para dUra bhAganA cAheMge to siddhi kaise milegI ? choTI-moTI jamIndArI yA gaDhI pAne vAloM ko usake pIche bahata mUlya cukAnA par3A, kaI gardaneM denI par3IM aura bar3e-bar3e ghAva sahane par3e the tabhI unake
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 AdhyAtmika Aloka pUrvajoM ko jAgIra milI thI / jamIna kA lAbha bhI jaba kaThina tyAga aura balidAna cAhatA hai to AtmAnanda ke lAbha ke lie kaThora tyAga karanA par3e to isameM Azcarya kisa bAta kA? jo loga dharma ko dharmasthAna meM chor3akara jAte haiM, use grahaNa nahIM karate, ve duHkha aura vipadAeM bhogate haiM / duHkha hamAre pApoM kA phala hai, yaha sabhI saMskRtiyoM ne samaveta svara meM svIkAra kiyA hai / Adhi daivika, Adhi bhautika aura AdhyAtmika trayatApa sabhI bhUtakAla ke kukarmoM kA phala hai / daivika tApa to sAmUhika pApoM kA phala hai / jaise apane bAla baccoM ko krIr3A karate dekha mA~-bApa ko Ananda AtA hai, usI prakAra anya choTe-choTe prANiyoM tathA unake baccoM ke khelakUda ke prati sahanazIlatA aura Ananda kA vyavahAra na rakhA jAya to yaha kaisA mAnavIya vyavahAra hai! narabhakSI jAnavara jaba mAnava para AkramaNa karate haiM to mAnava zora karatA hai / taba yadi pazu-pakSiyoM ke parivAra meM se kisI prANI ko koI mAnava le jAya, to kyA unameM khalabalI nahIM macegI? mora nAca kara kyA Ananda kI sRSTi karatA hai, tathA koyala kI mIThI tAna aura tote kI bolI kitanI suhAvanI lagatI hai ? yadi aise sundara pakSiyoM ko naSTa kara diyA jAya, to unake nRtyAdi kA Ananda mAnava ko kaise prApta ho sakegA ? surakSita vanoM ke pazu-pakSiyoM ke mArane para pratibandha rahatA hai / kisI jAti vizeSa kA pazu-pakSI ho to use dhyAnapUrvaka pAlA jAtA hai / jo jAnavara dUsare dezoM meM nahIM pAe jAte, vaha deza una pazu-pakSiyoM ke lie gaurava mAnatA hai| ve pazu-pakSI aura machalI Adi manuSya se na to sthAna aura na dAnA hI mAMgate haiM - ve koI kSati bhI nahIM pahu~cAte, phira bhI mAnava unase maitrI-bhAva na rakha kara duzmanI kyoM nikAlatA hai ? koI dUsaroM kI jAna lekara sukhI rahanA cAhegA, to vaha kaise sukhI raha sakegA? kahA bhI hai ki kare burAI sukha cahe, kaise pAve koy| rope per3a babUla kA, Ama kahAM se hoya / / hindu dharma meM to caubIsa avatAroM meM matsyAvatAra, kazyapAvatAra Adi rUpa se matsya Adi ko bhI Adara diyA hai / zrIkRSNa ne gauoM ke bIca rahakara gopAlana kiyA, ve pazuoM ke dulAre the / Aja ke kRSNa bhaktoM ko isa para socanA caahie| ___ Aja manuSyoM meM svArthaparatA AI huI hai| khAne vAloM meM rasanA lolupatA, becanevAloM meM lobha aura nahIM khAne vAloM meM dabbupana A gayA hai / jaise koI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka apanI patnI ke gale meM hAtha DAlakara bAjAra meM cale, to yaha asAmAjika kArya hai, usI prakAra sAmUhika rUpa se mAMsa bhakSaNa bhI asAmAjika kArya hai / mAMsa khAne vAle yadi cupacApa ghara meM khAleM, to vaha burAI apane taka hI rahegI, para khule rAste meM lAnA, becanA aura pracAra karanA samAja meM burAI phailAnA hai, yaha nIti viruddha hai| isa prakAra ahiMsaka janatA aura sAtvika logoM ke mana para coTa pahu~cAI jAtI hai / yaha nyAya saMgata nahIM kahA jA sakatA / agara kisI kA par3osI dharmazUnya aura atyAcArI hai, to usake pAsa se AyA huA dhana bhI dharma zUnya hI rahegA / usase cAhiye jitanA Ananda AnA to dUra, balki kaSTa hI bar3hegA aura mana ulajhanoM meM phasegA / yadi mAtA-pitA apane baccoM ke mAdhyama se corI karavAveM yA hiMsAtmaka kArya karavAveM, to yaha bhI mahAn pApa hai| nagara kI kharAbiyoM ke sAtha A~kha-micaunI nahIM kI jAnI cAhie / bhAI, baccoM ko samajhAne meM jaise hitabhAvanA rahatI hai, vaise hI par3osI ko samajhAne meM bhI hita bhAvanA honI cAhie / hiMsA ghaTane se samasta saMsAra kI bhalAI hogI / logoM kA paraspara prema bar3hegA aura Apasa meM zAMti tathA saumanasya kA prAdurbhAva hogA / IrSyA, kalaha, dveSa aura virodha kA damana hogA tathA parAye-vat pratIta hone vAle loga AtmIyavat dikhAI deNge| dekhA jAtA hai ki adhika upajAU bhUmi ke svAmI duHkha pAte haiM aura registAna ke thalI ke kisAna sukhI rahate haiM / isakA kAraNa yaha hai ki jIvana ko mAMjane vAlA hamezA sukhI rahegA, cAhe vaha registAna meM hI kyoM na rahatA ho ? unameM ahiMsA vRtti hai| moTI cIja pakar3ane meM AsAnI rahatI hai aura sUkSma cIja pakar3ane meM kaThinAI hotI hai / aise hI AvazyakatA para niyantraNa hone se anya guNoM kI dhAraNA meM sugamatA hogI / ataeva jIvana sudhAra ke lie prathama AvazyakatAoM ko kama kiyA jAnA caahie| sthUlabhadra ne rAjamaMtrI ke vibhava vilAsa ko Thokara mAra dI aura parama-Ananda kA anubhava kiyA / sAdhanA ke mArga meM calane se manuSya meM nirbhayatA AtI hai aura yahI kAraNa hai ki sthUla bhadra ne rUpakoSA ke ghara cAturmAsa karane kI himmata kI / unakA yaha kAma sAdhAraNa nahIM thA / Aga ke pAsa yadi ghI jAya, to binA pighale nahIM raha sakatA / kintu guru ne acchI taraha jAna liyA thA ki yaha dhIra, vIra aura gaMbhIra hai / isameM itanA Atmabala hai ki yaha saMbhala kara kadama rakhegA aura svayaM amala dhavala raha kara guru ke nAma ko bhI prazasta banAegA / guru kI AjJA pAkara
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 221 sthUlabhadra kA mana-mayUra Ananda se nAca uThA / sthUlabhadra kI sAdhanA dikhane meM komala hote hue bhI nirAle prakAra kI kaThoratA lie hue thI / guru se mile jJAnabala, Atmabala aura tapobala ko grahaNa kara sAdhaka ne use bhalI-bhAMti camakAyA hai / isI prakAra yadi hara eka vyakti sAdhanA ke mArga meM agrasara hogA, to apanA ubhaya loka meM kalyANa kara skegaa|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 43 Antarika parivartana zAstrakAroM ne kahA hai ki dravya kI taraha sAdhaka jIvana bhI parivartanazIla hai sadA ekasI sthiti nahIM rhtii| usameM Antarika aura bAhya parivartana hote rahate haiN| AhAra, vihAra evaM bhASA se bAhya parivartana hotA hai jo dekhA jA sakatA hai, kyoMki usameM bAhya sAdhanoM kA saMyoga rahatA hai| kintu Antarika parivartana meM bAhya sAdhanoM kA hAtha nahIM rahatA / sokara uThane tathA bAhara nikalane meM tela, kaMghA aura sAja-sajjA Adi ne sahAyatA dI, isaliye parivartana aayaa| isI prakAra krodha, mAna, sneha, lobha, 'harSa, zoka Adi kA rUpa sahetuka aura ahetuka tIvra manda hotA rahatA hai| bhAvanA meM parivartana hone se bAhya AcAra meM bhI parivartana ho jAtA hai| isI se prANI ucca se nIca aura nIca se ucca banatA hai| jIvana parivartana meM pramukha kAraNa kAla, karma saMyoga, paristhiti aura adhyavasAya mAne gaye haiN| saMsAra meM jIvana parivartana kA cakra hara kSaNa calatA hI rahatA hai| jaba taka zarIra hai, zarIradhArI ke isa cakra kA bhI anta nahIM hotaa| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai jAtA hai| "egayA devaloesa, naraesa vi egayA / egayA Asura kArya, AhAkammehiM gacchaI" / / * arthAt jIva kabhI svarga meM kabhI naraka meM to kabhI karmAnusAra asura yoni meM manuSya karma ke kAraNa Upara car3hatA hai, jaise vAyu ke saMga se dhUla kA kaNa Upara car3hatA hai aura azubha karma se nIce AtA hai magara svarNa kaNa Upara nahIM jAtA / dhUli kaNa Upara car3hakara AkAza meM sUrya ko Dhaka detA hai aura varSA se nIce A giratA hai| isI taraha zubha karma rUpI havA se jIvana bhI car3hatA hai| jina nimittoM se vaha giratA hai, unako haTAne se vaha Upara car3hatA hai, yaha eka mAnI huI bAta hai|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 223 pAnI ke samAna kharAba karma ke bhAra se mAnava kA bhI patana hotA hai aura havA rUpI sukarma ko pAkara Upara uThatA hai| sthAvara jantuoM meM kucha zubha aura azubha donoM prakAra ke jIva haiN| eka hIre ke rUpa meM mukuTa meM jar3A jAtA hai tathA dUsarA pharza meM yA usase bhI gayI gujarI jagaha meM lagAyA jAtA hai| hIre ko paira tale dekhakara loga saharSa uThA lete haiM aura surakSita rUpa meM rakhate haiM parantu patthara ko paira tale Ane para, bagala meM pheMka dete haiM / nAgarika logoM kI saMgati meM AyA huA kisAna bhI hIre ko parakha letA hai| eka hI pArthiva jAti ke hokara eka sammAna pAtA hai aura dUsarA tirskaar| isakA kAraNa sthAvara jantuoM meM bhI pApa-puNya hai| manuSya gati puNya prakRti kA phala hai, parantu isameM bhI pApa prakRti vAle lAkhoM nara haiN| manuSya gati kI dRSTi se dekhA jAye to puNya prakRtiyoM kI apekSA jaba pApa prakRtiyAM prabala ho jAtI haiM, to kAma, krodha, lobha, ahaMkAra, asAtA Adi tANDava nAca karane lagate haiN| dhana evaM bAla-bacce pAne mAtra se hI pUrNa puNyodaya nahIM hotaa| ye to puNya prakRti ke bAhya phala haiN| jaba taka jJAna, viveka, sadbhAva evaM zubha ruci prApta nahIM hotI, mAnava bAhya puNya kA phala pAkara bhI nIce gira jAtA hai| hajAroM aise udAharaNa haiM jinameM mAnavaM dhana jana sampanna hokara bhI aise girate haiM ki koI unakA nAma lene vAlA nahIM rhtaa| lAkhoM karor3oM kI sampatti tathA bhare-pUre parivAra ko jAte kyA dera lagatI hai| AMdhI meM tinake kI taraha ve dekhate-dekhate ur3a jAte haiN| kala taka jisake ghara meM hara taraha kI khuziyAlI chAyI huI thI Aja vahA~ gama hI gama najara AtA hai| ye saba kyA haiM ? puNya kI kamI aura pApa kA udaya, nahIM to inheM kyA kheN| kisI manuSya meM krodha, mAna, alpa mAtrA meM hai to vaha roga grasta hone para bhI khIjegA nahIM aura dhanI vyakti roga grasta kI dazA meM sevA, zuzrUSA aura upacAra kI thor3I bhI kamI dekhatA hai to krodha se lAla bana jAtA hai aura jo nahIM bolanA cAhiye aisI betuki bAteM bola detA hai / usake vyavahAra se sApha patA calatA hai ki usakI AtmA nIce girI huI hai| brahmadatta jaisA bar3A rAjA bhI pApa karma karane lagA; to patita ho gayA, itanI vizAla sampadA, akhaNDa prabhutA, aura icchA bhoga pAkara bhI vaha pApa karma ke kAraNa gira gyaa| dhana, vaibhava, manuSya yoni, sundara varNa, zubhavANI aura prabhutA puNya karma ke / kAraNa prApta hai parantu ajJAna aura moha ne use ghera rakkhA hai| yaha pApa prakRti prANI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 AdhyAtmika Aloka ko dekhate-dekhate adekhA kara detI hai, moha se prANI dekhate dekhate adekhA aura jAnate bhI anajAnA bana jAtA hai| brahmadatta ko citta muni ne samajhA kara kahA :-'he rAjan ! adhika nahIM kara sako, to kama se kama anArya karma (corI, hiMsA, vyabhicAra Adi) ko rAjya meM na hone do, corI ko rokakara janatA ko nirbhaya banAo tathA vyabhicAra se sadAcAra kI ora unheM agrasara kro|" parantu brahmadatta ko aisI sIdhI bAta bhI samajha meM nahIM AyI aura vaha sumArga para nahIM cala skaa| usane muni se kahA: "he mahAmuni ! maiM sArI bAteM jAnatA hU~ parantu kAma, bhoga aura moha meM phaMsA hone se, merI sthiti to aisI ho gayI hai jaise kisI kama jala vAle, kIcar3a pradhAna jalAzaya meM pAnI kI lAlasA se gayA huA hAthI, kIcar3a meM phaMsakara, Age-pIche nahIM jA paataa| vaha bIca meM hI phaMsA kinAre ke padArthoM ko dekhatA tathA usake sukha ko samajhakara bhI bAhara nahIM A sktaa| isaliye mahArAja ! maiM Apake upadeza para calane meM asamartha huuN|" kahA bhI hai ki nAgo jahA paMka jalAvasano, daLu thalaM nAbhisamei tiirN| evaM vayaM kAma guNesu giddhA, na bhikkhuNo maggamaNubbayAmo / anajAna ko samajhAnA AsAna hai, jAnakAra jJAnI use ajJAnatA se nikAla sakate haiM, parantu jo jAnate hue moha vaza anajAna haiM, unako samajhAnA mahAmuzkila hai| ve ajJAna ke kAraNa pApa meM phase nahIM hote, unake phaMsane kA kAraNa moha hotA hai| unameM moha ke kAraNa hI tyAga kI buddhi utpanna nahIM hotii| yadi pApa kI prakRtiyoM ko jhakajhora diyA jAye to puNya kI prakRtiyAM sahaja camaka utthe| zubhamati ke udaya se yaha jAnanA cAhiye ki manuSya ko puNya kA udaya hai| sadAcAra aura deva-guru-dharma ke prati prIti pUrva janma ke puNyodaya se hI prApta hotI hai| yaha eka prakAra se mApaka yantra bAhara kI ramaNIka vastu ko dekhakara yadi lAlasA kI jAye aura usake liye mithyAmArga ko AdaraNIya samajhA jAye tathA guNIjanoM kI zArIrika kurUpatA dekha kara unase ghRNA kI jAya, to yaha samyagdarzana kA doSa hai / pApoM se bacane kI dRSTi vAlA sAdhaka kisI vyakti meM guNoM ko dekhakara Adara karatA hai to yaha samyak dRSTi mithileza mahArAja janaka bar3e AtmajJAnI the| gRhastha hote hue bhI unameM . Atma-jJAna kI viziSTatA thii| jJAniyoM ke liye vAstava meM gRhastha kA vaibhava AkarSaNa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 225 kA kAraNa nahIM; varan usameM jJAna-darzana, cAritra ke yadi sAdhanA-bala hai, to sAdhu saMta bhI usakI ora AkarSita ho jAte haiN| jJAna vRddhi ke liye pravacana sunane vAle zrotAoM ko likhane kI Adata rakhanI caahiye| isase manana kA avasara milegA aura kaI bAteM AsAnI se yAda rakhI jA skeNgii| Apako anekoM satpuruSoM ke upadeza zravaNa kA avasara milatA hai, aura usameM kaI bAteM to itanI asarakAraka hotI haiM ki jinake smaraNa se jIvana kI dizA badalI jA sakatI hai, aura AtmA ko UMcA uThAyA jA sakatA hai, kintu lipibaddha nahIM hone se vaha thor3e samaya meM hI mastiSka se nikala jAtA hai / videziyoM meM noTa kara lene kI Adata hai, ataeva ve dezATana aura vidvAnoM ke saMga se bhI bahuta-sI upAdeya bAteM grahaNa kara lete haiM / tatva zruti ke vicAroM ko yadi noTa karane kI paddhati rakhI jAye to isase Age lAbha hogaa| kahane kA abhiprAya yaha hai ki gRhasthI bhI yadi jJAna kA dhanI hai, to vaha sAdhu saMta ke liye AkarSaNa kA kendra bana jAtA hai / mahArAja janaka gahana Atma-cintaka tathA adhyAtma-premI the| ata: bar3e-bar3e RSi muni unake yahA~ AyA karate the aura vahA~ se kucha na kucha AdhyAtmika jJAna lekara lauTate the| eka bAra kI bAta hai, rAjA janaka kI sabhA meM bar3e bar3e RSi muni Aye hue the| vahA~ para eka kurUpa brAhmaNa bhI AyA aura pAsa meM par3e hue eka khAlI Asana para baiTha gyaa| Asa-pAsa ke vidvAna socane lage ki haMsoM kI sabhA meM yaha kauA kidhara se A baiThA hai ? katipaya logoM ne samajhA ki prabandha vyavasthA ThIka nahIM hone se hI yaha praveza pA gayA hai| Ane vAlA janma se brAhmaNa tana hokara bhI zarIra se bahuta bAMkA Ter3hA thaa| ataH saba usako tiraskAra kI dRSTi se dekhane lge| jaba mahArAja janaka Atma-jJAna kI carcA ke liye sabhA meM upasthita hue, taba sahasA usa kurUpa brAhmaNa ne uThakara pUchA-"mahArAja ! maiMne bahuta dinoM se suna rakhA thA ki janaka kI sabhA meM bar3e-bar3e AtmajJAnI puruSa Ate haiM, parantu Aja sAkSAt dekhane para vaha zaMkA huI ki yaha AtmajJAnI vidvAnoM kI sabhA hai yA carmakAroM kI saMsada hai? kyoMki camar3e kA raMga, rUpa aura usakA moTApana, patalApana dekhanA camAroM kA kAma hai|" yaha sunakara sabake saba eka-dUsare kI agala bagala jhAMkate aura kahate ki yaha kauna hai ? jo bar3I marma kI bAta kaha rahA hai ki yadi zarIra ko dekhakara Asana diyA jAye to Atma-jJAniyoM kI sabhA kaisI ? brAhmaNa ke savAla aura tarka ko sunakara saba paNDita caukane aura lajjita ho gye| paricaya pUchane para brAhmaNa kumAra ne kahA ki-"merA nAma kyA batAUM? merA nAma to sApha hai, zarIra hI apanA nAma batA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 AdhyAtmika Aloka rahA hai| ATha sthAna se bAMkA hone se loga mujhe aSTAvakra kahate haiM / " sabane aSTAvakrajI ko AtmajJAna sunAne ke liye kahA / Atma-jJAnI kA kAma bhItara dekhanA hai| guNiyoM ke zarIra ko dekhakara ghRNA karane se pApa lagatA hai| saMskRti kI dRSTi se isakA samAja para bhI burA asara par3atA hai| phira guNoM kA mahatva bhUla kara yadi guNI kA tiraskAra kiyA gayA to usake hRdaya ko bhI coTa lagatI hai| videzI loga anAthoM tathA kor3hiyoM kI vyavasthA karate haiN| kabhI koI anAtha yadi unake hAtha meM A jAye, to ve unakA bar3A Adara karate haiN| phalasvarUpa lAkhoM rAma, kRSNa, mahAvIra ke mAnane vAle Aja anArya saMskRti ke upAsaka bana gaye aura banate jA rahe haiN| hara eka bhAratIya aura jaina meM dharma vatsalatA bhI honI caahiye| sAdhu-saMtoM kI unnati dekhakara prasanna honA yaha samUhagata vatsalatA hai| saMgha meM isI prakAra svadharmI ke prati bhI vatsalatA bar3hanI caahiye| prema se sAdhaka kaThora sAdhanA bhI kara sakatA hai| sAdhaka meM sAdhanA kI ora lagana ho, aura sAtha hI samAja kI unake prati sadbhAvanA ho to mAnava sahaja hI apanA utthAna kara sakatA hai| ___ yaha kahA jA cukA hai ki rUpakoSA ke yahAM kAma vijaya kI bhAvanA se jAne vAle sthUlabhadra ko guru ne cAturmAsa kI anumati de dii| guru meM vatsalatA thI aura zubha prema ke kAraNa vatsalatA jIvana ko Age bar3hAtI hai evaM moha jIvana ko girAtA-phaMsAtA hai| guru ne sthUlabhadra se kahA ki kAma vijaya karake zIghra A jaanaa| guruvANI se unheM bar3I prasannatA huii| aura sAhasa dviguNita ho gyaa| sthUlabhadra apanI sAdhanA ke liye rupakoSA ke ghara phuNce| rUpakoSA ne jaba sthUlabhadra ko dekhA to usake mana meM tarka-vitarka hone lgaa| usane Asana chor3akara sthUlabhadra kA hArdika svAgata kiyA aura kahA: "priyatama ! Aiye, Aiye, jIvana ko sarasAiye para yaha vairAgI kA sA aTapaTA veSa kaisA ?" dharma sthAna meM vilAsa zrRMgAra karake AnA dUSaNa hai, parantu rivAja kA rUpa hone se Aja yaha sAdhAraNa bAta ho gaI hai| dharma sthAna meM ghRNA vyaMjaka, asvaccha aura azuddha malAdi se lipta 'vastra nahIM ho, vastra tar3akIle-bhar3akIle bhI nahIM hone caahiye| vahA~ ke liye sAdA veSa hI bhUSaNa hai| parantu vezyA to rAgI ThaharI / ataH use vairAgI kA veSa khaTaka gyaa| lokanIti ke anusAra rAga kI jagaha meM rAga kA rUpa ho, aura vairAgya kI jagaha meM vairAgya kA to acchA lagatA hai| vezyA ne kahA-"ApakA AnA mujhe acchA lagA, parantu yaha virAgI veSa arucikara jNcaa|" rUpakoSA sthUlabhadra ko sammAnita kara raMgazAlA meM le jAtI hai aura sundara vastra dhAraNa karane kA Agraha karatI hai| Aja sthUlabhadra kA parIkSA kAla hai| kuzala '
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 227 parIkSArthI parIkSA kAla meM Ane-jAne vAloM kI ora dRSTipAta nahIM karatA aura na bhayabhIta hI hotA hai / usakA lakSya hotA hai ki kahIM merA pramAda meM varSa kharAba nahIM ho jaaye| sthUlabhadra yadi thor3A bhI cUka jAtA to usakA jIvana bigar3a jaataa| ataeva bar3I sAvadhAnI se vaha parIkSA meM lagA rahA / sAdhAraNa sAdhaka kA to vezyA ke muhalle meM bhI jAnA zaMkA kI dRSTi se dekhA jAtA hai aura bAta bhI ThIka hI hai ki gaNikA kI marma-vedhinI dRSTi ke sAmane apane ko bacAe rakhane kI zakti bhI sarva sAdhAraNa janoM meM nahIM pAyI jaatii| magara sthUlabhadra ko to guru kI AjJA thii| guru ne unheM yogya samajhakara hI gurutama bhAra unake kaMdho para DAlA thaa| Aja yadi koI sAdhu ekAkI strI ke pAsa baiThA rahe to usakI saMyama zuddhi meM zaMkA utpanna ho jAtI hai phira sthUlabhadra ko kaise AjJA dI gayI / sAdhAraNa manuSya kA mana isase cakarA sakatA hai, parantu saMbhUti vijaya ne unako yogya samajhA thaa| bhagavAna aura guru kI dRSTi unake sAmane hai, ataH unheM kisI kA bhaya nhiiN| isI prakAra guru aura bhagavAna para jo loga zraddhA rakheMge, to unheM kisI kA bhaya nahIM rahegA aura ve apanA kalyANa kara skeNge|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [44 ] sAdhanA kI bhUmikA bhagavAna mahAvIra ne sabase pahale apane jIvana ko zuddha, buddha eMva niSpApa banAyA aura phira saMsAra ko anubhava kA mArga btaayaa| unhoMne kahA ki he mAnavaH! tU apane hI bala se saphalatA prApta kara skegaa| jaba taka tU apanI sAmagrI kA upayoga nahIM karatA, taba taka zahaMzAha hokara bhI bhikhArI-sA mArA-mArA phiratA rhegaa| jisa dina tU prApta susAmagrI kA upayoga karegA, terA teja saMsAra meM camaka utthegaa| tU nakSatra maNDala kA apUrva jyotirdhara rUpa hai, kyoMki anya jyoti-dhAriyoM kA to asta hone kA bhI avasara AtA hai, kintu vivekapUrvaka kAma lene se terA Atma teja kabhI asta hone vAlA nahIM hai| ajJAnAndhakAra ke dUra hone para jo manuSya prabhu ke vacana ko samajha pAte haiM, ve ananta kAla ke pApa karmoM ko kATakara mukta ho jAte haiN| prabhu kA jJAna svayaM anubhUta evaM dUsaroM para prayoga kiyA huA hai| unhoMne anubhava se nizcita kiyA ki vicAra zuddhi ke binA AcAra zuddhi sambhava nahIM hai| vicAra zuddhi ke liye ajJAna evaM mithyAtva se kinArA karanA hogaa| mithyAtva aura ajJAna ko dUra karane ke nimna upAya batAe gae haiN| paramattha saMthavo vA, sudiTTha paramattha sevaNaM vAvi / / sarva prathama tatvajJAna, AtmA-paramAtmA kA jJAna arthAt jIva-ajIva, puNya, pApa evaM dharma-adharma kI jAnakArI Avazyaka hai| jisane paramArtha kI jAnakArI nahIM kI vaha ulajha jAyegA tathA use zAnti prApta nahIM hogii| paramArtha kA paricaya karane ke liye 1. sacchAstra evaM 2. satsaMga do sAdhana haiM / hara eka zAstra se paramArtha prApta nahIM hogA, kyoMki kAma-zAstra, arthazAstra, rasAyana zAstra, nATya-zAstra aura
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 229 rAjanIti-zAstra Adi aneka zAstra haiM, parantu ve jIvana kI durvRttiyoM para zAsana karane ke zAstra nahIM haiM / inase loka jIvana kA kAma cala sakatA hai, AdhyAtma jIvana kA nahIM / artha-zAstra mAnava ke mana meM Arthika kAmanA paidA karegA aura mAnava meM AkulatA lA degA, bAdhaka tatvoM ke Ane para virodha hogA tathA Aya ke sAdhakoM se mitratA hogii| isa prakAra arthazAstra Arthika daur3a-dhUpa meM aura kAma zAstra kAmanA bar3hAne meM upayogI ho sakate haiN| kintu dharma-zAstra kAmanA aura prapaMca tyAga karane kA upadeza detA hai| arthAdi zAstroM se isakA siddhAnta pUrNataH bhinna aura pRthaka hai, artha ke raMga meM hama apanA parAyA bhUla jAte haiM aura hAni meM mitra se bhI saMbaMdha tor3a lete haiN| isa sambandha meM to kaI bAteM sunI gayI haiM jaise daheja meM icchAnusAra artha lAbha nahIM hone para lar3akI sasurAla se kabhI pitA ke ghara nahIM A pAtI / paraspara ke sambandha khaTTe ho jAte haiM aura anapekSita vaira- virodha bar3ha jAtA hai| * dharma zAstra to kisI ko bhI coTa pahu~cAne kA niSedha karatA hai| dharma zAstra kA anugAmI yA sevaka svayaM hAni uThA legA, parantu dUsare ko dhokhA nahIM degA aura AghAta nahIM phuNcaayegaa| kumArga meM jAte samaya usakA paira lar3akhar3AyegA, hAtha kampita hogA aura mana ghabarA utthegaa| eka arthavAn manuSya dUsare kA dhana chInanA cAhegA, parantu dharma zAsana vAlA vyakti svapna meM bhI dUsare ke dhana para A~kha nahIM utthaayegaa| dharma-zAstra meM ajJAna aura mithyAtva ko miTAne kI zakti rahatI hai| yadi apane Apa meM paramArtha milAnA hai, to paramArtha ke jJAtA logoM kI saMgati karanI cAhiye aura vyartha kI bAta karane vAle pramAdiyoM se sadA dUra rahanA cAhiye / bhakta sUradAsa ne bahuta hI sundara zabdoM meM kahA hai"tajo re mana hari - vimukhana ko saMga | jAke saMga kubudhi upajata hai, par3ata bhajana meM bhaMga ||9|| kAhi kahA kapUra cugAye, zvAna nahAye gaMga / khara ko kahA aragajA lepana, markaTa bhUSaNa aMga ||2|| kusaMgati meM baiThakara manuSya ko apanA jIvana kAlA nahIM karanA caahiye| kusaMgati kI pahacAna ke liye bhakta kavi ne ThIka hI kahA hai ki jisakI saMgati se kubuddhi upajatI ho, mana meM pApa-vAsanA jAgRta ho evaM bhajana meM bAdhA AtI ho to nizcaya hI vaha kusaMgati hai| jisakI saMgati se subuddhi utpanna ho, durvyasanoM kA parityAga ho, aura ahiMsA, satya tathA prabhu bhajana meM mAnava kI pravRtti ho, vaha susaMgati hai| kahA bhI hai
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 230 dUrI karoti kumati, vimalI karoti, cetazciraMtanamaghaM culakI karoti / bhUteSu kiMca karuNAM bahulI karoti, saMgaH satAM kimu na maMgalamAtanoti / / . Ananda zrAvaka ne tatva ko pahacAna liyaa| usane jIvana kI sthiti aDola banAlI aura saMsAra meM rahate hue bhI vaha saMsAra se sarvathA alaga ho gyaa| jJAna prApti ke liye jJAnavAna kI saMgati Avazyaka hai- isI prakAra ajJAnI aura mithyAdarzanI kA saMga jo dUSaNa rUpa hai tyAjya hai| isake liye zAstrIya zabda 'para-pAkhaNDa' AtA hai| zaMkA hotI hai ki 'pAkhaMDa' to apanA ho yA parAyA, hai to burA hI phira para-pAkhaMDa-prazaMsA se para-pAkhaMDa prazaMsA kI nindA aura niSedha kyoM ? kyA apane pAkhaNDa kI nindA nahIM karanI hai? nahIM, vastutaH 'pAkhaNDa' kA sahI artha vrata-niyama hai| Atma-bhAva kI ora le jAne vAlA vrata-niyama sva pAkhaNDa hai, isake viparIta parabhAva-dhanadArAdi vaibhava yA mithyAtva kI ora le jAne vAlA para-pAkhaMDa hone se varjanIya hai| athavA samyak dRSTi 'sva' hai aura samyak dRSTi vihInatA 'para' hai| para-pAkhaMDa prazaMsA arthAt ajJAna se paripUrNa sAdhanA kI prazaMsA karanA anucita hai| para-pAkhaMDa prazaMsA kA phala hai saMsAra aura usa saMsAra kA tyAga hI mukti hai| rAga-bhAva tathA ajJAna bhAva se yukta vrata sAdhanA jIvana ko gar3abar3A detI hai| para pASaMDa prazaMsA kA jana sAdhAraNa meM anukaraNa hotA hai aura isI para pAkhaMDa kI prazaMsA ke kAraNa sAdhanA ke zuddha mArga meM vikRti Ane lagatI hai / mahApuruSa tAtkAlika vikRti ko apane sAmarthya se dUra karate haiN| bhagavAna pArzvanAtha ne bhI ajJAna karaNI kA nikaMdana kiyaa| pArzvanAtha kA siddhAnta thA ki ajJAnamaya ko bhI prema se sanmArga batAyA jaaye| dharma kA pracAra apazabda yA DaMDe ke jora para karane se sahI rUpa meM pracAra nahIM hotaa| bhaya kA rAstA galata hai / dharma prasAra prema dvArA kiyA gayA hI sthAyI va hitakara ho sakatA hai| bhagavAna pArzvanAtha ne sAdhanA se rAga-dveSa donoM ko dUra kara liyA thaa| unako tapa karate hue dhyAnastha dekhakara kamaTha ne roSa kiyA aura pralaya kI sI sthiti nirmita kara dI / pArzvanAtha kI gardana taka jala hI jala ho gayA, phira bhI unake mana meM roSa nahIM aayaa| ve aDola rahe aura apane dhyAna kI dhuna meM magna rhe| ve vItarAga ho cuke the| Atma svarUpa ko pahacAnane vAle ke mana se malina vicAra vaise hI dUra ho jAte haiM, jaise sUryodaya se andhakAra / vicAra kI bhUmikA para hI AcAra ke sundara mahala kA nirmANa hotA hai| vicAra kI nIMva kaccI hone para AcAra ke bhavya prAsAda ko dharAzAyI hote dera nahIM lgtii| dharmavIra, dAnavIra aura tyAgavIra kA parIkSA ke samaya para hI sahI patA calatA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 231 vikAra hetau sati vikrayante yeSAM na cetAMsi te eva dhIrA / arthAt vikAra ke kAraNa milane para bhI jinake citta meM vikAra utpanna nahIM hoM ve hI dhIra haiN| gRhastha varga meM hajAroM aise namUne ho gaye haiM jinhoMne jIvana ko niSpApa banAye rakhA tathA nikAcita karmabandha nahIM kiyaa| purohita somadatta kA lar3akA kAzI se par3hakara jaba ghara AyA to usake Agamana ke upalakSya meM sAre nagara meM khuzI manAI jAne lgii| nagara ke pramukha janoM ne sammAna pUrvaka usakA nagara praveza kraayaa| sabake mu~ha se eka hI bAta thI ki bApa se beTA savAyA niklaa| purohita putra bhI yathA yogya sabakA satkAra karake ghara AyA aura mAtA ke caraNoM meM sira jhukA kara usane praNAma kiyA, para sAmAyika meM hone se mA~ vaise hI upekSita baiThI rhii| mA~ ke isa upekSita svAgata se putra ko santoSa nahIM huA aura bolA- mAtAjI bAraha varSa se maiM vidyA par3ha kara ghara AyA hU~ jisakI sAre nagara meM prasannatA hai para Apake mukha para prasannatA dikhAI nahIM detii| kyA kAraNa hai ? kyA merI isa saphalatA se Apako santoSa nahIM hai ? yaha sunakara mAtA bolI beTA ! santoSa kyA batAUM? abhI to tUne 12 varSoM meM kevala peTa bharane kI vidyA sIkhI hai, Atmonnati ke jJAna-adhyAtma vidyA kA to upArjana kiyA hI nhiiN| phira bhalA maiM santuSTa kaise hoU~ ? apanA evaM apane parivAra kA bharaNa-poSaNa to jaMgala ke pazu-pakSI bhI kara lete haiM aura isake liye apekSita zrama se kabhI jI nahIM curaate| ema. e, bI. e, vakIla, bairisTara aura AcArya zAstrI bhI bharaNa-poSaNa mAtra hI karate haiN| isa prakAra jIvana nibhAne kI kalA sIkha lene se manuSya ko santoSa nahIM mAna lenA caahiye| ___ mAtA ke spaSTa aura sudhare vacana ne putra ke hRdaya ko udvelita kara diyaa| mAtR bhakta hone ke kAraNa usane aisI zikSA lene kA saMkalpa liyA, jisase mAtA ko santoSa ho| usane mAtA se pUchA to Adeza milA ki amuka AcArya ke pAsa AgamoM kA jJAna prApta karane ke liye jAo | Agama kA evaM pUrvo ke jJAna kA abhyAsa karane ke liye vaha una jainAcArya ke pAsa gayA aura jJAna prApti ke lie unakA ziSya ho gyaa| Aja kI deviyAM yadi isa prakAra apane putra ko Adarzonmukha banAyeM, to deza kI kAyA palaTa ho sakatI hai| vicAra bala kI chApa AcAra para par3atI hai| jisakA vicAra bala sUnA rahegA, usameM AcAra bala kI zunyatA svayaMsiddha hai| sthUlabhadra rUpakoSA ke yahA~ kAma jItane ke liye pahuMce haiN|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 AdhyAtmika Aloka "kAjara kI koTharI meM, lAkha hu sayAno jAya, kAjara kI eka dAga, lAge . puni lAge hai", kI prasiddha ukti ko sthUlabhadra ne galata siddha karane kI ceSTA kii| vikAra ke saghana mohaka vAtAvaraNa meM svayaM nirmala rahakara, dUsare ko bhI nirmala karanA, sthUlabhadra ke sAmane ye do Adarza the| rUpakoSA ne sthUlabhadra se kahA deva ! bhogabhavana meM virAgI kA svAMga bhaddA aura beDhaMgA pratIta hotA hai| Apake jaise taruNavaya bhogI ke liye yogI kA rUpa pakar3anA nitAnta hAsyAspada hai| Apa apane purAne rUpa meM hI hamAre mano mandira meM Asana jamA aura bhukti rUpA mukti ko hastagata kreN| yaha sunakara sthUlabhadra ne kahA, "koSA ! ye rUpa aura bhoga nAzavAn haiN| jisa rUpa aura bhoga kI lau para manuSya pataMge kI taraha TUTatA aura khAka hotA hai vaha rUpa aura bhoga to svayaM samaya pAkara nissAra ho jAtA hai| kSaNa bhara pahale jisase A~kheM haTAte acchA nahIM lagatA thA, kSaNa bhara bAda udhara A~kheM uThAkara dekhane ko bhI jI nahIM caahtaa| phUloM kI raMga-biraMgI cikanI komala paMkhur3iyAM, kAla pAkara jhulasa kara dhUla bana jAtI haiN| saMsAra kA rUpa parivartanazIla hai| yahA~ koI vastu eka sthiti meM rahane vAlI nahIM hai, maiM isI satya kA isa bAra tumheM darzana dilAne yahA~ AyA huuN|" yaha sunakara rUpakoSA bolI, "mahArAja ! yahA~ dharma lAbha yA jJAna carcA kI AvazyakatA nahIM hai| yahA~ to artha lAbha kI AvazyakatA hai| artha varSAo yA koI aisA mArga batAdo jisase artha se bhaNDAra bhara jaaye| maiM ApakA abhinandana karatI hU~, AzIrvAda ke liye nahIM kintu artha ke liye / kRpayA raMgabhUmi ke anukUla rUpa banAkara hamAre mana ko srsaao| jo jaisA hogA vaha dUsaroM ko bhI vaisA hI banAnA cAhegA, yaha saMsAra kA niyama hai| apazabda kA badalA yadi apazabda se nahIM denA hai, to apazabda ke pratyuttara meM niruttara rahanA, yaha apazabda bolane vAle ko harAne kI sarvottama kalA hogii| kATe kA javAba phUla se denA sajjanAcAra hai| apazabda kahane vAle ko apazabda se pratyuttara nahIM diyA jAye, to dekhane vAlA tRtIya vyakti apazabda kahane vAle ko hI burA khegaa| sthUlabhadra ne Atmabala prApta kiyA thaa| usane rUpakoSA se Thaharane kA sthAna mAMgA aura rUpakoSA se kahA ki mujhase eka hAtha dUra rahakara apane sabhI . sAdhanoM kA prayoga karatI rhii| usane rUpakoSA kI AzAoM para tuSArApAta kara diyaa| "pakoSA apane bhautika bala para vizvAsa karatI thI aura puruSa kI durbalatA para vijaya
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 AdhyAtmika Aloka pAnA usane AsAna samajha rakhA thA, para Aja usakA sArA vizvAsa galata siddha huaa| jisa dhana aura sAdhana se jIvana sudhare, vAstava meM vahI dhana aura sAdhana uttama hai| jo apane dhana aura sAdhana kA sadupayoga karegA, vaha loka aura paraloka donoM meM sukha-zAnti kA adhikArI hogaa| -
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 45 ] zraddhA ke doSa bhagavAna mahAvIra ne zraddhAmUlaka dharma kI zikSA dI hai| jahA~ samyagdarzana aura suzraddhA hai, vahA~ cAritra dharma ko cAhe jitanA UMcA uThAyA jA sakatA hai| cAhe sAdhu-dharma ho yA gRhastha-dharma, samyagdarzana kI dRr3ha bhUmikA, donoM ke liye atyAvazyaka hai| bhagavAna mahAvIra ne Ananda ko sambodhita karake samyagdarzana ke pAMca dUSaNa btlaae| unameM 'parapASaMDa-saMstava' vaha pA~cavA dUSaNa hai| dUSaNoM kA tyAga sabake liye Avazyaka hai| Ananda hI kyA saMsAra ke samasta sAdhaka aura zrAvaka isa sIkha se lAbha uThA sakate haiN| jo gRhastha ke liye tyAjya hai, vaha zramaNa ke liye to tyAjya hogA hii| kyoMki gRhastha deza virati hai, ataeva usake sAmane pApa tyAga kI sImA hai, kintu zramaNa sarvavirati hai, ataH vaha sabhI pApoM evaM duSaNoM kA tyAgI hai| zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA ye tInoM doSa tyAjya haiN| isakA kAraNa yaha hai ki jisa paramparA yA dRSTi se sAdhanA kI jAye, yadi usameM vizvAsa nahIM ho to kabhI na kabhI usake sAdhaka usa sAdhanA se DigamigA jaayege| aise hI parapASaMDa-prazaMsA se mithyAmArga ko protsAhana milatA hai| sAdhAraNa loga bhI prazaMsA se prabhAvita hokara kumArgagAmI bana jAte haiM, ataH samyagdarzanI ko kumArga arthAt mithyAtva kI bhI prazaMsA se dUra rahanA caahiye| yahA~ vItarAga vANI meM 'sva-para' kA marma kucha bhinna hI batAyA gayA hai| yahA~ para jAti, kula-dharma aura varNa kI dRSTi se nahIM varan paramArtha dRSTyA Atma-guNoM ko 'sva' aura jar3a-guNa ko 'para' mAnA gayA hai| vItarAga bhAva kI ora AtmA ko abhimukha karanA yaha sva-samaya hai, tathA apane sivAya saMsAra kI samasta bhautika vastuoM ' ke abhimukha vRtti ko para-samaya mAnA gayA hai| para bhAva kI dazA meM arthAt rAga yA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 235 mithyAtva meM jaba sAdhaka kucha kaha jAtA hai, to vaha paradarzana hai, ajJAna dazA hai| AtmA ke zuddha bhAva meM jo bAta kahI jAtI hai, vahI svadarzana hai| bhagavAna ne Ananda ko baMdhamArga para mArga kI prazaMsA karane se rokaa| __ hastItApasa nAmaka eka sAdhu ne niyama kara rakhA thA ki maiM kanda, mUla, phala aura sabjI na khAkara eka hAthI ko mAra kara khAUMgA, isase adhika jIvoM kI hiMsA baca jaayegii| hastI tApasa kA yaha vicAra parabhAva hai, ajJAna hai| usane socA aneka anAja ke dAnoM ko naSTa karane ke badale eka bar3e jIva ko mAra kara khA lenA acchA hai, kintu yaha tarka bhrama pUrNa hai| hiMsA kA choTA-bar3A honA jantuoM kI gaNanA se nahIM hai| sthAvara jantu meM cetanA kama vikasita hai, cIMTI meM kucha adhika, pazu meM aura adhika tathA mAnava meM sabase ucca cetanA kA vikAsa hai| pazu hamalA hone ke bAda adhika zora karatA hai, para cIMTI nhiiN| eka anArya kisI sUara ko mAratA hai, to cAroM tarapha hallA maca jAtA hai| bakare, sUara aura murgI Adi kI hiMsA meM manuSya kA mana adhika kaThora hotA hai| cIMTI ke liye mana ko utanA kaThora nahIM karanA par3atA jarA paira girate hI vaha tar3aphegI aura cetanA zunya ho jaayegii| sthAvara jantuoM kI hiMsA meM tar3apana, krandana Adi sthUla ceSTA bilkula nahIM hogii| jitanI hI adhika cetanAzIla jIva kI hatyA hogI, utanI hI bar3I hiMsA samajhI jAyegI, yaha bAharI lakSaNa hai| vanaspati kI taraha mAMsa jIvana ke liye atyAvazyaka nahIM hai| mAMsAhAra ke binA mAnava jIvana cala sakatA hai, parantu vanaspati ke binA jIvana calanA azakya hai| zera kA bacyA mahInoM dUdha para gujArA karatA hai| jaMgalI jAtiyoM ke bacce bhI prArambha meM dUdha para hI jIvana calAte haiN| jaise phalAhAra jIvana meM anivArya hai, vaise mAMsAhAra nhiiN| beparavAhI yA kaThora dila karake, Artadhvani sunakara bhI jo na pasIje vaha krUra mithyAtvI yA abhavya hogaa| yadi koI hastItApasa kI isaliye prazaMsA kare ki vaha hastI ko mArakara gujara karatA hai aura anAja ke hajAroM jIvoM kI jAna bacAtA hai, to yaha prazaMsA parapASaMDa-prazaMsA rUpa hai| yadi koI vyakti vrata kare aura usameM roTI evaM dUdha dahI nahIM khAve kintu pyAja, lahasuna Adi kandamUla khAtA rahe to yaha prazaMsanIya vrata nahIM hai| yaha to eka prakAra kA ajJAna pradarzana hai| vrata kA tAtparya uttejaka evaM nazIlI vastuoM ke tyAga se AtmA ko zuddha evaM nirmala banAye rakhanA hai| koI zAdI nahIM kare, usakA tyAga
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 AdhyAtmika Aloka karale kintu vezyAvRtti ko khulA rakhe, to yaha nIti ke viruddha hogaa| isako suvrata nahIM kaha skte| bhAratIya paramparA ke anusAra 25 varSa taka brahmacarya .kA niyama rakhanA acchA ginA gayA hai| ___pAzcAtya dezoM meM sadAcAra kI ora bar3A durlakSya hai| vahA~ vyabhicAra kA khulA tANDava calatA rahatA hai| brahmacarya khaNDana ko loga utanA burA nahIM mAnate, jitanA ki anya naitika niyamoM ko tor3ane ko / kintu bhArata dharma pradhAna deza hai yahA~ ke loga vrata niyama karake vyabhicAra se bacane kI ceSTA karate haiN| binA viveka ke pAzcAtya dezoM kI sacAI kI prazaMsA karanA bhI parapASaMDa-prazaMsA jaisA ho sakatA hai| vyApAra meM eka bAta rakhanA unhoMne arthalAbha meM sahAyaka mAnA hai, para rAjanIti meM bar3A se bar3A jhUTha bolanA aura vizvAsaghAta karanA utanA burA nahIM maante| kyoMki yaha rAjanItika dAMva peMca hai| bhagavAna mahAvIra kA sandeza hai ki kaI bAra asthira mati vAle isa prakAra kI pASaMDa prazaMsA se gar3abar3A jAte haiN| ataeva samyagdarzanI ko isakA parityAga karanA caahiye| isI prakAra sAdhaka ko mithyAmArga vAle kA saMga yAni ati paricaya bhI chor3anA Avazyaka hai| kyoMki saMga doSa se sAdhanA kA rUpa bhI galata ho sakatA hai| kahAvata bhI hai ki "tukhma tAsIra, sohabateasara" jaba pApa karma kaTeMge to duHkha svayaM hI miTa jaayeNge| kyoMki pApa aura duHkha ina donoM meM kAryakAraNa bhAva hai| duHkha miTAne ke liye kucha galata rIti rivAja pAle jAte haiN| vrata karake putrAdi kI kAmanA kI jAtI hai, aise vrata prazaMsA ke lAyaka nahIM haiN| svArtha kI bhAvanA se vrata karanA, vrata ke mahattva ko kama karanA hai| kAmanA ko dRSTi meM rakhakara tathA rAga yA mithyAtva meM par3akara kiye gaye vrata viSa mizrita pakavAna kI taraha heya haiN| isa prakAra kI paripATI mithyAtva ko bar3hAne meM sahAyaka hogii| Aja manuSya jisakI prazaMsA kara rahA hai, usakI kala burAI karane lagatA aura jisakI kala burAI karatA thA, usakI Aja prazaMsA karane lagatA hai| rAjanIti meM koI netA ho gayA to usake durguNa bhI prazaMsanIya bana jAte haiN| kyA pada pA lene se usakA burApana dUra ho gayA, yaha vicAraNIya viSaya hai| dharmanIti meM aisA nahIM honA cAhiye, parantu rAjanIti kA prabhAva par3ane se yahA~ para bhI dUSaNa A jAtA hai| kala kA U~cA Aja kA hIna bana jAtA hai, yaha vANI kI caMcalatA, manuSya kI prAmANikatA ke liye khatarA hai| jisakI prazaMsA kI, UMcA mAnA, use 5 zIghratA se burA na khiye| hara eka kA mUlya AMkane se pahale vicAra kiijiye| ..
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 AdhyAtmika Aloka samyagdarzanI ko apanA vizvAsa nirmala rakhane ke liye parapASaMDa-prazaMsA se dUra rahanA caahiye| isake viparIta use svapASaMDa prazaMsA karanI caahiye| samyagdarzanI dikhAve se AkarSita nahIM hotaa| kyoMki dikhAve kI ora jhukane vAlA kabhI-kabhI ThagA jAtA hai| koI tapasvI kala devatA se milane kI bAta kaha kara Aja bImAra par3a jAye, to logoM kA usa para se vizvAsa ghaTa jaayegaa| bhItara kA mUlya jahA~ jyAdA hogA, vahA~ bAhya dikhAvA kama hogA, kAMse kI thAlI ke girane para adhika AvAja hotI hai / vaisI sone kI thAlI ke girane para AvAja nahIM hotI / mUlya sone kI thAlI kA adhika hai ataH usameM jhanajhanAhaTa kama hai| kahA bhI hai asArasya padArthasya, prAyeNADambaro mahAna / nahi svarNe dhvanistAdUga, yAdRk kAMsye prajAyate / / puNya-pApa, AtmA-paramAtmA aura jIva Adi tatvoM para vizvAsa rakhane vAlA samyagdarzanI apane mArga para aDiga rahatA hai| nizcala mana vAlA khatare kI jagaha para bhI jA sakatA hai| sarkasa kA khilAr3I tAra ke Upara sAikila calA letA hai, kAraNa usakA satat abhyAsa hai| kiMtu kavivara AnandaghanajI kahate haiM dhAra talavAra nI sohalI, dohalI cavadamA jina taNI caraNa sevA / dhAra para nAcatAM dekha bAjIgara, sevanA dhAra para rahe na devA ||dhaar|| talavAra kI dhAra para calanA sarala hai, para paramAtmA ke caraNoM kI sevA meM calanA kaThina hai| ajJAna evaM moha ke durbala bhAvoM se haTakara sthUlabhadra jJAna tathA nirmala bhAva ke patha para agrasara ho rahe haiN| cAra mAha ke liye anindya sundarI rUpakoSA kA antaHpura unhoMne kAma vijaya ke parIkSaNa ke rUpa meM aMgIkAra kiyaa| vahA~ sthUlabhadra ne zraddhA kA nagara banAyA, saMvara kA dvAra lagAyA tathA kSamA yAcanA kA parakoTA taiyAra kiyA aura isa taraha sthUlabhadra rUpakoSA ke mahala meM aDiga bhAva se dhyAnastha ho gye| rUpakoSA vastrAbhUSaNa tathA vividha hAva-bhAva evaM sarasa bhojana se muni ke mana ko lalacAne lgii| usakA vizvAsa thA ki nArI ke isa AkarSaNa ke Age muni kA jhukanA bahuta AsAna hai| isa taraha bahutoM ko usane apane Age natamastaka kiyA thaa| kucha dina pahale sthUlabhadra bhI rUpakoSA ke madhukoSa meM bhramaravata Alipta raha cuke the| ataH vaha samajhatI thI ki vaise taruNavaya vAlA bhoga-padArthoM kI ora zIghra AkarSita hotA hai| jaise choTA baccA khilaune kI ora jhuka jAtA hai| avasthA kI
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 AdhyAtmika Aloka dRSTi se sArI sAmagriyoM ke dvArA rUpakoSA ne sthUlabhadra ko lalacAne kA bharapUra prayAsa kiyaa| magara sthUlabhadra jarA bhI vicalita nahIM hue| ve to nitya zAzvata, buddha, niSkalaMka evaM zuddha bhAvoM meM ramaNa kara rahe the| __ yogI aura bhogI kabhI eka nahIM ho sakate aura na zuddha evaM azuddha kabhI eka rUpa ho sakatA hai| isI taraha kI dazA rUpakoSA aura sthUlabhadra kI ho rahI thii| rUpakoSA ne socA ki guru ke pAsa kaSTa pAne yA saMyama ke trAsa se ye yahAM Ae hue haiM / bala se na jhukane para ArtabhAva Adi se avazya pighala jAyeMge, aisA socakara vaha karuNa krandana karatI huI sthUlabhadra ke caraNoM meM gira par3I aura bolI ki yadi Apa zaraNa na deMge to mujha abhAginI kA gujArA kaise hogaa| jisake liye maiMne apanA loka aura paraloka donoM bigAr3A, vaha bhI agara merI nahIM sunege to maiM kahIM kI nahIMrahUMgI ? rUpakoSA kI AkulatA dekhakara sthUlabhadra akampita bhAva se use upadeza dene lage, jisakA usake dila para acchA prabhAva pdd'aa| (prathama bhAga samAptam )
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa dvitIya
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [46] asteya-aticAra AtmA svabhAvataH cinmaya, Anandaghana, paramezvara rUpa aura parama vizuddha hai, tathApi anAdikAla se usake sAtha vijAtIya dravyoM kA sammizraNa ho rahA hai / vijAtIya dravya kA sammizraNa hI azuddhi kahalAtA hai| AtmA meM yahI azuddhi nirantara calI A rahI hai / vijAtIya dravyoM kA yaha sammizraNa hI jaina paribhASA meM karma bandha kahalAtA hai / bhagavAn mahAvIra ne jisa sAdhanApatha kA svayaM avalambana kiyA aura apane anugAmiyoM ke samakSa jise prastuta kiyA usakA ekamAtra lakSya karma bandha kA nirodha karanA aura pUrva saMcita vijAtIya tatvoM se apane Apako pRthak karanA hai| isI meM sAdhanA kI sArthakatA hai, sAdhanA kI samagratA hai / jisa sAdhaka ne itanA kara liyA, samajha lIjiye ki vaha kRtArtha ho gayA / use phira kucha bhI karanA zeSa nahIM rahA / ataeva bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki sAdhanA ke patha para agrasara hone se pahale sAdhaka ko do bAteM samajha lenI cAhie - 'kimAha baMdhaNaM vIro, kiMvA jANaM tiuTTaI / ' arthAt (9) baMdha aura baMdha kA kAraNa kyA hai ? (2) baMdha se chUTane kA upAya kyA hai ? zAstrIya paribhASA ke anusAra bandha ke kAraNa ko 'Asava' kahA gayA hai| yadi AtmA kI eka sarovara se kalpanA kI jAya to usameM nAnA dizAoM se Ane vAle vijAtIya dravyoM arthAt kArmaNa vargaNA ke pudagaloM ko jala kahA jA sakatA hai| jisa sarovara ke salilAgamana ke srota banda nahIM hote, usameM jala nirantara AtA hI rahatA hai / usa jala ko ulIcane kA kitanA hI prayatna kyoM na kiyA jAya, sarovara rikta nahIM ho sakatA, kyoMki nayA-nayA jala usameM AtA rahatA hai| yahI sthiti AtmA kI hai| pratikSaNa, nirantara, nirjarA yAni jala niSkAsana kA krama cAlU hai-pala bhara ke
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 AdhyAtmika Aloka lie bhI nirjarA kA pravAha banda nahIM hotA aura anAdikAla se yaha krama barAbara cala rahA hai, phira bhI AtmA niSkarma nahIM bana sakI / isakA ekamAtra kAraNa yahI hai ki pratikSaNa, nirantara nUtana karma vargaNAoM kA AtmA meM praveza bhI hotA rahatA hai| isa prakAra 'andhI pIse kuttA khAya' vAlI kahAvata caritArtha ho rahI hai| eka ora nirjarA ke dvArA kucha karma pRthak hue to dUsarI ora Asrava ke dvArA navIna karmoM kA Agamana ho gayA ! AtmA vahIM kI vahIM, jaisI kI taisI / AtmA kI anAdi kAlIna malinatA kA yahI rahasya hai| to phira kisa prakAra karma se mukti prApta kI jAya ? sAdhaka ke samakSa yaha mahatvapUrNa prazna hai| jJAniyoM ne isa prazna kA bar3A hI sundara aura yuktisaMgata uttara diyA hai / sarovara ke jalAgamana ke srota niruddha kara diye jAeM nayA pAnI Ane se roka diyA jAya aura pUrvasaMcita jala ulIcane Adi se (nirjarA dvArA) bAhara nikala jAne para sarovara rikta ho jAegA / karmoM ke Agamana srota yAni Asrava ko roka diyA jAya aura nirjarA kA krama cAlU rakhA jAya to AtmA antataH niSkarma sthiti, jise mukti bhI kahate haiM, prApta kara legaa| yahAM eka bAta dhyAna rakhane yogya hai / tAlAba meM jo jala AtA hai vaha Upara se dikhalAI dene vAle sthUla srotoM se hI nahIM kintu bhUmi ke bhItara jo adRzya sUkSma srota haiM, una se bhI AtA hai / kacarA nikAlate samaya havA kI dizA dekhakara kacara nikAlA AtA hai / aisA na kiyA jAya to vaha kacarA ur3a kara phira ghara meM calA AtA hai| kintu ghara ke dvAra banda kara dene para bhI bArIka rajakaNa to praveza karate hI rahate haiM / isI prakAra sAdhanA kI prAthamika aura mAdhyamika sthiti meM karmoM ke sthUla srota banda ho jAne para bhI sUkSma srota cAlU rahate haiM aura unase karma-raja AtI rahatI hai| kintu jaba sAdhanA kA paripAka apanI carama pariNati meM hotA hai to ve sUkSma srota bhI avaruddha ho jAte haiM aura ekAnta nirjarA kA tIna pravAha cAlU ho jAtA hai| sAdhanA kI vaha utkRSTa sthiti dhIre-dhIre pracaNDa puruSArtha se prApta hotI hai / Aja Apa ke lie vaha dUra kI maMjila hai| Apako karmAsava ke moTe dvAra abhI banda karane haiM / ve moTe dvAra kauna se haiM ? zAstra meM pAMca moTe dvAra kahe gae haiM-hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura parigraha / pAMca Asrava bhI ye hI kahalAte haiM / prazna ho sakatA hai ki prANAtipAta yadi pApa hai to use, Asrava kyoM kahA gayA hai ? pApa aura Asrava meM bheda hai / jaba taka prANAtipAta kI kAraNa rUpa hiMsA cala rahI hai, taba taka vaha kriyA hai, Asave hai aura kArya rUpa meM pUrA ho
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka _243 cukane para pApa hai / kintu pApa aura Asrava meM sarvathA bheda bhI nahIM samajhanA cAhie / Asrava ke do rUpa haiM zubha aura azubha / azubha Asrava pApa rUpa hai / yahAM yaha batalAne kI AvazyakatA nahIM ki hiMsA Adi azubha vyavahAra karmAsava ke kAraNa hone se hI pApa kahalAte haiM / koI vyakti vratAdi karake tapa to kare kintu hiMsA jArI rakhe to usako pApa AtA rahegA, kyoMki usane Asrava kA dvAra khulA rakhA hai / bahuta bAra to aisA hotA hai ki navIna bandha adhika aura usakI nirjarA kama hotI hai| nirjarA kA parimANa itanA kama hotA hai ki Ane vAlA pApa bar3ha jAtA hai| kisI kI kamAI pratidina eka rupayA ho aura kharca ATha rupayA, to aisA vyakti lAbha meM nahIM raha sakatA, ghATe meM hI rahegA / vaha apanA bhAra bar3hA bhale le, para ghaTA nahIM sktaa| ataeva yaha Avazyaka hai ki tapa, upavAsa Adi vratoM ke sAtha hI sAtha hiMsAdi AsavoM kA bhI tyAga kiyA jaay| nUtana pApa ke Agamana ke dvAra banda kara diye jaaeN| zrAvaka Ananda kI vratacaryA se isa viSaya para spaSTa prakAza par3atA hai| usane vratoM ko aMgIkAra karake pApa kA mArga choTA kara diyA thA / tIsare vrata ke pAMca duSaNoM meM se do kI carcA pahale kI jA cukI hai, jo isa prakAra haiM - corI kI vastu kharIdanA, aura (2) cora ko sahayoga denA / cora dvArA curAI huI vastu lenA athavA kharIdanA prathama aticAra yA doSa hai| yaha pratyakSa corI na hone para bhI apratyakSa corI hai / aisA pApa karane se AtmA halkI nahIM rhtii| yaha vastu corI kI hai athavA nahIM, yaha nirNaya karanA kaThina nahIM hai, kyoMki corI kI vastu prAyaH kama mUlya meM milatI hai / jo curAI huI vastuoM ko kharIdate haiM, unakI loka meM bhI vizvasanIya sthiti nahIM rahatI; zAsana ke kAnUna ke anusAra bhI ve daNDanIya hote haiM / isa prakAra laukika hAni ke sAtha unakA Atmika patana bhI hotA hai, kyoMki unameM Asakti evaM kaSAya kI bahulatA hotI hai / isI prakAra lUTa yA DakaitI kA mAla bhI zrAvaka ko nahIM lenA cAhie, kyoMki anIti se AyA hone ke kAraNa aisA dravya zAntidAyaka evaM phalIbhUta bhI nahIM hotA / dUsarA doSa hai cora ko corI karane ke lie prerita karanA, parAmarza denA, upAya batalAnA Adi / manuSya yadi zAstra ke batalAye mArga para cale to use kisI prakAra kA khatarA nahIM ho sakatA / jo corI sambandhI saba doSoM se dUra rahatA hai use bhaya kA pAtra nahIM bananA par3atA / ataH cora ko kisI bhI rUpa meM sahayoga nahIM denA caahie|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 AdhyAtmika Aloka tIsarA doSa hai yogya adhikArI kI anumati prApta kiye binA deza-pradeza ke hitArtha kiye gaye kisI niSiddha kSetra vizeSa meM praveza karanA / aisA karane se nAgarika kI prAmANikatA meM bAdhA pahu~catI hai / . eka deza-pradeza kI sImA dUsare deza-pradeza se milI hotI hai / kisI deza-pradeza / meM eka vastu kA mUlya adhika hotA hai to dUsare meM usI kA mUlya alpa hotA hai / aisI sthiti meM kucha lobha athavA dhana-lolupatAvaza avaidha rUpa se usa vastu ko bahumUlya vAle deza-pradeza meM pahu~cAyA karate haiM / isa prakAra kA vyApAra Aja taskara vyApAra kahalAtA hai / Adhunika kAnUna kI dRSTi meM bhI yaha kRtya corI meM ginA jAtA hai / jaina-zAstra sadA se hI caurya-vyApAra ginAtA AyA hai| yaha 'viruddha rAjyAtikrama' hone se corI hai aura isase acaurya vrata duSita ho jAtA hai| yoM bhI vaidha anumati ke binA kisI rAjya pradeza kI sImA kA ullaMghana karanA aticAra hai, kyoMki vaha dUsare rAjyAdhikAriyoM ke lie zaMkA kA kAraNa bana jAtA hai / aisA vyakti, jo kisI dUsare deza kA prajAjana hai, yadi kisI anya deza meM calA jAya to use guptacara samajha kara giraphtAra kara liyA jAtA hai / hindustAna aura pAkistAna kI sImA ke ullaMghana se Adhunika kAla meM aisI saikar3oM ghaTanAeM ghaTita huI aura ho rahI haiN| amerikA ke lie rUsa kA aura rUsa ke lie amerikA kA gaganamaNDala binA anumati ke niSiddha kSetra hai, ataeva usameM vAyuyAnoM kI ur3Ana niSiddha hai| usameM bheda lene kI AzaMkA ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki eka deza ke gaganamaNDala meM binA anumati prApta kiye yadi dUsare deza kA vimAna ur3atA hai to use mAra girAyA jAtA hai| isa prakAra sthalagata, jalagata aura gaganagata, tInoM sImAoM kA atikramaNa karanA vratoM kA doSa hai / isI prakAra koI svArtha ke vazIbhUta hokara yadi deza kI surakSA ke niyamoM kA ullaMghana karatA hai evaM rAjakIya niyamoM ke viruddha kArya karatA hai to vaha bhI tIsare vrata kA aticAra-doSa hai| rAjakIya vidhAna ke anusAra kara na denA, sImA praveza kA Taiksa na cukAnA, binA TikiTa relayAtrA karanA Adi bhI isa vrata ke aticAroM meM sammilita haiN| yaha saba corI ke hI vividha rUpa haiN| aisA karane se manuSya naitika dRSTi se patita hotA hai aura jo naitika dRSTi se patita ho vaha dhArmika dRSTi se-unnata kaise ho sakatA hai? naitikatA kI bhUmikA para hI dhArmikatA kI imArata khar3I hotI hai / ataeva jo nItibhraSTa hai, vaha dharma se bhI bhraSTa hogA / nItimAna sadgRhastha ina saba aticAroM se bacakara rahatA hai / phira zrAvaka kA to kahanA hI kyA ? usakA stara bahuta UMcA aura sammAnita hai / yadi zrAvaka
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 245 Agama pratipAdita mArga para calatA hai to usake gArhasthika kRtyoM meM kisI prakAra kI kaThinAI bhI nahIM AtI aura vaha rAjakIya daNDa se bhI sadA-sarvadA bacA raha sakatA hai| vAstava meM jaina-zAstroM meM pradarzita zrAvaka dharma kisI bhI kAla ke Adarza prajAjanoM kA.eka sundaratama Adarza vidhAna hai, jisameM laukika aura lokottara zreyasa kI asIma sambhAvanAeM nihita haiM / bhUlanA nahIM cAhie ki jIvana eka abhinna-avicchedya ikAI hai, jise dhArmika aura laukika athavA paramArthika aura vyAvahArika khaMDoM meM sarvathA. vibhakta nahIM kiyA jA sakatA / jJAnI kA vyavahAra paramArtha ke pratikUla nahIM hogA aura paramArtha bhI vyavahAra kA ucchedaka nahIM hai / ataeva sAdhaka ko, cAhe vaha gRhatyAgI ho, yA gRhastha ho apane jIvana ko akhaMDa tatva mAnakara hI isa prakAra ke jIvana ke samasta pahaluoM ke utkarSa meM tatpara rahanA cAhie / jaina AcAra vidhAna kA yahI nicor3a hai| isakA Azaya yaha nahIM ki prajAjanoM ko nirvIrya hokara, rAjakIya zAsana ke pratyeka Adeza ko netra banda karake zirodhArya hI kara lenA cAhie / rAjya zAsana kI ora se TiDDImAra, cUhemAra yA maccharamAra jaise dharma viruddha Andolana yA Adeza agara pracalita kiye jAeM athavA koI anucita kara-bhAra lAdA jAya to usake viruddha satyAgraha yA asahayoga karanA vrata bhaMga kA kAraNa nahIM hai / zarta yahI hai ki zAsana ko sUcanA dekara prakaTa rUpa meM aisA kiyA jA sakatA hai / isa prakAra kA rAjya viruddha kRtya aticAra meM sammilita nahIM hogA kyoMki vaha chipA kara nahIM kiyA jaataa| isake atirikta usameM caurya kI bhAvanA nahIM varana prajA ke ucita adhikAra ke saMrakSaNa kI bhAvanA hogI / isI prakAra agara koI zAsaka athavA zAsana hiMsA, zoSaNa, atyAcAra, anIti yA adharma ko bar3hAvA dene vAlA ho to usake viruddha kAryavAhI karanA eka nAgarika ke nAte usakA kartavya hai / isameM koI dharma vAdhaka nahIM ho sakatA 1.to yaha kAryavAhI bhI "viruddha rAjyAtikrama meM sammilita nahIM hai| rAjya kI vyavasthA kA jaisA bAhya rUpa hai, vaisA hI usakA. dAyitva bhI sImita hai / sAdhAraNa manuSya rAjya zAsana se lAbhAlAbha kI apekSA rakhate haiM / RSi-muni to antara ke rAjya (manorAjya) se athavA dharmarAja tIrthakara ke zAsana se zAsita hote haiM / unakI sAdhanA nirAlI hotI hai / ve dharma zAsana ke vidhAna ko mAnya karake calane vAle eka deza ko hI nahIM varan samasta vizva ko prabhAvita karate haiN| indra-narendra bhI unakI sAdhanA evaM sAdhanA prasUta anirvacanIya anAkulatA tathA adbhuta zAnti ke lie tarasate haiM / unakI adbhuta prabhAvotpAdaka sAdhanA indroM ko bhI cakita kara detI hai to mAnavoM kI to bAta hI kyA hai ?
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 AvyAtmika Aloka mahAmuni sthUlabhadra ne isa satya ko apane sAdhanA-jIvana meM caritArtha kara diyA aura batA diyA ki sAdhanA meM, yadi vaha jIvana kA abhinna aMga dana jAe aura sAdhaka kA antaratama usase prabhAvita ho jAya to kitanI zakti hai ? vezyA ke vitAsa evaM zrRMgAra kI sabhI sAmagrI se susajjita sadana meM rahakara Atmabala ke dvArA usa mahAmuni ne vaha sAdhanA kI ki jisase na kevala usane svayaM kA uddhAra kara liyA, varana vezyA kA bhI uddhAra kara diyA / sthUlabhadra ne vezyA se kahA-"bhadre ! sAMsArika bhogoM kI Aga bar3I vilakSaNa hotI hai / isa Aga meM jo apane jIvana kI Ahuti detA hai, vaha eka bAra nahIM, aneka vAra-ananta vAra mauta ke vikarAla mukha meM praveza karatA hai| ajJAnI manuSya mAnatA hai ki maiM ye bhoga bhoga kara tRpti prApta kara lUMgA magara usa amAge ko atRpti, asantuSTi, pazcAttApa aura janma-maraNa kI eka laMbI zrRMkhalA ke sivAya anya kucha hAtha nahIM lgtaa|" mahAmuni ne rUpakoSA ko samajhAyA-"koSe / saMsAra kA yaha bhoga-vilAsa pradhAna mArga dikhane meM to ati sundara, sukhada evaM lubhAvanA lagatA hai, magara prabhu usase dUra hote haiM / ataH yaha mArga mujhe priya nahIM hai / jisa mArga se bhagavAn ke nikaTa pahu~cA jA sakatA hai, mujhe vahI mArga priya hai|" hiMsA jhUTha kuzIla karma se, prabhu hote haiM dUra / dayA satva samabhAva jahAM hai, rahate vahIM prabhu hujUra / / eka kavi ne ThIka hI kahA hai laghutA se prabhutA mile, prabhutA se prabhu dUra / jo laghutA dhAraNa karo, prabhu prabhuttA hota hujUra / / muni ne rUpakoSA se punaH kahA-"jo prabhutA kA ahaMkAra karatA hai, apane ko sarvasamartha samajhakara dUsaroM kI avahelanA karatA hai usase prabhu dUra hote haiM / kintu jo mahAn hokara bhI apane ko laghu samajhatA hai, jo antaraMga aura bAhya upAdhiyoM kA parityAga karake laghu bana jAtA hai, jo atyalpa sAdhanoM se hI apanA jIvana zAntipUrvaka yApana karatA hai, use prabhutA aura pramu donoM milate haiM / jyoM-jyoM jitanI2 jIvana meM laghutA evaM nirmalatA AtI jAegI tyoM-tyoM utanI hI prabhu ke nikaTa tU hoto jAegI / " muni ke isa prakAra ke udgAroM ne rUpakoSA ke hRdayakoza ko sparza kiyaa| aba taka usane jIvana ke eka hI pahalU ko dekhA thA, aba dUsarA pahalU usake sAmane AyA / usake hRdaya parivartana ko lakSita karake muni ne punaH kahA-"agara paripUrNa saMyama kI sAdhanA tujhase na ho sakatI ho to kama se kama maryAdita saMyama ko aMgIkAra karake zrAvikA kA jIvana avazya vyatIta kr|"
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 AdhyAtmika Aloka rAjA kI AjJA meM bala hotA hai daNDa kA aura mahAtmA ke Adeza meM vala hotA hai jJAna aura karuNAbhAva kA / nimitta anukUla milane se aura muni ke dvArA vikIrNa prakAza-puMja se vezyA kA jIvana Alokika ho uThA / usakI supta cetanA jAgRta ho gaI / kyA vezyA aura kyA kasAI, sabhI mUlataH antara meM nirmala jyoti-svarUpa hote haiM / sabameM samAna caitanya dhana vidyamAna hai / parantu AtmA kI vaha antara-jyoti aura cetanA dabI huI evaM bujhI huI rahatI hai| para jaba eka prakAra kI ragar3a usameM utpanna hotI hai to vaha AtmA jAgRta ho jAtI hai / mUla svabhAva ko dekhA jAya to koI bhI AtmA kasAI, vaizyA yA lampaTa nahIM hotI, vaha zuddha, buddha aura ananta Atmika guNoM se samRddha hai, niSkalaMka hai / hIraka kaNa mUla meM ujjvala hI hotA hai phira bhI usa para dhUla jama jAtI hai, usameM gandagI A jAtI hai / isI prakAra zuddha cinmaya AtmA meM jo azuddhi A gaI hai, vaha bhI bAharI hai, 'para' saMyoga se hai, pudgala ke nimitta se AI huI hai| koSA ne apane jIvana meM parivartana kara DAlane kA nizcaya kiyA / vaha muni ke caraNoM meM gira pdd'ii| muni bole -"adhIra na ho bhadre ! sAdhanA meM apUrva kSamatA hai / terI sAdhanA atIta kI sArI kAlimA dho degI / Age kAlimA nahIM lagane degI / vezyA, cANDAla, cora, juArI aura baTamAra jaise sabhI patitoM kA uddhAra karane vAle patita pAvana bhagavAn haiM / meru ke barAbara pApoM kI derI bhI bhagavAn ke nAmasmaraNa se naSTa ho jAtI hai|" kavi vinayacaMdajI ne kahA hai vezyA cugala chinAla juArI, cora mahA vaTamAro / jo ityAdi bhaje prabhu taune, to nivRtte saMsAro / / pApa parAla ko puMja banyo ati, mAno meru akAro / te tujha nAma hutAsana setI, sahajA prajvalata sAro // -padama prabhu ! pAvana nAma tihaaro| jisa vezyA kA jIvana bhoga ke kIcar3a meM phaMsA huA thA, jisane bhoga ke sivAya yoga kI bAta socI taka nahIM thI, vahI aba muni kI saMgati se Atmonmukha huI aura AtmA ke uddhAra ke lie tatpara ho gaI / AcAryoM ne bhI guNoM ke do vibhAga kie haiM7) daivI sampatti-ahiMsA, abhaya, saMzuddhi, satya Adi zreSTha guNa isa koTi meM Ate haiN|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 AdhyAtmika Aloka (2) AsurI sampatti-hiMsA, asatya, caurya, abrahmacarya, mamatva mUrjA Adi durguNa, jo AtmA ko adhaHpatana kI ora le jAte haiM, isa koTi meM gine jAte haiN| - munirAja ne rUpakoSA ko AsurI sampatti ke badale daivI sampatti kI svAminI banAyA aura zrAvikAdharma kI dIkSA de dI / usake hRdaya kI AkulatA, vAsanA, azAnti aura santaptatA dUra ho gaI / tyAga meM jo adbhuta avarNanIya Ananda aura tRpti hai, use tyAgI hI anubhava kara sakatA hai, vaha use prApta ho gaI / usakA jIvana sAdhanA ke patha para agrasara huA / rUpakoSA kI taraha jo apane jIvana ko Ananda aura zAntimaya banAnA cAhate haiM, unheM vAsanA ke pakila patha kA parityAga karake sAdhanA ke rAjamArga kI ora mur3anA cAhie aura usI para agrasara honA cAhie / durbala manovRtti ko tyAga kara . sabala aura zubha manovRtti ko jagAnA caahie| aisA karane se hI parama maMgala kA dvAra khulatA hai aura ihaloka tathA paraloka Anandamaya banatA hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] . asteya ke aticAra jJAniyoM ke antaHkaraNa meM saMsAra ke laghu se laghu aura bar3e se bar3e jIvoM ke prati karuNA aura unakI maMgalakAmanA kA sAgara laharAtA rahatA hai / unakA hRdaya mAtA ke hRdaya ke samAna vAtsalya se paripUrNa hotA hai / jJAnI aura mAtA ke hRdaya ke vAtsalya meM yadi antara hai to yahI ki mAtA kA vAtsalya khaNDita hotA hai-apanI santati taka hI sImita rahatA hai aura usameM jJAna athavA ajJAna rUpa meM svArtha kI bhAvanA kA sammizraNa hotA hai, kintu jJAnI ke hRdaya ke vAtsalya meM ye donoM cIjeM nahIM hotI / unakA vAtsalya vizvavyApI hotA hai / ve jagat ke pratyeka choTe-bar3e, paricita-aparicita, upakAraka apakAraka, vikasita-avikasita yA ardhavikasita prANI para samAna vAtsalya rakhate haiN| usameM kisI bhI prakAra kA svArtha nahIM hotA / jagat kA pratyeka jIva jJAnI puruSa kA bandhu hai / jIvana meM jaba pUrNa rUpa se bandhubhAva udita ho jAtA hai to saMgharSa jaisI koI sthiti nahIM rahatI, vaira-virodha ke lie koI avakAza nahIM raha jAtA / yahI kAraNa hai ki jJAnI puruSa ke hRdaya rUpI himAlaya se karuNA, vAtsalya aura prema kI sahasra-sahasra dhArAeM pravAhita hotI rahatI haiM aura ve pratyeka jIvadhArI ko zItalatA aura zAnti se AplAvita karatI rahatI haiN| isase jJAnI kA jIvana bhI bhArI nahIM, halkA banatA hai / __jJAnI apane lie jo jIvana-nIti nirdhArita karate haiM, vahI pratyeka mAnava ke lie yogya aura ucita nIti hai / pratyeka manuSya saba ke prati prIti aura ahiMsA kI bhAvanA rakhakara apanI jIvanayAtrA saralatA va sugamatA se calA sakatA hai / AghAta-pratyAghAta se hI jIvana calegA, aisA samajhanA bhrama hai / sAvadhAnI ke sAtha calane vAlA sabhI prANiyoM ke prati samabuddhi rakha kara jIvana calA sakatA hai / samatvabuddhi hI bhAvakaruNA hai / kisI prANI ko kaSTa na pahu~cAnA, chedana-bhedana na
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 AdhyAtmika karanA, yaha dravya-dayA hai / rAga-dveSa utpanna na honA bhAvadayA hai / jaba antaHkaraNa meM rAga-dveSa kA udbhava nahIM hotA, tava kaSAya ke viSaile aMkura naSTa ho jAte haiM arthAt jaba hRdaya bhAva-dayA se paripUrNa ho jAtA hai taba dravya-dayA kA sahaja prAdurbhAva hotA hai| kintu smaraNa rakhanA cAhie ki jIvana ko paramamaMgala kI ora agrasara karane ke lie kevala dravyadayA paryApta nahIM hai, bhAva-dayA bhI cAhie / bhAva-dayA ke binA jo dravya-dayA hotI hai, vaha prANavAn nahIM hotI / rAgadveSa bhAvahiMsA hai / bhAvahiMsA karane vAlA kisI anya kA ghAta kare yA na kare, AtmaghAta to karatA hI hai-usake Atmika guNoM kA ghAta hotA hI hai aura yahI sabase bar3A AtmaghAta hai / sAdhakoM ke sAmarthya aura unako vibhinna paristhiti kI dRSTi se dharma ke do vibhAga kiye gaye haiM-8) zramaNa dharma aura (2) zrAvaka dharma 1 zramaNa dharma ke bhI aneka bheda kiye gaye haiM / para vaha mUla meM eka hai / sAdhaka AsAnI se apanI sAdhanA calA sake, isa uddezya se cAritra ke pAMca bheda kara diye gaye haiM, yadyapi ina saba kA lakSya eka hI hai aura unameM koI mUlabhUta pArthakya nahIM hai / bheda isaliye haiM ki sabhI sAdhakoM kA zArIrika saMhanana, manovala aura saMskAra eka se nahIM hote, ataeva unakI sAdhanA kA tarIkA bhI eka nahIM ho sakatA / yahI kAraNa hai ki cAritra aura tapazcaryA ke aneka rUpa hamAre AgamoM meM pratipAdita kiye gaye haiN| inameM se jisa sAdhaka kI jaisI zakti aura ruci ho, usI kA avalamvana karake vaha Atma-kalyANa ke patha para agrasara ho sakatA hai / magara ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha pratyeka sAdhaka ke lie anivArya haiM / inako dezataH svIkAra kiye binA zrAvakadharma kA aura pUrNarUpeNa svIkAra kiye binA zramaNadharma kA pAlana nahIM ho sktaa| ye pAMca vrata cAritra dharma rUpI saudha (bhavana) ke pAye haiM, mUla AdhAra haiM / AcArAtmaka dharma kA prArambha inhIM vratoM se hotA hai / inameM se ahiMsA aura satya vrata ke aticAroM kI carcA kI jA cukI hai| asteya vrata ke bhI tIna aticAroM kA nirUpaNa ho cukA hai / yahAM zeSa do aticAroM para vicAra karanA hai| (4) hInAdhika mAnonmAna- vastu ke AdAna-pradAna meM tolanenApane kI AvazyakatA par3atI hai| aneka vyApArI lobha ke vazIbhUta hokara tolane aura nApane ke sAdhana halke yA bhArI rakhate haiN| dete samaya hIna vAToM se tolate aura lete samaya adhika bAToM se / isa prakAra kA tola-mApa kUTa arthAt jhUThA tola mApa - kahalAtA hai / yaha eka prakAra kI corI hai / zrAvaka ko tolane aura mApane meM
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 251 anucita-anaitika lAbha lene kI pravRtti nahIM rakhanI cAhie / tolane ke bAToM kA tilokacanda (tIna pAva), zerasiMha (sera bhara ), pacAnadAsa ( savA sera ), kilocanda (eka kilogrAma) Adi nAmakaraNa karake lAbha lene kI pravRtti agara koI vyApArI rakhatA hai to vaha apanA ihaloka aura paraloka bigAr3atA hai| tolane aura nApane ke sAdhana sahI na rakhanA rAjakIya dRSTi se bhI aparAdha hai| mApate tolate samaya uMgalI yA pAMva ke aMgUThe se antara karane vAlA pApI hai| chala yA dhokhA karake tola nApa meM ghaTa-bar3ha kara denA pApa kI pravRtti hai| jisane acaurya vrata ko aMgIkAra kiyA hai, vaha isa prakAra kI pravRtti se sadA dUra hI rhegaa| kapar3A, bhUmi, khAdya evaM peya vastu Adi gajoM, mITaroM evaM kiloM Adi se mApe-tole jAte haiN| ina mApa-toloM meM nyUnAdhikatA karanA, chala-kapaTa karanA isa vrata kA dUSaNa hai| chala-kapaTa kA sevana karake, nIti kI maryAdA kA atikramaNa karake aura rAjakIya vidhAna kA bhI ullaMghana karake dhanapati banane kA vicAra karanA atyanta garhita aura ghRNita vicAra hai / aisA karane vAlA kadAcit thor3A-bahuta jar3a-dhana adhika sacita kara le magara AtmA kA dhana luTA detA hai / aura Atmika dRSTi se vaha daridra bana jAtA hai / laukika jIvana meM vaha aprAmANika mAnA jAtA hai aura jisa vyApArI kI prAmANikatA (sAkha) eka dAra naSTa ho jAtI hai use loga aprAmANika samajha lete haiN| usako vyApArika kSetra meM bhI hAni uThAnI par3atI hai| Apa bhalI-bhAMti jAnate hoMge ki paiTha arthAt prAmANikatA kI pratiSThA vyApArI kI eka bar3I pUMjI mAnI jAtI hai / jisakI paiTha nahIM vaha vyApArI divAliyA kahA jAtA hai / ataeva vyApAra ke kSetra meM bhI vahI saphalatA prApta karatA hai jo nIti aura dharma ke niyamoM kA ThIka taraha se nirvAha karatA hai| zrAvaka dharma meM aprAmANikatA aura anaitikatA ko koI sthAna nahIM hai / vyApAra kevala dhana-saMcaya kA hI upAya nahIM hai| agara viveka ko tilAMjali na de dI jAya aura vyApAra ke ucca AdarzoM kA anusaraNa kiyA jAya to vaha samAja kI eka bar3I sevA kA nimitta bhI ho sakatA hai / prajA kI AvazyakatAoM kI pUrti karanA arthAt jahAM jIvanopayogI jo vastueM sulabha nahIM haiM, unheM sulabha kara denA vyApArI kI samAja sevA hai kintu vaha sevA tabhI sevA kahalAtI hai jaba vyApArI anaitikatA kA Azraya na le, ekamAtra apane svArtha se prerita hokara anucita lAbha na uThAva / saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki zrAvaka dharma kA anusaraNa karate hue jo vyApArI vyApAra karatA hai, vaha samacita dravyopArjana karate hue bhI deza aura samAja kI bahuta bar3I sevA kara sakatA hai /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 AdhyAtmika Aloka (5) tatprati rUpaka vyavahAra-acaurya vrata kA pAMcavAM aticAra tatpratirUpaka vyavahAra hai, jisakA artha hai-batAnA koI anya mAla aura denA koI anya mAla / bar3hiyA cIja dikhAnA aura ghaTiyA cIja denA, asalI mAla kI bAnagI dikhA . kara nakalI de denA, yaha tatpratirUpaka vyavahAra hai / isa prakAra ThagAI karake kharAva mAla dene vAlA apanI prAmANikatA gaMvA detA hai / mAla ghaTiyA ho aura use ghaTiyA samajha kara grAhaka kharIdane ko taiyAra ho to bAta dUsarI hai kyoMki grAhaka apanI sthiti ke anusAra aise mAla se bhI apanI AvazyakatA kI pUrti kara letA hai| magara acchA mAla dikhalAkara aura acche kA mUlya lekara kharAba mAla denA yA kharAva mAla milAkara denA prAmANikatA nahIM hai| Avaka apane antaraMga aura bahiraMga ko samAna sthitiyoM meM rakhatA hai| vacana se kucha kahanA aura mana meM kucha aura rakhanA evaM kriyA kisI anya prakAra kI karanA zrAvaka-jIvana se saMgata nahIM hai / zrAvaka bhItara-bAhara meM samAna hotA hai / saMsAra meM aise vyakti kI ora koI aMgulo-nirdeza bhI nahIM kara sakatA / isa loka aura paraloka meM usakI sadgati hotI hai / kahA bhI hai ki samajhaM zaMke pApa se, anasamajhU harapaMta / ve lUkhA ve cIkaNA, iNa vidha karma vaDhata / / samajhadAra apanA kadama sAvadhAnI se rakhatA hai| vaha pApa se usI prakAra vacatA hai jaise maile se bacA jAtA hai / abodha bAlaka maile ke Upara se haMsate-haMsate nikala jAtA hai kintu vivekavAn vyakti usase dUra rahatA hai / isI prakAra samajhadAra hiMsA, jhUTha, coro Adi se tathA krodha lobha Adi se baca kara calegA / kAlI mirca yA pIpala meM cUhe kA viSTA milAne vAle kyA apanI AtmA ko dhokhA nahIM dete ? Aja bhAratavarSa meM milAvaTa kA bAjAra garma hai / ghI meM vanaspati tela, dUdha meM pAnI, dahI meM syAhI sokha, ATe meM bhATe ke cUre kA milAnA to sAmAnya bAta ho gaI hai / asalI davAoM meM bhI nakalI vastueM milAI jAne lagI haiM / binA milAvaTa ke zuddha rUpa meM kisI vastu kA milanA kaThina ho gayA hai / isa prakAra yaha deza aprAmANikatA aura anaitikatA kI ora bar3e vega ke sAtha agrasara ho rahA hai / vivekazIla dUradarzI janoM ke lie yaha sthiti cintanIya hai / aise avasara para dharma ke prati anurAga rakhane vAloM ko aura dharma kI pratiSThA evaM mahimA ko kAyama rakhane aura bar3hAne kI ruci rakhane vAloM ko Age AnA caahie| unheM dharmapUrvaka vyavahAra karake dikhAnA cAhie ki prAmANikatA ke sAtha vyApAra karane vAle kabhI ghATA nahIM utthaate|| . ghATe ke bhaya se adharma aura anIti karane vAloM ko maiM vizvAsa dilAnA cAhatA hU~ /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 AdhyAtmika Aloka 253 ki dharma kisI bhI sthiti meM hAnikAraka nahIM hotA / ataeva bhaya ko tyAgakara, dharma 2 para zraddhA rakha kara prAmANikatA ko apnaao| aisA karane se AtmA kaluSita hone se bacegI aura prAmANikatA kA sikkA jama jAne para aprAmANika vyApAriyoM kI apekSA vyApAra meM bhI adhika lAbha prApta kiyA jA sakegA / jinheM uttama dharma zravaNa karane kA suavasara milA hai, unheM dUsaroM kI dekhAdekhI pApa ke patha para nahIM calanA caahie| unake hRdaya meM durbalatA, kuzaMkA aura kalpita bhIti (bhaya) nahIM honI caahie| aisA sacyA dharmAtmA apane udAharaNa se saikar3oM aprAmANikoM ko prAmANika banA sakatA hai aura dharma kI pratiSThA meM bhI cAra cAMda lagA sakatA hai| acaurya vrata ko aMgIkAra karane vAle gRhastha ko na to milAvaTa kA dhandhA karanA cAhie aura na asalI ke badale nakalI vastu denI cAhie / milAvaTa karake denA yA nakalI cIja denA dhokhA hai / yaha adharma hai / dharma kA prANa hai saralatA aura nirmltaa| jo ina pAMca doSoM se bacegA vaha prAmANika kahalAegA aura karmabandha se halkA hokara apane bhaviSya ko maMgalamaya banAyegA / ina aticAroM se bace rahane se vratoM kI sundara bhUmikA taiyAra ho jAtI hai| dharma zikSA ko jIvana meM ramAne ke lie kAma-vAsanA ko upazAnta evaM niyantrita karanA, moha kI prabalatA ko dabAnA aura amaryAdita lobha kA nigraha karanA Avazyaka hai / aisA nahIM kiyA gayA to dharma ke saMskAra jIvana meM baddhamUla nahIM ho sakeMge / jaba AtmA meM samyagajJAna kI sahasa-sahasra kiraNeM phailatI haiM aura usa Aloka se jIvana paripUrNa ho jAtA hai, taba kAma, krodha aura lobha kA saghana andhakAra Tika hI nahIM sktaa| udAharaNa rUpa meM dekhiye mahAmuni sthUlabhadra kI saMgati se pATaliputra kI nagara-nAyikA apane jIvana meM AmUlacUla parivartana kara letI hai / rUpakoSA ke dvAra para paNDita kI paNDitAI, kulIna kI kulInatA aura sAdhu kI sAdhanA havA ho jAtI thI / usake vilAsa-bhavana meM vAsanA kI dhadhakatI dhUni meM saMyama, zIla, aura sadAcAra bhasma ho jAte the / magara yaha naravIra adbhuta yogI thA jisane cAra mAsa taka usake ghara meM hI DerA DAlA / kAjala kI koTharI meM se vaha achUtA nikalA / yahI nahIM, usane kAjala ko apane sAnidhya se svarNa rUpa meM parivartita kara diyA / jAmana DAlane se dUdha dahI rUpa meM badala jAtA hai / muni ne vANI kA aisA jAmana DAlA ki koSA kI bhAvanA rUpI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 AvyAtmika Aloka dUdha meM parivartana AyA aura vaha dahI ke rUpa meM jamane lagI / usane dezavirati rUpa zrAvikA dharma ko aMgIkAra kara liyaa| sadbhAvanA aura hita bhAvanA se uccarita suvaktA kI vANI kA yadi prabhAva nahIM par3atA to samajhanA cAhie ki zrotA hI apAtra hai| vaha dUdha hI kharAba hai jo jAmana DAlane para bhI nahIM jamatA / magara rUpakoSA vAsanA ke viSa meM pagI huI bhI apAtra nahIM thI / bAhya dRSTi meM jo adhama aura patita se patita pratIta hotA hai, usake bhItara bhI divyatA aura bhavyatA samAhita ho sakatI hai| yahI kAraNa hai ki jJAnI jana usake prati bhI ghRNA ke badale karuNA kA hI bhAva rakhate haiM aura usakI divyatA ko jAgRta karane kA prayatna karate haiN| aisA ve na karate to zAstroM meM ghorAtighora kukarma karane vAle arjuna mAlAkAra aura pradezI rAjA ke jaise jIvana caritra par3hane ko hameM kaise milate ? to kalaMdara kI taraha mana-markaTa ko icchAnusAra nacAnevAlI rUpakoSA muni ko vairAgya rasa-paripUrita vacanAvalI sunakara vItarAgatA kI upAsikA bana gaI / munirAja sthUlabhadra usake guru bana gaye / 'gu' zabda andhakAra kA aura 'ru' zabda usake vinAza kA vAcaka hai / abhiprAya yaha hai ki manuSya ke antaHkaraNa meM vyApta saghana andhakAra ko jo vinaSTa kara detA hai, jo viveka kA Aloka phailA detA hai vaha 'guru' kahalAtA hai / jIvana-ratha ko kumArga se bacAkara sanmArga para calAne ke lie aura amISTa lakSya taka pahu~cAne ke lie yogya guru ko anivArya AvazyakatA hai / rUpakoSA ko suyogya guru mila gae aura usakA jIvana-ratha viSaya-vAsanA ke kIcar3amaya evaM Ubar3a-khAbar3a mArga se nikala kara sAdhanA ke rAjamArga para agrasara ho calA / usane vAsanA ke viSa ko vamana kara diyA aura parama-jyotisvarUpa paramAtmA ko apane cintana kA lakSya bnaayaa| sAdhanA. ke sAdhAraNatayA do rUpa dekhe jAte haiM - 7) sakAma sAdhanA aura (2) niSkAma sAdhanA | sakAma sAdhanA laukika lAbha ke uddezya se kI jAtI hai, usameM AtmakalyANa kA vicAra nahIM hotA, ataeva sacce artha meM vaha sAdhanA nahIM khlaatii| sakAma sAdhanA ke vikata ativikata rUpa Aja hamAre sAmane haiM / logoM ne apanI-apanI kAmanA ke anukUla sAdhanA kI vividha vidhiyoM kA AviSkAra kara liyA hai aura usI ke anusAra anekAneka bhitra-bhinna deva-deviyoM kI saSTi kara DAlI hai| kaI devoM aura deviyoM ko to rakta-pipAsu ke rUpa meM kalpita kara liyA gayA hai / magara kyA devI devatA rakta se prasanna hoMge ? rakta kI bUMda kapar3e para par3a jAtI hai to manuSya use tatkAla dhonA cAhatA hai aura jaba taka nahIM gho DAlatA taba taka mana meM
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 AdhyAtmika Aloka 255 apAvanatA kA anubhava karatA hai / jo rakta itanA apAvana aura azuci hai use kyA devatA udarastha karake santuSTa aura prasanna ho sakatA hai ? magara jo svayaM jihvAlolupa haiM aura khuna jisakI dAdoM meM laga gayA hai, vaha devI-devatA ke nAma para pazu kI bali car3hAtA hai aura usakA upadeza karatA hai / yaha saba nimna zreNI kI kAmanA ke rUpa haiM / tulasIdAsajI ne kI hI kahA hai 'jAkI rahI bhAvanA jaisI, prabhu mUrata dekhI tina taisI aba rUpakoSA kA AkarSaNa bhogI puruSoM kI ora na rahakara paramAtmA kI ora ho gayA / usakA citta bhogoM se aura bhoga-sAmagrI se virakta ho gayA / anAdikAlIna moha ke saMskAroM ke kAraNa AtmA svabhAva se vimukha hokara vibhAva kI ora prerita hotI hai| saMsAra meM kAma bhoga use priya lagate haiM aura isI duvRtti ke kAraNa loga bar3e cAva se apane makAnoM kI dIvAloM para azlIla citra lagAte haiM / jahAM dekho janatA ko bhar3akAne vAle citra dRSTi patha meM Ate haiM / ina citroM ko dekhane vAle kI mAnasika pravRtti to patanonmukha hotI hI hai, nArI jAti kA apamAna bhI hotA hai / vijJApanoM tathA kaileMDaroM ke nArI citroM kI vezabhUSA pUrNa nagna nahIM to arddhanagna to rahatI hI hai / unake zarIra para jo vastra dikhAye bhI jAte haiM ve aMgoM ke AcchAdana ke lie nahIM pratyuta nArI kA kutsitatA ke sAtha pradarzana karane ke lie hI hote haiM / Aja janatA kI sarakAra bhI idhara kucha dhyAna nahIM detI / para Aja kI apane adhikAroM ko jAnane vAlI nAriyAM bhI isa apamAna ko sahana kara letI haiM, yaha vismaya kI bAta hai| agara mahilAeM isa aura dhyAna deM aura saMgaThita hokara prayAsa kareM to mAtR jAti kA isa prakAra apamAna karane vAloM ko sahI rAha para lAyA jA sakatA hai| ___rUpakoSA ne apanI citrazAlA ko dharmazAlA ke rUpa meM badala diyA / vilAsa kI sAmagrI haTA kara usane virAga kI sAmagrI sajAI / jahAM vilAsa kI vaitaraNI bahatI thI, vahAM virAga kI mahAmaMdAkinI pravAhita hone lagI / zrRMgAra kA sthAna vairAgya ne grahaNa kiyaa| varSAkAla vyatIta hone para mahAmuni sthUlabhadra pApa-paMka meM lipta AtmA kA uddhAra kara ke apane guru ke nikaTa cale ge| - muni ne apane sadagaNoM kI saurabha se vezyA ke jIvana ko surabhita kara * diyaa| vaizyA ke mana kA kaNa-kaNa muni ke prati kRtajJatA se paripUrNa ho gayA / vaha '
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 AdhyAtmika Aloka unake lokottara upakAra ke bhAra se daba-sI gaI / aba usake citta kI caMcalatA dUra ho gaI / mana pUrI taraha zAnta ho gayA / anukUla nimitta milane para jIvana bar3I tejI ke sAtha AdhyAtmikatA meM badala jAtA hai / bandhuo ! jisa prakAra bhUkha khAne se hI miTatI hai, bhojana dekhane yA bhojya padArthoM kA nAma sunane se nahIM, isI prakAra dharma ko jIvana meM utArane se jIvana ke samagra vyavahAroM ko dharmamaya banAne se hI vAstavika zAnti prApta ho sakatI hai / jinakA jIvana dharmamaya bana jAtA hai, ve parama zAnti aura samAdhi ke apUrva Ananda ko prApta karake kRtArtha ho jAte haiM /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [48] brahmacarya voM to jJAna AtmA kA svabhAva hai aura AtmA kitanI hI malina aura nikRSTa dazA ko kyoM na prApta ho jAya, usakA svabhAva mUlataH kabhI naSTa nahIM hotaa| jJAnAloka kI katipaya kiraNeM, cAhe ve dhUmila hI hoM, magara sadaiva AtmA meM vidyamAna rahatI haiM / nigoda jaisI nikRSTa sthiti meM bhI jIva meM cetanA kA aMza jAgRta rahatA hai / isa dRSTi se pratyeka AtmA jJAnavAna hI kahI jA sakatI hai, magara jaise atyalpa dhanavAn ko dhanI nahIM kahA jAtA, vipula dhana kA svAmI hI dhanI kahalAtA hai, isI prakAra pratyeka jIva ko jJAnI nahIM kaha skte| jisa AtmA meM jJAna kI viziSTa mAtrA jAgRta evaM sphUrta rahatI hai, vahI vAstava meM jJAnI kahalAtA hai / . jJAna kI viziSTa mAtrA kA artha hai-vivekayukta jJAna honA, 'sva-para' kA bheda samajhane kI yogyatA honA aura nirmala jJAna honA / jisa jJAna meM kaSAyajanita malInatA na ho vahI vAstava meM viziSTa jJAna yA vijJAna kahalAtA hai / sAdhAraNa jIva jaba kisI vastu ko dekhatA hai to apane rAga yA dveSa kI bhAvanA kA raMga usa para car3hA detA hai aura isa kAraNa use vastu kA zuddha jJAna nahIM hotA / isI prakAra jisa jJAna para rAga-dveSa kA raMga car3hA rahatA hai, jo jJAna kaSAya kI malInatA ke kAraNa malina bana jAtA hai, vaha samIcIna jJAna nahIM kahA jA sakatA / kahA bhI hai __ "tajjJAnameva na bhavati, yasminnadite vibhAti rAgagaNAH / tamasaH kuto'casti zaktiH, dinakara kiraNAgrataH sthAtum / / " jisa jJAna ke udaya meM bhI rAga, deSa moha, aviveka Adi dUSaNa bane raheM, use jJAna nahIM kahA jA sakatA / jaise sUrya ke udaya hone para aMdhakAra nahIM Thahara sakatA, usI prakAra samyagjJAna ke utpanna hone para rAgAdi nahIM raha sakate /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 AdhyAtmika Aloka isa prakAra kA samyagjJAna jinheM prApta hai, unakA dRSTikoNa sAmAnya janoM ke dRSTikoNa se kucha vilakSaNa hotA hai / sAdhAraNa jana jahAM vAhya dRSTikoNa rakhate haiM, jJAniyoM kI dRSTi Antarika hotI hai / hAni-lAbha ko AMkane aura mApane ke mApadaNDa bhI unake alaga hote haiM / sAdhAraNa loga vastu kA mUlya svArtha kI kasauTI para parakhate haiM, jJAnI use antaraMga dRSTi se alipta bhAva se dekhate haiN| isI kAraNa ve apane Apako karma bandha ke sthAna para bhI karma nirjarA kA adhikArI banA lete haiN| ajJAnI ke lie jo Asrava kA nimitta hai, jJAnI ke lie vahI nirjarA kA nimitta bana jAtA hai| AcArAMga meM kahA hai "je AsavA te parisavvA, je parisavvA te AsavA / ' saMsArI prANI jahAM hAni dekhatA hai, jJAnI vahAM lAbha anubhava karatA hai / isa prakAra jJAna dRSTi vAle aura bAhya dRSTi vAle meM bahuta antara hai / vAhya dRSTi vAlA bhautika vastuoM meM Asakti dhAraNa karake malinatA prApta karatA hai, jabaki jJAnI nikhAlisa bhAva se vastusvarUpa ko jAnatA hai, ataeva malinatA use sparza nahIM kara pAtI / bahata vAra jJAnI aura ajJAnI kI bAhya ceSTA eka-sI pratIta hotI hai, magara unake Antarika pariNAmoM meM AkAza-pAtAla jitanA antara hotA hai| jJAnI jisa lokottara kalA kA adhikArI hai, vaha ajJAnI ke bhAgya meM kahAM! jJAnI puruSa kA paudagalika padArthoM ke prati moha nahIM hotA, ataeva vaha kisI bhI padArya ko apanA banAne ke lie vicAra hI nahIM karatA aura jo use apanA nahIM banAnA cAhatA, vaha usakA apaharaNa to kara hI kaise sakatA hai / vaha sone aura miTTI ko samAna dRSTi se dekhatA hai usake lie tRNa aura maNi samAna haiM / isa prakAra jisa sAdhaka kI dRSTi antarmukhI ho jAtI hai, use padArthoM kA svarUpa kucha nirAlA hI najara Ane lagatA hai / vaha AtmA aura paramAtmA ko apane meM hI dekhane lagatA hai / use apane bhItara pAramAtmika guNoM kA akSaya bhaNDAra dRSTigocara hotA hai, jisakI tulanA meM jagat ke bahumUlya se bahumUlya padArtha bhI tuccha aura nissAra lagate haiM / vaha apanI hI AtmA meM anirvacanIya Ananda kA apAra sAgara laharAtA huA dekhatA hai / usa Ananda kI tulanA meM viSaya-janita Ananda nagaNya aura tuccha pratIta hotA hai| - isa prakAra kI arntadRSTi pratyeka prANI meM jAgRta ho sakatI hai, magara usake jIvana meM vidyamAna doSa use jAgRta nahIM hone dete / ataeva yaha Avazyaka hai ki una doSoM ko samajhane kA prayatna kiyA jAya / isI dRSTi se yahAM unakA vivecana
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 259 kiyA jA rahA hai| aise mUlabhUta doSa pAMca haiM jinameM se ona hiMsA, asatya evaM corI kA savistAra varNana kiyA jA cukA hai / * svadAra santoSa athavA svapati santoSa-jagat ke jIvoM meM, cAhe ve manuSya hoM athavA manuSyetara, kAmavAsanA yA maithunavRtti pAI jAtI hai / mithuna kA artha hai jor3A ( yugala ) mila kara jo kArya karate haiM, vaha maithuna kahalAtA hai / tathApi maithuna zabda kAmavAsanA kI pUrti ke uddezya se kiye jAne vAle kukRtya ke artha meM rUDha ho gayA hai, ataH ise kuzIla bhI kahate haiM / moha ke vazIbhUta hokara kAmukavRtti ko zAnta karane kI ceSTA karanA maithuna hai | kAmavAsanA kI prabalatA hone para manuSya vijAtIya prANiyoM ke sAtha bhI bhraSTa hotA hai / maithuna ke aThAraha bheda kiye gaye haiM / maithunakriyA Atmika aura zArIrika zaktiyoM kA vighAta karane vAlI hai / isase aneka prakAra ke pApoM kI paramparA kA janma hotA hai / jisa manuSya ke mastiSka meM kAma-sambandhI vicAra hI cakkara kATate rahate haiM, vaha pavitra aura utkRSTa vicAroM se zUnya ho jAtA hai / usakA jIvana vAsanA kI Aga meM hI jhulasatA rahatA hai / vrata, niyama, japa, tapa, dhyAna, svAdhyAya aura saMyama Adi zubha kriyAeM usase nahIM ho sakatIM / usakA dimAga sadaiva gande vicAroM meM ulajhA rahatA hai / patita bhAvanAoM ke kAraNa divya bhAvanAeM pAsa bhI nahIM phaTakane pAtI / ataH jo puruSa sAdhanA ke mArga para calane kA abhilASI ho use apanI kAmavAsanA ko jItane kA sarvaprathama prayAsa karanA caahie| Aja isa viSaya meM aneka prakAra ke bhrama phaile hue haiM aura phailAye jA rahe haiN| eka bhrama yaha hai ki kAmavAsanA ajeya hai; lAkha prayatna karane para bhI use jItA nahIM jA sakatA / aisA kahane vAle logoM ko saMyama:sAdhanA kA anubhava nahIM hai / jo viSaya-bhoga ke kIr3e bane hue haiM, ve hI isa prakAra kI bAteM kaha kara janatA ko adhaHpatana kI ora le jAne kA prayatna karate haiM / 'svayaM naSTaH parAnAzayati-jo svayaM naSTa hai vaha dUsaroM ko bhI naSTa karane kI koziza karatA hai / aise loga sthUlabhadra, jaise mahApuruSoM ke Adarza ko nahIM jAnate haiM, na jAnanA hI cAhate haiM / ve apanI durbalatA ko chipAne kA jaghanya prayAsa karate haiM / vAstavikatA yaha hai ki brahmacarya AtmA kA svabhAva hai aura maithuna vibhAva yA para-bhAva hai / svabhAva meM pravRtti karanA na asvAbhAvika hai aura na asaMbhava hI / bhAratIya saMskRti ke agradUtoM ne, cAhe ve kisI dharma va sampradAya ke anuyAyI rahe hoM, brahmacarya ko sAdhanA kA anivArya aMga mAnA hai|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 - - .. .. AdhyAtmika Aloka yaha satya hai ki pratyeka manuSya sahasA pUrNa brahmacarya kA paripAlana nahIM kara sakatA tathApi sampUrNa tyAgI sAdhuoM ke liye pUrNa brahmacarya kA anivArya vidhAna hai, aura gRhastha ke lie sthUla maithuna tyAga kA vidhAna kiyA gayA hai / sadgRhastha vahI kahalAtA hai jo para-striyoM ke prati mAtA aura bhaginI kI bhAvanA rakhatA hai| jo pUrNa brahmacarya ke Adarza taka nahIM pahu~ca sakate, unheM bhI dezataH brahmacarya kA to pAlana karanA hI cAhie / parastrIgamana kA tyAga karane ke sAtha-sAtha jo svapatnI ke sAtha bhI maryAdita rahatA hai, vaha vizeSa rUpa se dezataH brahmacarya kA pAlana karake ojasvI, aura tejasvI banane ke sAtha saMyama kA pAlana karatA hai / sadgRhastha ko jJAnIjana cetAvanI dete haiM ki sthUla maithuna kA bhI tyAga nahIM karoge to sthUla. hAni hogI / sUkSma aura Antarika hAni kA bhale hI hara eka ko patA na lage para sthUla abrahma ke sevana se jo sthUla hAniyAM hotI haiM, unheM to sArI duniyA jAnatI hai / jisane apanI indriyoM para niyantraNa kara liyA hai, jisakA manobala prabala hai aura jo apanA ihaloka paraloka sudhAranA cAhatA hai vahI brahmacarya kA pAlana karatA hai / isake viparIta durbala hRdaya-jana ahiMsA Adi natoM kA bhI pAlana nahIM kara sakatA / satya kA nirvAha bhI nirbala nahIM kara sakatA / ahiMsA aura satya ke pAlana ke lie manobala aura dhairya kI AvazyakatA hotI hai| inheM utpanna karane vAlA aura surakSita rakhane vAlA brahmacarya hai| jagat meM jitane bhI mahApuruSa hue haiM una sabhI ne eka svara se brahmacarya kI mahimA kA gAna kiyA hai / brahmacarya kI sAdhanA meM adbhuta prabhAva nihita hai.| devatA bhI brahmacArI ke caraNoM meM praNAma karake apane ko kRtArtha mAnate haiM. jaisA prabhu mahAvIra ne bhI kahA hai "deva dANavaM gandhabbA jakkha rakkhasa kiNtraa| bambhayAriM nama santi dukkara je karati / / brahmacarya aisI sAdhanA hai ki usakI rakSA ke liye katipaya AnyamA kA pAlana karanA Avazyaka hai| dhAnya kI rakSA ke lie jaise vAMDa kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra brahmacarya kI rakSA ke lie bhI bAr3oM kI AvazyakatA hai| zAstroM meM brahmacarya ke sahAyaka evaM rakSaka niyamoM kI aisI bAr3oM kI saMkhyA nau batalAI gaI hai| jahAM strI, hiMjar3A aura pazu nivAsa karate hoM, vahAM brahmacArI puruSa ko nahIM rahanA cAhie / brahmacAriNI strI ke lie bhI yahI niyama jAti-parivartana ke sAtha loga hotA hai / isI prakAra mAtrA se adhika bhojana karanA, uttejaka bhojana karanA, kAmukatAvardhaka bAteM karanA, vibhUSA-zrRMgAra karanA aura indriyoM ke viSayoM meM Asakti,
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 AdhyAtmika Aloka dhAraNa karanA, ityAdi aisI bAteM haiM jinase brahmacArI ko sadaiva bacate rahanA cAhie / jo inase bacatA rahatA hai, usake brahmacarya vrata ko AMca nahIM AtI / jisa kAraNa se bhI vAsanA bhar3akatI ho, usase dUra rahanA brahmacArI ke lie Avazyaka hai| __ pratyeka manuSya sthUlabhadra aura vijaya seTha nahIM bana sakatA / sthUlabhadra kA kathAnaka Apane sunA hai / vijaya seTha bhI eka mahAn satvazAlI gRhastha the, jinakI brahmacarya sAdhanA bar3e-se-bar3e yogI kI sAdhanA se samatA kara sakatI hai / vivAha hone se pUrva hI unhoMne kRSNapakSa meM brahmacarya pAlana kI pratijJA aMgIkAra kI thii| unakI patnI vijayA ne bhI vivAha se pUrva hI eka pakSa, zuklapakSa, meM brahmacarya pAlana kI pratijJA lI thI / saMyogavaza donoM vivAha ke bandhana meM Abaddha ho ge| donoM eka sAtha rahe phira bhI apanA vrata akhaMDita rakha sake / mAtA ko vilagAva mAlUma na ho aura zuddhavAsanA vihIna prema bhI banA rahe, aisA Adarza-jIvana usa dampatti ne vyatIta kiyA / ve viziSTa sAdhaka the, kintu sAdhAraNa sAdhaka ke lie to yahI zreyaskara hai ki brahmacarya kI sAdhanA ke lie vaha strI ke sAnidhya meM na rahe aura ekAnta meM vArtAlApa Adi taka na kre| muni sthUlabhadra kI sAdhanA uccakoTi kI thii| unakA saMyama atyanta prabala thA / eka zizu ko, jisameM kAmavAsanA kA udaya nahIM huA hai indrANI bhI SoDazavarSIyA sundarI kA rUpa dhAraNa karake Ave to use nahIM lubhA sakatI / sthUlabhadra ne apane mana ko bAlaka ke mana ke samAna vAsanA vihIna banA liyA thA / yahI kAraNa hai ki pralobhana kI paripUrNa sAmagrI vidyamAna hone para bhI rUpakoSA unheM nahIM DigA sakI balki unhoMne hI rUpakoSA ke mana ko saMyama kI ora mor3a diyaa| varSAvAsa kA samaya samApta ho gayA / munirAja prasthAna karane lage / rUpakoSA unheM vidAI de rahI hai / bar3A hI bhAvabhInA dRzya hai / manuSya kA mana sadA samAna nahIM rahatA / santa-samAgama pAkara bahutoM ke mana para dhArmikatA aura AdhyAtmikatA kA raMga car3ha jAtA hai kintu dUsare prakAra ke vAtAvaraNa meM Ate hI usake utarate bhI dera nahIM lagatI / dharma-sthAna meM Akara aura dhArmikoM ke samAgama meM pahu~ca kara manuSya vrata aura saMyama kI bAta socane lagatA hai kintu usase bhinna vAyumaNDala meM vaha badala jAtA hai / sAmAnyajanoM kI aisI manodazA hotI hai / muni sthUlabhadra mAnavIya mana kI isa caMcalatA se bhalIbhAti paricita the / ataeva unhoMne prasthAna ke samaya rUpakoSA ko sAvadhAna kiyA-"bhadre ! tU ne apane svarUpa ko pA liyA hai| aba sadA satarka rahanA, kAma-krodha kI lahareM tere mana-mAnasa sarovara meM na uThane pAveM aura unase terA jIvana malina na bana jAya / terA parAyArUpa vikAramaya jIvana calA gayA hai, kusaMgati kA nimitta pAkara tere nija rUpa para punaH kacarA na A
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 AdhyAtmika Aloka jAya / pAvana jIvana kI surakSA ke lie yaha Avazyaka hai ki pApa kI malina vRttiyoM se sadaiva apane ko bacAyA jAya / dekhanA, Aja tere jIvana meM jo nirmalatA aura bhavyatA AI hai, vaha vAsanA ke viSa se viSAkta na bana jAya / tere jIvana meM mahAmaMgala kA jo dvAra khula gayA hai vaha banda na ho jAya / antaHkaraNa meM jo pavitra prakAza udita huA hai, vaha moha ke kAle-kAle bAdaloM se AcchAdita na ho jAya / Atma-kalyANa kI ora bar3hAyA huA kadama pIche na haTa jAe yA vahIM kA vahIM na raha jAya, isa bAta ke lie sadA sAvadhAna rahanA / kalyANa ke patha para pratipala agrasara hote jAnA hI jIvana ko saphala banAne kA upAya hai|" "jaba taka rAsAyanika prakriyA ke dvArA svarNa zuddha nahIM kiyA jAtA, taba taka vaha azuddha rahatA hai| khAna se nikale sone meM vaha camaka nahIM hotI usa samaya usameM maila milA rahatA hai / karma ke saghana AvaraNa se terI AtmA kI kAnti bhI phIkI par3I huI thI, aba vaha ujjvala ho gaI hai / vaha punaH phIkI na par3a jAya, yaha dhyAna meM rakhanA / vikAsa kI gati avaruddha na ho jAya, nirantara jIvana pragati kI aura bar3hatA jAya, yaha smaraNa rakhanA / " muni ne koSA se phira kahA-"maMgalamayi ! atIta ko bhUla jAnA aura yaha mAnanA ki yahI tere jIvana kA zubha prabhAta hai| tere jIvana kI andhakAramayo vikarAla rAtri samApta ho gaI hai, aba sunaharA prabhAta udita huA hai / prabhAta kA yaha pavitra prakAza nirantara prakhara hotA rahe, terA jIvana pavitratA kI ora bar3hatA rahe aura nirmala se nirmalatara banatA jAya, yahI merI maMgalakAmanA hai / puNya ke udaya se milI huI yaha uttama sAmagrI - mAnava-jIvana, paripUrNa indriyAM, nIrogatA, satsamAgama, dharmazravaNa kA suyoga Adi - nirarthaka na ho jAya / yaha sAmagrI dharma kI ArAdhanA meM lage aura AtmA meM nirmala bhAva ko jAgRta kare to hI isakI sArthakatA hai|" ___ muni kI bhAvapUrNa vacanAvalI zravaNa kara rUpakoSA kA hRdaya sadbhAvanA se paripUrNa ho gayA / usakA antara adhika sAhasa evaM satsaMkalpa se bhara gayA / usane atizaya namratA aura dRr3hatA se kahA - "yogirAja ! maiM apane ko hIrA-kaNI ke samAna banAye rakhUgI / hIrAkaNI kIcar3a meM bhI apanI kAnti nahIM chor3atI / kIcar3a kI malinatA usameM praveza nahIM kara sakatI / maiM gRhasthI meM rahakara bhI pApa kI kAlimA se bacI rahane kA prayAsa karUMgI aura jina vratoM ko aMgIkAra kiyA hai, unheM akhaMDita rakhUgI / Apa mere viSaya meM nizcinta raheM / Apa jaise yogI kA samAgama pAkara maiM ... dhanya ho gaI huuN| ApakI prabhAvapUrNa vANI ko zravaNa karane se merA ajJAnAndhakAra lI ho gayA hai / hRdaya meM pavitra jyoti Alokita huI hai| vizvAsa rakhie
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 263 mahAtman ! vaha aba bujhane nahIM pAegI / prabho ! Apa karuNA aura jJAna ke sAgara haiN| prakAza ke puMja haiM / merI hArdika kAmanA hai ki jaise ApakI saMgati se mujha adhama kA uddhAra huA hai usI prakAra jagat ke anya patita prANiyoM kA bhI uddhAra ho ! Apane jaise eka jIvana ko pavitra banAyA hai, vaise hI jana-jana ke jIvana ko pavitra banAveM / yogin ! Apa gaMgA ke nirmala jala ke samAna nirmala haiM / jana-jana ke jIvana ke lie varadAna haiM / " rUpakoSA ke hRdaya meM muni ke prati agAdha sAtvika anurAga aura pavitra zraddhAbhAva hai / bhautika deha ke prati saMyoga-viyoga kI bhAvanA nahIM hai / vaha saMkalpa karatI hai ki muni mahArAja bhale hI cale jAeM parantu unakA upadeza, unake dvArA vikherA huA pAvana Aloka, mere hRdaya se nahIM jAegA / use maiM apane jIvana ke utthAna kA mUlamantra banA kara surakSita rakhUMgI / saMsAra ke jIvoM ko pariNati bar3I vicitra hai / sabase bar3I vicitratA to yahI hai ki AtmA svayaM ananta jJAna-darzana aura asIma sukha kA nidhAna hokara bhI apane svarUpa ko bhUla kara raMka banA huA hai| jaba vaha apane vAstavika rUpa ko samajha kara usameM ramaNa karane lagatA hai to saMsAra ke uttama se uttama padArtha bhI use AnandadAyaka pratIta nahIM hote| use sArA vizva eka nissAra nATaka ke samAna bhAsita hone lagatA hai / rUpakoSA kI aba yahI manodazA thI / use dharma-cintAmaNi pAkara anya kisI bhI vastu kI kAmanA nahIM raha gaI thI / isa prakAra rUpakoSA muni ko vidA detI hai aura apane jIvana ko vizuddha banAne kA AzvAsana detI hai| muni cAturmAsa samApta kara guru ke nikaTa lauTa rahe haiN| jaise mahAmunIzvara sthUlabhadra vikAra, vilAsa evaM vAsanA ke viSaile vAtAvaraNa meM bhI apane ko vizuddha banAe rakha sake, usI prakAra hameM bhI apane jIvana ko zuddha banAnA hai / yAda rakhie, Apane bhI munirAjoM ke mukhAravinda se mahAvIra kI maMgala-dezanA sunI hai / Apa bhI isI prakAra dRr3ha saMkalpI baneM aura kaise bhI virodhI vAtAvaraNa meM rahakara bhI apanI dharmabhAvanA meM antara na Ane deN| Aja Apake jIvana meM jo dharmabhAva udita huA hai va ho rahA hai, vaha sthira rahe aura bar3hatA jAya, yahI jIvana ke abhyudaya kA rAjamArga hai /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ [49] brahmacarya kI vizuddhi AcArAMga sUtra meM jona kI rakSA kA vicAra karate hae nirUpaNa kiyA gayA hai ki kina-kina prayojanoM evaM kAraNoM se prerita ho kara ajJAnojana hiMsA karate haiM aura kaise usase bacanA cAhie ? hiMsA se bacane aura ahiMsA kA pAlana karane ke lie sarvaprathama jIva-ajIva ko pahacAnane ko AvazyakatA hai| jova ke svarUpa ne jAne vinA hiMsA se kcanA saMbhava nahIM hai / zAstra meM kahA hai ki jo jo vi na yAi ajIva vi na yAnei jovAjIve apAtI kaha sau nAhIi sNjmN| bahuta se loga jova ko ajIva nAnakara niHsaMkoca hiMsA meM pravRtta hote dekhe jAte haiM / calate-phirate aura vyakta cetanA vAle jIvoM ko te sAdhAraNa laukika jana bhI jIva samajhate haiM kintu aise bho jova hote haiM jinako cetanA vyakta nahIM hoto yA jinako cetanA ke kArya hamAre pratyana nahIM hote / ve sthAvara jova kahatAte haiM / yadyapi jJAnI ke lie unako cetanA bhI vyakta hai, para camar3e ko AMkha vAle ke lie vaha vyakta nahIM hotI / phira bhI yadi gaharAI se vicAra kiyA jAya te usameM raho huI cetanA ko samajha lenA kaThina nahIM hai / anumAna aura Agama pramANoM se te use bhI samajhane meM koI kaThinAI nahIM hogii| saba kA svAnubhava isa satva kA sAkSI hai ki jagata ke choTe-bar3e sabhI jIvoM ko apanI-apanI Ayu priya hai, jIvana priya hai, prANa priya hai / mRtyu sabhI ko apriya hai / sabhI jIva duHkha se udvigna hote haiM aura sukha se prasanna hote haiM / eka rAjanItijJa aura vidhAna zAstrI dhana, bhUmi aura vastra Adi ke haraNa ko aparAdha mAnate haiM to kyA prANaharaNa aparAdha nahIM hai / vAstava meM prANaharaNa sabase bar3A aparAdha hai, kyoMki jIdoM ko prANa saba se adhika priya hai| bar3e-se-bar3e sAmrAjya
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 265 ke badale meM bhI, yahAM taka ki trailokya kI prabhutA ke badale meM bhI, koI apane prANa dene ko taiyAra nahIM hotA / yadi sarvatobhAvena AtmasvarUpa kI ora gati karane kA lakSya hai tathA nija guNoM kI rakSA karanI hai to sabhI prakAra kI hiMsA se bacanA caahie| jaise manuSya kI hiMsA ko garhita samajhA jAtA hai, usI prakAra manuSyetara prANa-dhAriyoM kI hiMsA ko bhI tyAjya samajhanA cAhie / Aja hamAre deza meM, rAjanItika kSetroM meM bhI ahiMsA kI carcA hotI hai / bhAratIya zAsana bhI ahiMsA kI duhAI detA hai / magara samajha meM nahIM AtA ki vaha kaisI ahiMsA hai ! jo sarakAra mAMsa, machalI aura aMDe khAne kA pracAra karatI hai, to kahanA cAhie vaha sahI rUpa meM ahiMsA ko samajhatI hI nahIM / rAjanItijJoM kI ahiMsA saMbhavataH mAnava prANI taka hI sImita hai / mAnavetara prANI apanI rakSA ke lie pukAra nahIM kara sakate, saMgaThita hokara Andolana nahIM kara sakate, asahayoga aura satyAgraha karane kA sAmarthya unameM nahIM hai, ve zAsana ko hilA nahIM sakate aura unase kisI ko 'voTa' lene kA svArtha nahIM hai, kyA isI kAraNa ve ahiMsA aura karuNA kI paridhi se bAhara haiM ? yadi yaha satya hai to svArtha evaM bhava para AdhArita ahiMsA saccI ahiMsA nahIM hai| vaha ahiMsA, dharma aura nIti nahIM hai-mAtra paoNlisI' (chala-kapaTa hai) / magara yAda rakhanA cAhie ki jaba taka prANI mAtra ke prati ahiMsA aura karuNA kA dRSTikoNa nahIM apanAyA jAegA taba taka mAnava-mAnava ke prati bhI ahiMsA kA pAlana nahIM kara skegaa| pazuoM aura pakSiyoM kI hiMsA karane vAle meM hiMsA ke prati jhijhaka nahIM rahatI to kabhI bhI vaha manuSyoM kI hiMsA bhI kara sakatA hai / rAjanItika kSetra meM ahiMsA sambandhI Andolana kI aba taka kI asaphalatA kA yahI mukhya kAraNa hai / adhUrI ahiMsA kI pratiSThA nahIM kI jA sakatI / hiMsA ke saMskAroM ko manuSya ke mastiSka se tabhI dUra kiyA jA sakatA hai jaba manuSya aura manuSyetara sabhI prANiyoM kI hiMsA ko pApa samajhA jAya aura usake unmUlana ke lie prayatna kiyA jAya / aisA karane ke lie ahiMsA ko dharma samajhanA hogA - paoNlisI # samajhane se kAma nahIM calegA / jaina manISiyoM ne ahiMsA ke sambandha meM talasparzI aura atyanta vyApaka cintana kiyA hai / unhoMne asatya, corI, abrahmacarya aura mUrcchA ko bhI hiMsA kA hI * | pAlisI = nIti | yaha zAbdika artha hai / para jana-pracalita artha meM yahA~ isakA 'chala-prapaMca' ke artha meM prayoga kiyA gayA hai /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 AdhyAtmika Aloka rUpa svIkAra kiyA hai / rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA lobha Adi jitanI bhI durvRttiyAM haiM, sabhI hiMsA ke antargata haiM / kabhI inase kisI kA ghAta na bhI hotA ho to bhI Atmika svarUpa kA vighAta to hotA hI hai aura isa artha meM yaha svahiMsA hai| jJAnIjana isalie aisI svahiMsA se bhI bacate haiN| upAsakadazAMga sUtra ke cAlU prakaraNa meM maithuna Adi ke viSaya meM bhagavAn mahAvIra svAmI Ananda Adi ko sambodhita karake batA rahe haiM ki kAyika maithuna sthUla maithuna hai / sthUla maithuna ke tyAgI ko pAMca bAtoM se bacanA cAhie / svadAra-santoSa aura svapati santoSa ke pAMca aticAra jAnane yogya haiM kintu AcaraNa karane yogya nahIM haiM / ve isa prakAra haiM (1) itvarikA parigrahItAgamana-parigrahItA ( vivAhitA ) ke sAtha gamana karanA sAdhAraNatayA doSa nahIM mAnA jAtA, laukika dRSTi se anaitika kRtya bhI nahIM ginA jAtA, kintu alpa avasthA ko patnI se gamana karanA aticAra hai-brahmacarya vrata sambandhI doSa hai, kyoMki aisA karanA usake prati anyAya hai| rakhaila strI ke sAtha gamana karanA bhI dUSaNa hai, kyoMki vaha usakI vAstavika svakIyA patnI nahIM hai / jaba taka rakhaila strI se kAyika sambandha na ho taba taka aticAra samajhanA cAhie aura kAyika sambandha hone para anAcAra ho jAtA hai, arthAt kAyA se sambandha karane para svadAra santoSa vrata pUrI taraha saNDita ho jAtA hai / (2) aparigrahItAgamana-avivAhitA - kumArI athavA vezyA ko parAI strI na samajha kara usake sAtha gamana karanA bhI aticAra hai / vAstava meM ve saba striyAM parakIyA ho haiM / jo svakIyA (vivAhitA ) nahIM haiM, unake sAtha saMbhoga karane se vratabhaMga nahIM hogA, yaha dhAraNA bhramapUrNa hai / ataevaM svakIya patnI ke atirikta sabhI striyoM ko parastrI samajhanA caahie| (3) anaMga krIr3A-kAmabhoga ke prAkRtika aMgoM ke atirikta jo aMga haiM ve yahAM anaMga kahalAte haiM / unake dvArA kAma ceSTA karanA brahmacarya drata kA dUSaNa hai| jaba kAmukavRtti tIvratA ke sAtha utpanna hotI hai to manuSya kA viveka vilupta ho jAtA hai / vaha ucita-anucita ke vicAra ko tilAMjali de detA hai aura garhita se garhita kRtya bhI kara DAlatA hai / ataeva isa prakAra kI uttejanA ke kAraNoM se sadagRhastha ko dUra hI rahanA caahie| . . zrAvaka bhI moda.mArga kA padhika hai / vaha apane jIvana kA pradhAna dhyeya siddhi ( mukta ) prApta karanA hI mAnatA hai aura tadanusAra 'yathAzakti vyavahAra' bhI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 267 karatA hai| phira bhI vaha artha aura kAma kI pravRtti se sarvathA vimukha nahIM ho pAtA, yaha satya hai magara artha evaM kAma saMbaMdhI pravRtti usake jIvana meM AnuSAgika (gauNa) hI hotI hai / pathika apane gantavya sthAna para pahu~cane ke lie aneka sTezanoM aura par3AvoM se gujaratA hai, mArga meM aneka dRzya dekhatA hai / nirdhArita sthAna para pahu~cane ke pUrva bIca meM kitanI hI bAteM dekhatA-sunatA hai / isI prakAra sAdhaka bhI mokSamArga kA pathika hai / vaha zabda-rUpa Adi ko sunatA-dekhatA aura anubhava karatA hai / bhUmi, dhana Adi se bhI usakA kAma par3atA hai, parantu vaha unameM ulajhatA nahIM aura apane lakSya-mokSa ko nahIM bhuultaa| kitane hI kAmuka anaMga krIr3A karake apanI kAma-vAsanA ko tRpta karate haiN| aise loga samAja meM kadAcAra ko bar3hAte haiM, apanA sarvanAza karate haiM aura apane samparka meM Ane vAloM ko bhI adhaHpatana kI ora le jAte haiN| sadagRhastha aise kRtyoM se apane ko bacAye rakhatA hai / pUrva kAla meM, aneka dRSTiyoM se sAmAjika vyavasthA bahuta uttama thI / loga brahmacarya kA abhyAsa karane ke bAda gRhasthAzrama meM praveza karate the / zikSA kI vyavasthA aisI thI ki unheM brahmacarya kA pAlana karane ke lie anukUla vAtAvaraNa prApta hotA thaa| jaba kAraNa zuddha hotA hai to kArya bhI zuddha hotA hai / agara kAraNa meM ho azuddhi huI to kArya svataH azuddha ho jaaegaa| tAruNya yA prauDhAvasthA meM yadi sahazikSA ho to vaha brahmacarya pAlana meM bAdhaka hotI hai| acche saMskAroM vAle bAlaka-bAlikAeM bhale hI apane ko kAyika sambandha se bacA leM kintu mAnasika apavitratA se bacanA to bahuta kaThina hai / aura jaba mana meM apavitratA utpanna ho jAtI hai to kAyika adhaHpatana hote kyA dera lagatI hai ? taruNa avasthA meM anaMgakrIr3A ko sthiti utpanna hone kA khatarA banA rahatA hai / ataeva mAtA-pitA Adi kA yaha parama kartavya hai ki ve apanI santati ke jIvana vyavahAra para bArIka najara rakheM aura kusaMgati se bacAne kA yatna kreN| unake lie aise pavitra vAtAvaraNa kA nirmANa kareM ki ve gande vicAroM se bace raheM aura kharAba AdatoM se paricita ho na ho paaeN| bAlakoM ko kusaMskAroM se bacAne aura susaMskArI banAne ke lie yaha Avazyaka hai ki bar3e-bUr3he ghara kA vAtAvaraNa zuddha aura sAtvika rakhane kI sAvadhAnI barateM / jisa ghara meM dharma ke saMskAra hote haiM, dharma kRtya kiye jAte haiM, santa mahAtmAoM ke jIvana-carita par3he-sune jAte haiM, satsAhitya kA paThana-pAThana hotA hai aura dharmazAstroM kA svAdhyAya kiyA jAtA hai, jahAM haMsI-majAka meM bhI gAlI-galauca kA yA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 AdhyAtmika Aloka aziSTa zabdoM kA prayoga nahIM kiyA jAtA aura naitikatA pUrNa jIvana vyatIta karane kA Agraha hotA hai usa ghara kA vAtAvaraNa sAtvika rahatA hai aura usa ghara ke bAlaka susaMskArI banate haiM / ataeva mAtA-pitA Adi bujurgoM kA yaha uttaradAyitva hai ki bAlakoM ke jIvana ko ucca, pavitra aura sAtvika banAne ke lie itanA avazya kareM aura sAtha hI yaha sAvadhAnI bhI rakheM ki bAlaka kusaMgati ke cepa se bacA rhe| (4) paravivAhakaraNa-jaise brahmacarya kA vighAta karanA pApa hai usI prakAra dUsare ke brahmacarya pAlana meM bAdhaka bananA aura maithuna ke pApa meM sahAyaka bananA bhI pApa hai / apane Azrita bAlaka-bAlikAoM kA vivAha karake unheM kumArga se bacAnA aura sImita brahmacarya kI ora jor3anA to gRhastha kI jimmevArI hai, magara dhanopArjana Adi ke uddezya se vivAha sambandha karavAnA zrAvaka dharma kI maryAdA se bAhara hai / ataeva yaha bhI brahmacarya-aNuvrata kA aticAra mAnA gayA hai| (5) kAmabhoga kI tIvra abhilASA-kAmabhoga kI tIna abhilASA citta meM banI rahatI hai to isase adhyavasAyoM meM malinatA paidA ho jAtI hai / ataeva pratyeka zrAvaka kA yaha kartavya hai ki vaha kAma-vAsanA kI vRddhi na hone de, usameM tIvratA na Ane de / kAma-vAsanA kI uttejanA ke yoM to aneka kAraNa ho sakate haiM aura buddhimAna vyakti ko una sabase bacanA cAhie, parantu do kAraNa unameM pradhAna mAne jA sakate haiM / durAcArI logoM kI kusaMgati aura khAnapAna sambandhI asaMyama / vratI puruSa bhI kusaMgati meM par3a kara gira jAtA hai aura apane vrata se bhraSTa ho jAtA hai / isI prakAra jo loga AhAra ke sambandha meM asaMyamI hote haiM, uttejaka bhojana karate haiM, unake citta meM bhI kAma-bhoga kI abhilASA tIvra rahatI hai| vAstava meM AhAra-vihAra ke sAtha brahmacarya kA bahuta ghaniSTha sambandha hai| ataeva brahmacarya kI sAdhanA karane vAle ko isa viSaya meM sadA jAgaruka rahanA cAhie / mAMsa, madirA, aMDA, Adi kA upayoga karanA brahmacarya ko naSTa karane kA kAraNa hai / kAmottejaka davA aura teja masAloM ke sevana se bhI uttejanA paidA hotI hai / tIvra kAma-vAsanA hone se vrata khaNDita ho jAtA hai aura AtmA kI zaktiyAM daba jAtI haiM, ataeva pavitra aura ucca vicAroM meM ramaNa karake gande vicAroM ko rokanA caahie| brahmacarya ko vrata ke rUpa meM aMgIkAra karane se bhI vicAroM kI pavitratA meM sahAyatA milatI hai| manuSya ke mana kI nirbalatA jaba use nIce girAne lagatI hai taba vrata kI zakti hI use bacAne meM samartha hotI hai / vrata aMgIkAra nahIM karane vAlA kisI bhI samaya gira sakatA hai / usakA jIvana binA pAla kI talAI jaisA hai kintu
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 AdhyAtmika Aloka vratI kA jIvana ujjvala hotA hai / usameM eka prakAra kI dRr3hatA A jAtI hai jisase apAvana vicAra usa para apanA prabhAva nahIM DAla sakate / ataeva kisI pApa yA kukRtya ko na karanA hI paryApta nahIM hai varan na karane kA vrata le lenA bhI Avazyaka hai / pUrva samaya ke logoM kI tejasvitA kA kAraNa brahmacarya kI surakSA hI hai / pUrva samaya meM vanarAja cAvar3A kI bar3I khyAti thI / usake pitA bar3e parAkramI the / vanarAja cAvar3A ke pitA ne, jaba vanarAja zaizava kAla meM thA, usakI mAtA ke mukha para hAtha phera diyaa| mAtA ne vicAra kiyA-bacce ne isa ghaTanA ko dekha liyA hai aura usakI lAja luTa gaI hai| isase usake hRdaya ko itanA gaharA AghAta lagA ki usane prANoM kA parityAga kara diyA / Apake vicAra meM yaha ghaTanA sAdhAraNa-sI ho sakatI hai aura kaI loga vanarAja kI mAtA ke prANotsarga kI korI bhAvukatA kaha sakate haiM, magara usakI pRSThabhUmi meM to udAtta saMskAra maujUda haiM / usa para vicAra karane kI maiM preraNA denA cAhatA huuN| usa mahilA ko apanI lajjA evaM maryAdA kI rakSA karane kA kitanA dhyAna thaa| eka kavi ne bhAratIyoM kI vartamAna dazA kA citraNa karate hue likhA hai hama dekhate rahate najara ke sAmane lalanA-parA / kyoki nahIM hamameM rahA, vaha vIrya bala anupama abhI / hama bana gaye nirvIrya, kAyara bhIru kSayarogI sabhI / Aja to adhikAriyoM ko Avedana-patra dene kI nirbhIkatA bhI Apa meM nahIM rahI / aise bhIru bhalA deza, dharma aura dIna-hIna satI kI kyA rakSA kara sakeMge / sadAcAra kI rakSA karane ke lie bhArata ke prAcIna vIra puruSoM ne kucha bhI kasara nahIM chor3a rakhI thii| usake lie unhoMne sarvasva nichAvara kara diyA, prANoM taka kI Ahuti dene meM saMkoca nahIM kiyaa| bhArata mAtA ke bar3e jJAnI, dAnI mAnI aura vIra putra hue haiM / nAriyoM ne bhI aise vIrocita kArya kie haiM jo puruSoM ke dvArA bhI hone saMbhava na the / hamAre pUrvaja jJAna aura viveka kI mazAla lekara calate the, isI kAraNa aise nara-nAriyoM kA janma huaa| bAdazAhI saltanata ke samaya AtatAyI zAsaka the, phira bhI usa samaya aise vIra puruSa hue haiM jo unheM rAha para le Ate the / akabara ne deza ke * logoM kI dharmabhAvanA kA Adara kiyA / vaha dharmAndha nahIM, dharmasahiSNu thA / kahate haiM vaha sabhI dharma ke netAoM se samparka rakhatA thA / jaba vyakti pradhAna rAjatantra meM bhI aisI sthiti thI taba Aja to prajAtantra hai / prajA ke dvArA nirvAcita pratinidhi bhArata kA zAsana calA rahe haiM / phira bhI yadi
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 AdhyAtmika Aloka zAsana hiMsA ko bar3hAvA de to yaha prajA kI kamajorI yA lAparavAhI kA hI phala hai| agara prajA apanI bhAvanA para bala de to zAsakoM ke Asana Dole binA nahIM raha sakate / janabhAvanA ke sAmane bar3e se bar3e prabhAvazAlI zAsaka ko bhI jhukanA par3atA hai| janatA kI mAMga ke sAmane koI zAsaka khar3A nahIM raha sakatA / kaI kAnUnoM, yahAM taka ki saMvidhAna meM bhI parivartana karanA par3atA hai| rAjanIti ko vArAMganA kI upamA dI gaI hai / vaha sAma dAma se kAma nikAlatI hai / anekoM bAra aneka AzvAsana dekara janatA kI ugra bhAvanA ko zAnta kara diyA jAtA hai magara antataH ve AzvAsana kore AzvAsana hI siddha hote haiM / AzvAsana dekara zAsana yadi tadanusAra kArya na kare to saMgaThita bala se virodha kiyA jAtA hai aura taba zAsana ko jhukanA par3atA hai| sAre deza ke dharmapriya vicAraka ahiMsA ke pakSapAtI haiM / vaiSNava samAja, brahma-samAja, jaina-samAja aura bauddha-samAja, sabhI ahiMsA para vizvAsa rakhate haiM / saba ke saMgaThita virodha ke kAraNa dillI meM rohataka roDa para banane vAlA katlakhAnA Akhira ruka hI gayA / mAnava pazuoM kI hatyA karake unheM udarastha kara letA hai isase bar3ha kara . nRzaMsatA aura kyA ho sakatI hai ? Akhira una mUka prANiyoM kA aparAdha kyA hai ? kyA unheM apanA jIvana-priya nahIM hai ? kyA ve apane prANoM ko manuSya kI bhAMti hI pyAra nahIM karate ? jisa dharatI para manuSya ne janma liyA hai, usI dharatI para una pazuoM kA bhI janma huA hai / aisI sthiti meM kyA pazuoM kA usa para adhikAra nahIM hai? dharatI kA paTTA kisane likha diyA hai manuSya ke nAma ? kisane unheM dharatI para jIne ke adhikAra se vaMcita kiyA hai ? hAM manuSya sabala hai aura pazu nirbala, kyA isI kAraNa manuSya ko yaha adhikAra hai ki vaha pazuoM kI hatyA kare ? agara yahI nyAya mAnya kara liyA jAya to jisakI lAThI usakI bhaiMsa vAlI kahAvata caritArtha hogI / phira sabala manuSya nirbala manuSya kA bhI agara khUna kara de to koI anyAya nahIM kaha sakegA magara yaha sabhyatA kI nizAnI nahIM hai / yaha barbaratA kA bolabAlA hI kahA jAegA / kaI loga kahate haiM-jaba pazu bUr3hA ho jAya aura kAma kA na rahe taba usakA pAlana-poSaNa karane se kyA lAbha ? aise loga kyA apane bUr3he mAM-bApa ko bhI katla kara deMge ? jina gAyoM, bhaisoM aura bailoM se bharapUra sevA lI, aba jIvana ke sandhyAkAla meM unheM kasAI ko sauMpa denA aura unake gale para churI calavAnA kyA yogya hai ? kyA yahI manuSya kI kRtajJatA hai ? magara Aja yahI saba ho rahA hai / manuSya
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 271 apane ko vizva kA ekAdhipati mAna kara itara prANiyoM ke jindA rahane ke adhikAra ko bhI svIkAra karane ko taiyAra nahIM hai| dayAvAn gRhasthoM kA kartavya hai ki ve pazu-pakSI Adi samasta manuSyetara prANiyoM ko apanA choTA bhAI samajheM aura unake sAtha vahI vyavahAra kareM jo bar3e bhAI ko choTe bhAI ke sAtha karanA cAhie / itanA na ho sake to bhI unake prati karuNA kA bhAva to rakhanA hI cAhie / jaba gAya-bhaiMsa jaise upayogI pazu vRddha ho jAeM to unheM kasAI ke hAthoM na beceM / pazupAlaka ina ko nahIM beceMge to kasAIkhAne caleMge hI kaise ? Aja AdivAsiyoM tathA anya pichar3I jAtiyoM meM dayA kI bhAvanA tathA anya sadbhAvanAeM utpanna kara dI jAeM to bar3A bhArI sAmAjika lAbha ho sakatA hai isase unakI AtmA kA jo kalyANa hogA, usakA to koI mUlya hI nahIM AMkA jA sakatA / Aja unake bIca kAma karanA jainiyoM kA sarvocca karttavya honA cAhiye / isakI Aja sabase bar3I AvazyakatA hai| pichar3e evaM asaMskRta janoM ke sudhAra ke lie korA kAnUna banA dene se koI. vizeSa lAbha nahIM hogA | asalI aura mUlabhUta bAta hai unakI manobhAvanAoM meM parivartana kara denA / manobhAvanA jaba eka bAra badala jAegI to jIvana meM AmUlacUla parivartana svataH A jAegA phira unakI santati paramparA bhI sudharatI calI jaaegii| Apa jAnate haiM ki samAja vyaktiyoM ke samUha se banatA hai / ataeva vyaktiyoM ke sudhAra se samAja kA sudhAra hotA hai aura samAja ke sudhAra se zAsana meM sudhAra AtA hai / agara Apa apane kisI eka par3osI kI bhAvanA meM parivartana lA dete haiM aura usake jIvana ko pavitratA kI ora prerita karate haiM to samajha lIjie ki Apane samAja ke eka aMga ko sudhAra diyA hai| pratyeka vyakti yadi isI prakAra sudhAra ke kArya meM laga jAya to samAja kA kAyApalaTa hote dera na lage / ___ Aja isa deza meM jaba anaitikatA, bhraSTAcAra, ghUsakhorI aura aprAmANikatA Adi doSoM kA atyadhika phailAva ho rahA hai aura manuSya kI sadbhAvanAeM vinaSTa hotI jA rahI haiM taba isa prakAra ke sudhAra kI bar3I AvazyakatA hai / Aja jIvana ke pratyeka kSetra meM bhraSTAcAra praveza kara cukA hai / vaha nirantara bar3hatA gayA aura usakI rokathAma na kI gaI to isa deza kI kyA dazA hogI, kahanA kaThina hai / ataeva pratyeka vicArazIla vyakti ko sarvaprathama to apane jIvana meM praviSTa burAiyoM ko sAhasa ke sAtha dUra karanA cAhie aura phira apane par3osiyoM ko sudhArane kA prayatna karanA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 AdhyAtmika Aloka cAhie / agara Aja Apa isa para dhyAna nahIM deMge to kala jAkara ghora pazcAttApa karane kA samaya A sakatA hai / Apa sthUlabhadra muni kA AkhyAna suna rahe haiN| eka sthUlabhadra ne rUpakoSA ke jIvana ko sudhAra diyA / kyA usake sudhAra se anekoM kA sudhAra nahIM huA hogA? sudhAra kI paramparA isI prakAra prArambha hotI hai / AtmabalI mahAmAnava manuSyoM para hI nahIM, pazuoM para bhI apanA prabhAva DAlate haiM aura unako bhI kalyANa patha kA pathika banA dete haiM / bhAratIya sAhitya meM aise udAharaNa pracura mAtrA meM upalabdha haiM / sthUlabhadra kA eka sAthI muni siMha ko guphA para cAra mahIne siMha ke sAmane aDola rahA, yadyapi siMha use dekha kara gurAMcA, usane ugrarUpa bhI dhAraNa kiyA / idhara sAdhaka ne apanI zAnta dRSTi siMha kI ora DAlI aura usa dRSTi meM kucha aisA adabhuta prabhAva thA ki siMha kA sArA ugra bhAva zAnta ho gyaa| eka kSaNa pahale gurani vAlA siMha muni ke caraNa cUmane lagA / eka AcArya ne kahA hai - 'ahiMsA - pratiSThAyAM tatsannidhau vaira-tyAgaH / jisake antaHkaraNa meM ahiMsA kI prabala bhAvanA hotI hai, jisakA jIvana ahiMsAmaya bana jAtA hai, usakA prabhAva dUsaroM para par3e binA raha nahIM sakatA / ahiMsA ke Age vaira-virodha kI samasta zaktiyAM parAsta ho jAtI haiM / ahiMsaka ke AsapAsa kA samagra vAtAvaraNa zAntimaya, karuNAmaya, sAtvikatA se paripUrNa aura pavitra bana jAtA hai / muni ahiMsA ke pratIka the aura unake antaHkaraNa meM prema evaM vAtsalya kA bhAva itanA ugra aura gaharA thA ki siMha kI sArI hiMsA bhAvanA usake sAmane gala kara pAnI-pAnI ho gaI / eka manuSya agara apane jIvana ko sudhAra letA hai to dUsaroM para usakA prabhAva par3e binA nahIM raha sakatA / Atma-bala meM aisI apUrva aura anirvacanIya zakti hai /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [50 ] amamatva isa virAda jIvasRSTi kI ora dRSTi DAlate haiM to asaMkhya prakAra ke jIva dRSTigocara hote haiN| isa prakAra bheda bhI kisI eka AdhAra para nahIM hai / zarIra - saMsthAna kI dRSTi se dekheM to bhinnatA hai, indriyoM kI saMkhyA kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to bhI viSamatA pratIta hotI hai| bauddhika stara bhI sabakA eka-sA nahIM hai / isake viparIta jaba AgamoM kI gaharAI meM utarate haiM to kucha dUsarA hI tatva vidita hotA hai / Agama AtmA kI ekatA kA pratipAdana karatA hai- 'ege AyA' yaha zAstra kA vidhAna hai, jisakA Azaya yaha hai ki caitanya sAmAnya kI dRSTi se vibhinna AtmAoM meM ekarUpatA hai / sabhI AtmAeM apane mUla svarUpa se eka-sI haiM, unameM koI antara nahIM hai / isa prakAra pratyakSa eka prakAra kA vidhAna karatA hai aura Apta praNIta Agama dUsare prakAra kA / isa virodha kA koI parihAra hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki jinAgama kA koI bhI vidhAna pramANa se bAdhita nahIM ho sakatA aura na paraspara virodhI hI ho sakatA hai / pratyeka AtmA maulika rUpa meM eka samAna hote hue bhI usameM jo vividhatA dRSTigocara hotI hai vaha bAsya nimitta se hai| jala mUla meM eka-sA hotA hai, phira bhI aneka prakAra kI pRthvI Adi ke saMsarga se khArA-mIThA, halkA bhArI, zIta-uSNa Adi rUpa dhAraNa kara letA hai / yahI AtmA kI sthiti hai / AtmA karmoM kI / vicitratA ke kAraNa vividha rUpoM meM hameM pratIta hotA hai / karma yadi saghana aura viziSTa zaktizAlI hote haiM to ve Atmika zaktiyoM ko adhika AcchAdita karate haiM aura yadi halke hote haiM to utanI saghanatA se AcchAdita nahIM karate / candramA ke samAna nirmala aura sUrya ke samAna tejomaya AtmA karma ke AvaraNa se malIna ho rahA hai| usakI ananta ananta zaktiyAM kuMThita ho rahI haiM /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 AdhyAtmika Aloka usake bhItara amita guNoM kA jo khajAnA bharA par3A hai, vaha usako pahacAnane meM bhI asamartha ho rahA hai / AtmA meM ananta, asIma, avyAbAdha Ananda kA samudra laharA rahA hai, kintu use AtmA mUr3ha banakara pahacAnatA bhI nahIM hai / jaba pahacAnatA hI nahIM ho to kaise usameM avagAhana kara sakatA hai ? aura kaise use prApta karane kA prayAsa kara sakatA hai ? Atmika Ananda se vaMcita hone ke kAraNa hI use viSaya-janita Ananda ko anubhava karane kI kAmanA utpanna hotI hai / vaha paudgalika padArthoM se sukha pAne kI icchA karatA hai / magara sukha pudgala kA dharma nahIM hai / pudgala ke nimitta se anubhava meM Ane vAlA sukha bhI vAstava meM AtmA kA hI haiAtmA ke sukha-guNa kA vikAra hai| kuttA haDDI cUsatA hai / haDDI kI ragar3a lagane se usakI dAr3oM meM se rudhira bahane lagatA hai, magara vaha bhramavaza samajhatA hai ki yaha rudhira haDDI meM se prApta ho rahA hai / ajJAnI jIva bhI isI prakAra ke bhrama meM rahatA hai| vaha AtmA ke sukha ko pudagaloM se prApta hone vAlA sukha mAna kara unakA saMgraha karane kI abhilASA karatA hai, magara antataH pudgaloM ke saMyoga se use duHkha kI hI prApti hotI hai aura vividha prakAra kI vedanAoM kA anubhava karanA par3atA hai / isI se bhava paramparA cAlU rahatI hai / yaha bhrama hI saba anarthoM kI jar3a hai| vaha Atmika sampatti se vaMcita hone ke kAraNa hI pudgaloM ke prati rati dhAraNa karatA hai| . aneka jIva aise haiM jo AtmA aura Atmika sampatti para vizvAsa hI nahIM karate / unameM jo sarala haiM, bhole haiM, ve kadAcit sanmArga para A sakate haiM, parantu jo AgrahazIla haiM, unhe sumArga para lAnA saMbhava nahIM hai / kucha loga aise bhI haiM jo AtmA meM ananta jJAna kI nidhi, Ananda kI sampadA aura caitanya ke camatkAra kA varNana sunakara Anandavibhora ho jAte haiM, magara ve use prApta karane ke lie kucha bhI nahIM paate| to jise jinendra prarUpita tatva kA bodha prApta hai, usako aisA prayatna karanA cAhie ki jisase AtmA kI jJAna-sukha svarUpa zaktiyAM sarvathA prakaTa ho jAeM, jAgRta ho jAeM aura AtmA meM teja prasphuTita ho jAe / sAdhanA ke dvArA karma ke AvaraNa ko dUra karanA caahie| AvaraNa haTate hI AtmA kA naisargika teja usI prakAra prakaTa ho jAtA hai jaise meghoM ke haTane para sUrya apane svAbhAvika rUpa meM prakaTa ho jAtA sUrya kitanI hI saghana meghamAlA se maNDita kyoM na ho, usakI kiraNoM kI sahaja ujjvalatA meM antara nahIM par3atA / meghoM ke AvaraNa se aisA malUma par3atA hai ki sUrya kI kiraNoM kI tejasvitA kama ho gaI hai, kintu yaha bhrama hai| isI prakAra
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 AdhyAtmika Aloka AtmA meM koTi-koTi sUryoM se bhI adhika jo teja hai, vaha kama nahIM ho sakatA, sirpha AvRta hotA hai| sahaja rUpa se nirmala AtmA meM koI dhabbA nahIM lagatA / phira bhI bAhya AvaraNa ko cIra kara antaratara ko na dekha sakane ke kAraNa hama aisA anubhava karate haiM ki AtmA meM malInatA hai| vAstava meM yaha hamArA bhrama hai, ajJAna hai| pudgala evaM paudgalika padArthoM kI ora jitanI adhika Asakti evaM rati hogI, utanA hI Antarika zakti kA bhAna kama hogA / pApa AcaraNa ke mukhya do kAraNa haiM | kucha pApa parigraha ke lie aura kucha Arambha ke lie kiye jAte haiM / kucha pApoM meM parigraha preraka banatA hai / parigraha Arambha kA varddhaka hai / agara parigraha alpa hai aura usake prati Asakti alpa hai to usake lie Arambha bhI alpa hogaa| isake viparIta yadi parigraha bar3hA aura amaryAda ho gayA to Arambha ko bhI bar3hA degA-vaha Arambha mahArambha hogaa| Antaraka dRSTi se alpAraMbha aura mahAraMbha tathA alpapApa aura mahApApa aura hI DhaMga se mAnA gayA hai / bAhya dRSTi se to aisA lagatA hai ki bar3e kuTumba vAle kA Arambha mahArambha hai, grAmapati kA Arambha aura bhI bar3A hai tathA cakravartI rAjA ke mahArambha kA to pUchanA hI kyA ! kintu ekAntataH aisA samajhanA samIcIna nahIM hai / jahAM samyak dRSTi hai, kaSAya kI tIvratA nahIM hai, mUrchA mamatA meM gaharAI nahIM hai, Asakti kama hai vahAM bAhya padArthoM kI pracuratA meM bhI mahAparigraha nahIM hotaa| vyAvahArika dRSTi se Ananda ke yahAM mahArambha thA / usakA bar3A kArobAra thA, kintu bAhara kA rUpa bar3hAcar3hA hone para bhI jahAM dRSTi meM samyakatva aura viratibhAva A jAtA hai, vahAM Arambha kA doSa bar3hAcar3hA nahIM hotA / samyagdRSTi jIva meM darzanamohanIya kA udaya na hone se tathA caritramohanIya kI bhI tIvratama zakti (anantAnubandhI kaSAya) kA udaya na rahane se mUrchA-mamatA meM utanI saghanatA nahIM hotI jitanI mithyAdRSTi meM hotI hai| jahAM sudRSTi A jAtI hai vahAM Arambha viSayaka dRSTi bhI samyak ho jAtI hai| jahAM sudRSTi nahIM hotI vahAM andhAdhundha Arambha hotA hai / gRhastha ke liye Arambha ke sAtha parigraha kA parimANa karanA bhI Avazyaka mAnA gayA hai, hiMsA, asatya, corI aura kuzIla kA ghaTanA taba saMbhava hotA hai jaba parigraha para niyantraNa rahe / jaba taka parigraha para niyantraNa nahIM kiyA jAtA aura usakI koI sImA nirdhArita nahIM kI jAtI taba taka hiMsA Adi pApoM kA ghaTanA prAyaH asaMbhava hai| sarvathA parigraha viramaNa (tyAga) aura parigraha parimANa, ye isa vrata ke do rUpa haiN| parigraha parimANa vrata kA dUsarA nAma icchA parimANa hai| kAmanA adhika hogI
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 AdhyAtmika Aloka to prANAtipAta aura asatya bhI bar3hegA / saba anarthoM kA mUla kAmanA-lAlasA hai / kAmanA hI samasta duHkhoM ko utpanna karatI hai / bhagavAn ne kahA hai- 'kAme kamA hI kamiyaM khu dukkhaM / ' yaha choTA-sA sUtra vAkya duHkha ke vinAza kA amogha upAya hamAre samakSa prastuta karatA hai / jo kAmanAoM ko tyAga detA hai vaha samasta duHkhoM se chuTakArA pA letA hai / sAdhAraNa manuSya kAmanApUrti meM hI saMlagna rahatA hai aura usI meM apane jIvana ko khapA detA hai / vividha prakAra kI kAmanAeM mAnava ke mastiSka meM utpanna hotI haiM aura ve use nAnA prakAra se nacAtI haiM / isa sambandha meM sabase bar3I kaThinAI to yaha hai ki kAmanA kA kahIM ora-chora nahIM dikhAI detA / prArambha meM eka kAmanA utpanna hotI hai / usakI pUrti ke lie manuSya prayatna karatA hai / vaha pUrI bhI nahIM hone pAtI ki anya aneka kAmanAeM utpanna ho jAtI haiM / isa prakAra jyoM-jyoM kAmanAoM ko pUrNa karane kA prayAsa kiyA jAtA hai tyoM-tyoM usakI vRddhi hotI jAtI hai aura tRpti kahIM ho hI nahIM pAtI, Agama meM kahA hai 'icchA hu AgAsa samA aNaM tiyA / ' jaise AkAza kA kahIM anta nahIM vaise hI icchAoM kA bhI kahIM anta nhiiN| jahAM eka icchA kI pUrti meM se hI sahasroM navIna icchAoM kA janma ho jAtA ho vahAM unakA anta kisa prakAra A sakatA hai ? apanI parachAIM ko pakar3ane kA prayAsa jaise saphala nahIM ho sakatA, usI prakAra kAmanAoM kI mUrti karanA bhI sambhava nahIM ho sakatA / usase bar3ha kara abhAgA aura kauna hai jo prApta sukha - sAmagrI kA santoSa ke sAtha upabhoga na karake tRSNA ke vazIbhUta hokara hAya-hAya karatA rahatA hai, Akula-vyAkula rahatA hai, dhana ke pIche rAta-dina bhaTakatA rahatA hai, jisane dhana ke lie apanA mUlyavAna mAnava-jIvana arpita kara diyA vaha manuSya hokara bhI manuSya kahalAne kA adhikArI nahIM hai / 4. pAralaukika zreyas aura sukha kI bAta jAne bhI dI jAya aura sirpha vartamAna jIvana kI sukha-zAnti kI dRSTi se hI vicAra kiyA jAya to bhI icchAoM ko niyantrita karanA anivArya pratIta hogA / jaba taka manuSya icchAoM ko sImita nahIM kara letA taba taka vaha zAnti nahIM pA sakatA aura jaba taka citta meM zAnti nahIM taba taka sukha kI saMbhAvanA hI kaise kI jA sakatI hai ? yahI kAraNa hai ki icchA parimANa zrAvaka ke mUlavratoM meM parigaNita kiyA gayA hai / icchA kA parimANa nahIM kiyA jAegA aura kAmanA bar3hatI rahegI to prANAtipAta aura jhUTha bddh'egaa| adatta grahaNa meM bhI pravRtti hogI / kuzIla ko bar3hAne meM bhI
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 AdhyAtmika Aloka parigraha kAraNabhUta hogA / isa prakAra asImita icchA sabhI pApoM aura aneka anarthoM kA kAraNa hai| jo padArtha yathArtha meM AtmA kA nahIM hai, AtmA se bhinna hai, use AtmIya bhAva se svIkAra karanA parigraha hai / parigraha ke mukhya bheda do haiM-Abhyantara aura bAhyA rupayA-paisA, mahala makAna Adi bAhya parigraha haiM aura krodha, mAna, mAyA lobha, rAga, dveSa, moha Adi vikAra bhAva Abhyantara parigraha kahalAte haiM / zrAvaka Ananda ne icchA parimANa vrata aMgIkAra kiyA aura anyAnya pApoM ko bhI ghaTA liyA / icchAparimANa karane se Antarika parigraha bhI ghaTa jAtA hai / bAhya parigraha kA to kucha nApa-taula bhI ho sakatA hai, jaise jamIna aura dhana kA pramANa kiyA jA sakatA hai kintu Antarika parigraha kA, jo bAhya parigraha kI apekSA bhI AtmA kA adhika ahita karane vAlA hai aura AtmA ko adhogati meM le jAne vAlA hai, koI nApa-tola nahIM ho sakatA | usakI sImA zrAvaka ke lie yahI hai ki vaha pratyAkhyAna kaSAya ke rUpa meM rahegA / gRhastha sAdhaka kA kartavya hai ki kadAcit kisI ke sAtha vaira-virodha utpanna ho jAya to use cAra mAsa ke bhItara-bhItara zamana kara le / agara cAra mAsa se adhika samaya taka koI kaSAya vidyamAna rahatA hai to vaha apratyAkhyAna kaSAya kI koTi meM calA jAtA hai aura apratyAkhyAna kaSAya ke sadbhAva meM zrAvaka ke vrata (dezavirati ) Thahara nahIM sakate / ataeva jo zrAvaka apane vratoM kI rakSA karanA cAhatA hai, use cAra mahIne se adhika kAla taka kaSAya nahIM rahane denA caahie| bAhya parigraha meM jamIna, kheta, makAna, cAMdI-sonA, gAya, bhaisa, ghor3A, moTara Adi samasta padArthoM kA parimANa karanA cAhie / parimANa kara lene se tRSNA kama ho jAtI hai aura vyAkulatA miTa jAtI hai / jIvana meM halkApana A jAtA hai aura eka prakAra kI tapti kA anubhava hone lagatA hai| Akhira zAnti to santoSa se hI prApta ho sakatI hai / santoSa hRdaya meM nahIM jAgA to sAre vizva kI bhUmi, sampatti aura anya sukha-sAmagrI ke mila jAne para bhI manuSya zAnti nahIM prApta kara sakatA / mana kI bhUkha miTAne kA ekamAtra upAya santoSa hai, icchA ko niyantrita kara lenA hai| peTa kI bhUkha to pAva do pAva ATe se miTa jAtI hai magara mana kI bhUkha tIna loka ke rAjya se bhI nahIM miTatI / kahA bhI hai - godhana, gajadhana, ratladhana, kaMcana khAna sukhAna / jaba Ave santoSa dhana, saba dhana dhUla samAna /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 - AdhyAtmika Aloka dhanavAna manuSya bhI adhika dhana kI lAlasA se prerita hokara bar3e bar3e Arambha karatA hai / bhayAnaka se bhayAnaka duSkarmoM ko lAlaca karavAtA hai / aura jisa dhana ke lie manuSya isa loka me sukhoM kA parityAga karatA hai aura paraloka ko bigAr3atA hai, vaha dhana usake kyA kAma AtA hai ? iSTajana kA viyoga kyA dhana se Tala. sakatA hai ? roga Ane para kyA dhana kAma AtA hai ? jaba vikarAla mRtyu apanA mukha phAr3a kara sAmane AtI hai to dhana dekara use lauTAyA jA sakatA hai ? sone cAMdI aura hIroM se bharI tijoriyAM kyA mauta ko TAla sakatI haiM ? Akhira saMcita kiyA huA dhana kA akSaya koSa kisa bImArI kI davA hai ? cAhe garIba ho yA amIra, khAegA to khAdya-padArtha hI, hIrA-motI to khA nahIM sakatA / phira anAvazyaka dhanarAzi ekatra karane se kyA lAbha hai ? mAnava-jIvana jaisI anamola nidhi ko dhana ke lie vinaSTa kara dene vAle kyoM nahIM socate ki dhana upArjana karate samaya kaSTa hotA hai, upArjita ho jAne ke pazcAt usake saMrakSaNa kI prati kSaNa cintA karanI par3atI hai aura saMrakSaNa kA prayatna asaphala hone para jaba vaha calA jAtA hai, taba duHkha aura zoka kA pAra nahIM rahatA / isa prakAra pratyeka paristhiti meM dhana, duHkha, cintA, zoka aura kisI saMskRta kavi ne ThIka hI kahA hai . arthAnAmarjana duHkhaM arjitAnAJca rakSaNe / . Aye duHkhaM vyaye duHkhaM dhigarthaM zoka bhAjanam / / artha santApa hI detA hai / vAstava meM dhana jIvana ke lie varadAna nahIM, abhizApa hai| eka akiMcana nispRha yogI ko jo adbhuta Ananda prApta hotA hai vaha kubera kI sampadA pAlane vAle dhanADhya ko nasIba nahIM ho sktaa| __ kahA jA sakatA hai ki dhana bhale hI zAnti pradAna na kara sakatA ho tathApi gRhastha ke lie vaha anivArya to hai hI / gRhasthI kA kAma dhana ke binA nahIM cala sakatA / isa kathana meM saccAI mAnI jA sakatI hai, magara AvazyakatA se adhika dhanaM ke saMcaya kA aucitya to isa tarka se bhI nahIM hotA / amaryAdita dhana-saMcaya kI vRtti ke pIche gRhasthI kI AvazyakatA nahIM kintu lolupatA aura dhanavAn kahalAne kI ahaMkAra-vRtti hI pradhAna hotI hai| " manuSya kI vAstavika AvazyakatAeM bahuta kama hotI haiM, kintu vaha unheM svecchA se bar3hA letA hai / Aja to mAnava vyakti hI nahIM, deza bhI AvazyakatAoM ke zikAra ho gae haiN| videzoM meM kyA bhejeM aura kaise videzI mudrA prApta kareM, yaha deza ke netAoM kI cintA hai| jaba unheM anya padArtha bhejane yogya nahIM dIkhate, to unakI najara pazu-dhana kI ora jAtI hai| bar3hiyA kisma ke vastroM, khilaunoM aura
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 279 mazInoM kI pUrti ke lie dhana kahAM se diyA jAya ? isakA eka rAstA pazu-dhana hai| eka samaya bhAratavAsI sAdA jIvana vyatIta karate the para videzoM kA RNa nahIM thA magara Aja vicitra sthiti bana gaI hai / nanheM-nanheM baccoM ko dUdha na mile aura gomAMsa videzoM meM bhejA jaay| yaha saba AvazyakatAoM ko sImita na rakhane kA phala hai / prAcIna kAla meM kahAvata thI - 'yathA rAjA tathA prajA / ' aba prajAtantra * ke yuga meM yaha kahAvata badala gaI hai aura 'yathA prajA tathA rAjA' ke rUpa meM ho gaI hai| aisI sthiti meM prajA ko jAgRta honA cAhie / agara prajA jAgRta raheMgI to zAsaka varga ko bhI jAgRta rahanA par3egA / prajA meM apanI saMskRti ke rakSaNa kI bhAvanA balavatI hogI to vaha aisI sarakAra hI nahIM banane degI jo bhAratIya-saMskRti aura sabhyatA kI jar3eM ukhAr3e aura bhArata kI dhArmika vizeSatA kA hanana kare / Aja sarakAra kI ora se hiMsA ko bar3hAvA diyA jA rahA hai, yaha dharmapriya janatA ko vizeSa rUpa se socane yogya aura pratikAra karane yogya muddA hai / pratyeka ahiMsA premI vyakti ko, phira vaha kisI bhI dharma kA anuyAyI kyoM na ho, saMgaThita hokara nizcaya karanA par3egA ki hama deza kI saMskRti ke viruddha koI kArya nahIM hone deNge| bandhuo / karor3oM niraparAdha aura muka prANiyoM ke prANa bacAne kA prazna hai aura isameM vyaktigata svArtha kisI kA nahIM hai / ataeva isa kSetra meM kAma karane vAle kama milate haiN| kintu maiM vizvAsapUrvaka kahanA cAhatA hU~ ki isa kArya se Apako mAnasika zAnti aura santoSa prApta hogaa| agara Apa cAhate haiM ki deza meM hiMsA na bar3he to pratyeka ko apanI AvazyakatAoM ko sImita karanA hogA / mahAhiMsA se banI vastuoM kA upayoga tyAganA pdd'egaa| vRddha aura asamartha jAnavaroM kA becanA banda karanA hogA aura gozAlA jaise saMsthAnoM meM unheM rakhane kI vyavasthA karanI hogI / gozAlA kI Aya ke lie dudhArU pazu hI rakhe jAyaM, yaha bhAvanA galata hai / Aya ke lie dUsare upAya soce jA sakate haiM parantu asamartha pazuoM kA vikraya banda kara unakA rakSaNa to gozAlAoM kA mukhya lakSya hai| isako nahIM bhUlanA cAhie / ghara-dhanI (svAmI) agara apane jAnavaroM kA pAlana-poSaNa na kara sake to saMsthAeM unakI rakSA kI vyavasthA kareM jisase ve katlakhAne meM na jA sakeM / pazu katlakhAne meM na jAeM, isa prakAra kI sAvadhAnI rakhI jAe, tabhI hiMsA rokI jA sakatI hai| agara vyakti tana-dhana sambandhI mamatA ko mor3a le to vyavahAra aura paramArtha kA koI kArya honA azakya nahIM hai / mamatA haTA lene yA kama karane se pApa ruka sakatA hai / sAdhaka tana, mana aura dhana se mamatA haTA le to unase Adarza kArya kI siddhi ho, isameM zaMkA hI kyA hai ?
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 AdhyAtmika Aloka mana kI mamatA haTAne se hI sthUlabhadra vezyA kI dutti para vijayI ho sake aura siMha kI guphA para rahane vAle sAdhaka ne tana kI mamatA ko mAra kara siMha se vijaya prApta kii| muni-dIkSA aMgIkAra karane vAlA sAdhaka jaba apane ko guru ke zrIcaraNoM meM . arpita karatA hai taba dravya parigraha (dhana) kA tyAga to kara hI detA hai , bhAva-parigraha ke tyAga kI parIkSA bhI samaya-samaya para hotI rahatI hai / eka muni nAga kI bAMvI para dhyAna meM lIna ho ge| muni dhyAnAvasthA meM eka sthAna se dUsare sthAna para nahIM jAtA, vANI kA uccAraNa nahIM karatA aura citta kI caMcalatA ko bhI tyAga detA hai / isa prakAra tInoM guptiyoM se gupta muni ko dekha kara nAga kA roSa somAtota ho gayA / usane vicAra kiyA kauna hai yaha amAgA jo apane prANa dene ke lie merI bAMbI para AyA hai ! mauta kise pakar3a kara Aja yahAM le AI hai ? aisA socakara usane phukAra ko, magara muni jyoM ke tyoM sthira bane rahe / nAga aura nikaTa AyA / isa bAra usane apanA mu~ha mArA, phira bhI muni aDola akampa ! na unakA zarIra calAyamAna huA aura na mana vicalita huA / sarpa vismaya meM par3a gayA / phira sara-sara karake vaha muni ke gale meM lipaTa gayA / viSavihIna-sA ho gayA / jaise gArur3I loga sarpa ko vaza meM kara lete haiM, vaisI hI sthiti isa sarpa kI ho gii| jaise samudra meM visphoTa hone se bama kA viSa vilIna ho jAtA hai / vaise sarpa kA viSa munirAja ke samatA-sAgara meM vilIna ho gayA / vaha eka anokhI sthiti kA anubhava karane lgaa| muni kI manodazA kA vicAra kIjie / yaha ta nizcita hai ki unake mana meM nAga ke prati tanika bhI dveSa utpanna nahIM huA / aisA hotA to nAga ko hiMsaka-vRtti ko IMdhana mila jAtI aura use DaMka mAra kara viSavamana karane kA avasara mila jaataa| te kyA muni ke mana meM bhaya kA saMcAra huA ? kintu bhava bhI hRdaya kI durbalatA hai aura hiMsA kA hI eka rUpa hai| bhaya utpanna hone para manuSya nizcala, mauna aura zAnta nahIM raha sakatA / ataeva yaha mAnanA svAbhAvika hai ki unake mana meM bhaya ko bhAvanA kA bhI avirbhAva nahIM huaa| aura phira muni ke lie bhaya kA kAraNa ho kyA thA ? jo AtmA ko ajara, amara, adinAzI, sacitta-Anandamaya mAnatA hai aura samajhatA hai ki saMsAra kA tIkSNa se tIkSNa zastra bhI AtmA ke eka pradeza ko bhI usase alaga nahIM kara sakatA, use bhaya kyoM utpanna hogA ? amUrtika AtmA para zastra kI pahu~ca nahIM ho sakatI / kahA bhI hai
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 281 "nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / " zastra AtmA kA chedana nahIM kara sakate, Aga use jalA nahIM sakatI / koI bhI bhautika padArtha AtmA kA kucha bhI vigAr3a nahIM kara sakatA / jo vahirAtmA haiM, zarIra ko apanA samajhate haiM, ve hI viSa aura zastra se bhayabhIta hote haiM / jinhoMne AtmA ke zuddha svarUpa ko pahacAna liyA hai, jo paudgalika deha se AtmA ko pare mAnate haiM, unheM zarIra kA vinAza hone para bhI bhaya nahIM hotaa| sAMpa kI vAMbI para dhyAna jamAne vAle yogI aise hI the / ve zarIra meM sthita hone para bhI apane Apako zarIra se bhinna samajhate the / ataeva sarpa se unheM koI bhava nahIM thA / AtmajJAna vAstava meM ananta zakti kA srota hai, kevala pardA haTAne kI AvazyakatA hai / agara hama isa parde ko haTA sakeM to ananta Ananda hamAre andara hI kilakAriyAM mArane lgegaa|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ [51] zubha-azubha bhagavAn.mahAvIra ne sAdhaka kI vividha sthitiyA~ batalA kara use dhyAna dilAyA ki saMsAra meM vividha prakAra ke karma dRSTigocara hote haiM kintu ve saba mukhya rUpa se do bhedoM ke antargata ho jAte haiM (7) zubha yA puNya karma aura (2) azubha yA pApa karma ___ puNya karma aura pApa karma kA bheda yadyapi unake vipAka kI vividhatA ke AdhAra para kiyA gayA hai, kintu sahamatA meM utareM to pratIta hogA ki yaha donoM prakAra bhI koI maulika nahIM hai / ina donoM kA mUla kArmaNavargaNA hai jo pudgala kI eka jAti hai / kArmANajAtIya pudagala atyanta sUkSma aura samasta lokAkAza meM vyApta haiN| jIva ke manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kI pravRtti yA te zubha hotI hai yA azubhA donoM prakAra kI pravRtti se karmoM kA vandha hotA hai / zubha yoga kI pravRtti se zubha karmoM kA dandha hotA aura use puNyabandha kahate haiM / tathA azubha yoga kI pravRtti se azubha karmoM kA bandha hotA hai, jise pApabandha kahate haiM / puNyakarma kA phala jIva ko iSTa rUpa meM prApta hotA hai aura pApakarma kA phala aniSTa rUpa meM milatA hai, saMsAra meM jitane bhI iSTa saMyoga haiM, manorama phala haiM, abhISTa padArthoM kI prApti hotI hai, vaha saba puNya kA pariNAma hai aura jitane bhI aniSTa, amanojJa aura akAmya phala haiM, ve saba pApa ke paripAka haiM / sAdhAraNatayA sAmAnya saMsArI jIva puNya ko upAdeya aura pApa ko heya samajhate haiM aura vyAvahArika dRSTi se yaha ThIka bhI hai, kintu nizcaya dRSTi se puNya aura pApa donoM hI upAdeya nahIM hai / zuddha adhyAtma dRSTi se donoM prakAra ke karmoM kA anta hone para hI siddhi, mukti yA zuddha svarUpopalabdhi hotI hai / siddhi kI prApti meM donoM prakAra ke karma bAdhaka haiM / magara isa viSaya kI vizeSa vicAraNA yahAM nahIM karanI hai / Aja to puNya aura pApa ke . viSaya meM hI katipaya vicAra prastuta kiye jAeMge /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 283 kisI jIva ko pUrvakRta puNyakarma kA udaya to ho, kintu usa puNyakarma ke phalasvarUpa prApta sAmagrI kA upayoga vaha pApakRtyoM meM kara rahA ho to vaha karma use Upara nahIM uThA kara nIce girA degA / puNya prakRti kA bhoga karate samaya manuSya agara apanI vartamAna pravRtti ko na saMbhAle to vaha gira jaaegaa| ucca pada, dhana, sundara zarIra, anukUla parivAra, vinIta putra, vaibhava, buddhi, * yaza-kIrti, ye saba puNya ke phala haiM, lekina inheM pAkara kisI ne yadi inakA ThIka upayoga na kiyA, bala pAkara dUsaroM ko pIr3A pahu~cAI, dhana kA durupayoga kiyA, buddhi se kukalpanAeM karake sva-para ko adhaHpatana kI ora prerita kiyA, isI prakAra prApta kisI bhI zakti kA durupayoga kiyA to usakA pariNAma sundara nahIM hogA / saMsAra meM kitane hI mithyA mata-paMtha pracalita haiN| unheM calAne vAle bhI buddhizunya nahIM, buddhimAna loga hI the / lekina unhoMne puNyayoga se prApta buddhi kA durupayoga kiyA / kitane rAjA-mahArAjA dhana-vaibhava ko prApta karake usase pApakarma karate haiM / zArIrika zakti prApta karake anya prANiyoM kA saMhAra karate haiM / kaMsa ko jo zakti prApta thI usakA usane kyA upayoga kiyA ? magara isa prakAra puNya se prApta sAdhanoM kA jo durupayoga karate haiM ve apanI AtmA ko nIce girAte haiM / isa prakAra bhAvanA yadi zubha na ho-bhAvanA meM puNya prakRti kA udaya na ho to puNya jIva ko nIce bhI girA detA hai| prApta zakti tathA vaibhava ke sadapayoga kA vicAra use nahIM milA / parigraha usake jIvana meM mamatA tathA Asakti kA kAraNa banA, isase usakA patana huA / jagat meM cAra prakAra ke manuSya hote haiM - 9) uditodita (2) uditAsta (6) astodita aura (0) astAsta / jo manuSya udaya meM udaya karane vAlA hai, vaha uditodita kahalAtA hai| vartamAna jIvana meM jo svastha tana, dhana, bhUmi, Adi sAmagrI milI hai, vaha puNya ke udaya ke kAraNa milI hai| usa sAmagrI kA sadupayoga karake jo usake nimitta se vartamAna meM bhI puNya kA upArjana karatA hai, aisA puNya se puNya kA upArjana karane vAlA puruSa uditodita kahA gayA hai| vaha vartamAna meM udaya ko prApta hai aura bhaviSya meM bhI udaya ko prApta hogA / usane pUrvapuNya ke udaya se vaibhava, dhana Adi prApta kiyA aura mati bhI pAI aura usakA sadupayoga kiyA to phira UMcA uThegA / hama bharata ko uditodita kaha sakate haiM, to brahmadatta cakravartI ko uditaasta / __yadi dIpaka prakAza meM rahA hai to manuSya usake prakAza meM kAma kara sakatA hai / usake bujha jAne para kAma nahIM kiyA jA sakatA / eka prakAzita dIpaka hajAroM dIpAkoM ko prakAzita kara sakegA / choTA-sA dIpaka lAlaTenoM Adi ko bhI prakAza de sakatA hai| kintu bujhane para vaha kisI kAma kA nahIM / jIvana kI bhI yahI sthiti hai / jisane apane jIvana meM viveka prApta kiyA hai, vaha udaya meM udaya
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 AdhyAtmika Aloka karegA-apane ko UMcA uThAegA aura dUsaroM ko bhI UMcA uThAne kA prayatna kregaa| jo manuSya uditodita hai vaha apane dhana se dIna, hIna, asahAya aura vipanna janoM ke duHkha ko dUra karegA / aisA karake vaha punaH udita vanegA aura dUsaroM ke udaya meM bhI sahAyaka banegA / yadi use subuddhi prApta hai to dUsaroM ko satparAmarza dekara kupatha se haTAegA, supatha para lAne kA prayatna karegA, jJAna kA prakAza degA / isa prakAra svayaM prakAzita hone ke sAtha-sAtha dUsaroM ko bhI prakAzita karegA 1 kisI kavi ne ThIka kahA hai kamanIya kundana kI kAnti kA kalevara hai, kauna kAma kA jo kAma mArA nahIM Apane / mAnA Apa rustama se kama nahIM, kintu kyA, jo donoM ko vipatti se uvArA nahIM Apane / kaMkarI so sampadA karor3oM kI na kaur3I kI, jo diyA dIna-duHkho ko sahArA nahIM Apane / vyartha hue paNDita pravINa pratibhA ke pUre, deza kI dazA ko jo sudhArA nahIM Apane / / agara kAmavAsanA para vijaya prApta na kara sake to kundana kI sI kAnti se kalita ApakA yaha kalevara kisa kAma kA? rustama-sA vala pAkara bhI yadi garIva ko vipadA se nahIM bacAyA to ApakA bala kisa marja kI davA hai ? puNya ke yoga se jo zakti prApta huI hai, use puNya kArya meM jo nahIM lagAtA sva-para kalyANa meM vyaya nahIM karatA, usakA usa zakti ko pAnA vyartha hai / vyartha ho nahIM daran akalyANa kA kAraNa hai / aise abhAge manuSya ke lie yahI kahA jA sakatA hai ki usane hIre kI kaNI pAkara use AtmaghAta kA kAraNa banA liyA ! jo puNya-pApa kA kAraNa banatA hai vaha pApAnubandhI puNya kahalAtA hai, jo bAhya meM puNya rUpa ho kara bhI vastutaH pApa kI hI zreNI meM ginA jAtA hai / kisI mahApaNDita kA mastiSka yadi samAja aura deza kI unnati meM nahIM lagatA to usakA pANDitya kisa kAma kA? Aja ke vaijJAnika bhautika padArthoM kI bahuta-sI sUkSma zaktiyoM ko samajhate haiN| ve bhautika padArthoM ke mahApaNDita kahe jA sakate haiM / unake vaijJAnika kauzala ne saMsAra ko kucha kA kucha banA diyA hai / Aja ve sudaragAmI rAkeTa chor3a kara candramA aura maMgala Adi kA patA lagAne ke lie prayatnazIla haiN| saikar3oM camatkAra unhoMne isa dharatI para dikhalAe haiM kintu unakI isa sUkSma prajJA kA natIjA kyA hai ? usa prajJA ke pariNAmasvarUpa jina bhayAnaka aNubamoM
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 AdhyAtmika Aloka aura udjana bamoM kA nirmANa huA, usase jagat meM kyA zAnti huI hai ? buddhimAna, vaijJAnika rAjanItijJoM ke hAtha kI kaThaputalI bane hue haiN| ve apanI buddhi kA durupayoga karake saMhAraka sAdhanoM kA nirmANa karake duniyA ko bhISaNa saMkaTa meM DAla rahe haiN| aise paNDitoM kI paNDitAI kisa kAma kI hai ? jo tana se dUsaroM kI sevA karegA, apanI vidyA kA upayoga dUsaroM ko samyagjJAna dene meM karegA, zakti ke dvArA dInoM kI sahAyatA karegA, vaha manuSya uditodita mAnA jAegA / vaha dIpaka se dIpaka jagAne vAlA hai, puNya ke dvArA puNya kA upArjana karane vAlA hai| usake puNya ko puNyAnubandhI puNya samajhanA cAhie / mahAvIra jaise mahApuruSa Aja bhI hamAre hRdaya meM virAjamAna haiM, unakA nAma hamAre hRdaya meM pavitra preraNA utpanna karatA hai aura unakA smaraNa hRdaya meM zraddhA-bhakti kA srota pravAhita kara detA hai kyoMki unhoMne svayaM Adarza-jIvana vyatIta kara jana-samAja ke utthAna meM mahAna yoga pradAna kiyA / na kevala vANI ke dvArA hI varana unhoMne apane jIvana-vyavahAra se bhI ucca Adarza hamAre samakSa upasthita kie / aise mahAna vyakti hI jagat meM vandanIya aura abhinandanIya hote haiN| isase viparIta jo pUMjI pAkara svayaM usakA sadupayoga nahIM karatA, aura dUsaroM kI sahAyatA nahIM karatA pratyuta durvyasanoM kA poSaNa karatA hai, vaha isa loka meM nindita banatA hai aura aparaloka ko pApamaya banA kara duHkhI hotA hai| pUrvasaMcita puNya kA hI yaha phala hai ki hameM AryabhUmi meM janma milA, mAnava zarIra milA, dharma-saMskAra vAlA kula milA, dhana-vaibhava milA aura santa samAgama karane kA suyoga milA / aisI sthiti meM Age udaya kA kyA rUpa ho yaha manuSya ko socanA caahie| jIvana kI jo avadhi hai, vaha sthAyI Tikane vAlI nahIM yaha nizcita hai| zarIra tyAgane ke pazcAta punaH zarIra dhAraNa karanA par3e aura na bhI dhAraNa karanA par3e, parantu zarIra dhAraNa karane ke pazcAt use tyAganA to anivArya hI hai| koI bhI manuSya na amara huA aura na ho sakatA hai isI prakAra puNya ke khajAne ke samApta hone kI bhI avadhi hai / jo bhI karmabandha meM baMdhatA hai, vaha cAhe zubha ho yA azubha, eka niyata avadhi taka hI AtmA ke sAtha baddha raha sakatA hai / avadhi samApta hote hI vaha AtmA se pRthak ho jAtA hai / isa niyama ke anusAra pUrvopArjita puNyakarma kA bhI kSaya honA anivArya hai / jisa khajAne meM se kharca hI kharca hotA rahatA hai aura navIna Aya bilakula nahIM hotI, vaha kitanA hI vipula kyoM na ho, kabhI na kabhI samApta ho hI jAtA hai| isa tathya ko kauna nahIM jAnatA ? vyAvahArika jagata meM dhana
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 AdhyAtmika Aloka ke Aya-vyaya sambandhI bAtoM kI sabako cintA rahatI hai, kintu jisa puNya ke prabhAva se dhana-vaibhava TikatA hai, usakI kisako kitanI cintA rahatI hai ? hama puNya kA jo khajAnA lekara Ae haiM tathA jisakA upabhoga prati pala kara rahe haiM, yadi usameM navIna Aya sammilita na kI gaI -nayA puNya nahIM upArjita kiyA gayA to khajAnA samApta ho jaaegaa| phira Age kyA sthiti hogI ? kintu manuSya vartamAna ko hI saba kucha samajha kara bhaviSya ko bhUla jAtA hai| vaha bhUla jAtA hai ki use paraloka meM jAnA hogA aura vahAM puNya ke abhAva meM kyA kaThinAiyAM uThAnI pdd'eNgii| bandhuo ! isa choTe-se vartamAna ke lie dIrgha bhaviSya ko vismRta mata kro| jaise pUrva puNya kA phala yahAM bhoga rahe ho, usI prakAra yahAM bhI pApa se baco aura puNya kA upArjana karo jisase Age bhI uttama saMyoga prApta kara sako aura una uttama saMyogoM kA sadupayoga karake AtmA kA kalyANa sAdhana kara sako / jo puNya ko bar3hAe~ge ve kabhI kisI se bhaya nahIM khAe~ge / ve ihaloka aura paraloka meM nirbhaya raheMge / kucha karane kA phala hI Aja hameM isa rUpa meM prApta hai / anyathA yoM saMsAra meM kauna kise pUchatA hai ? bIja acche kheta meM boyA jAtA hai to paudhe ke rUpa meM lahalahAne lagatA hai| vahI agara nAlI meM DAla diyA jAya to sar3a jAegA para paudhe ke rUpa meM vikasita nahIM ho sakegA / isI prakAra dhana rUpI bIja agara acche kheta meM DAlA jAya, sukRtya meM lagAyA jAya, to vaha puNya rUpI paudhe ke rUpa meM vikasita hotA hai / kukarma Usara yA khArI bhUmi hai, aura sukarma sundara kheta hai| hameM bIja vahAM DAlanA hai jahAM vaha phUle, phale aura vikasita ho / jo aisA karatA hai vahI prathama zreNI kA mAnava hai, udaya meM udaya karane vAlA hai / jIvana, dhana aura vaibhava jAne vAlI vastueM haiM kintu ina jAne vAlI vastuoM se kucha lAbha uThA liyA jAya, apane bhaviSya ko kalyANamaya banA liyA jAya, isI meM manuSya kI buddhimattA hai, vivekazIlatA hai / kahA bhI hai gar3ha rahe na gar3hapati rahe rahe na sakala jahAna / doya rahe nRpa mAna kahe, nekI badI nidAna || sukRta karane vAlA manuSya apanA nAma saMsAra meM cirasthAyI banA jAtA hai / kAla kI cakkI usake yaza ko khaNDita nahIM kara sakatI / yugaM para yuga vyatIta ho jAte haiM parantu logoM kI jIbha para usakA suyazagAna banA rahatA hai / bhArata meM Aja janatA kA rAjya hai / yogya vyakti apanI buddhi tathA bala kA prayoga karake mahatvapUrNa kArya kara sakate haiM / pratyeka mAnava para Aja mahAn
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 287 uttaradAyitva hai / deza kI svAdhInatA kA artha itanA hI nahIM ki videzI zAsakoM kI kursI para dezI zAsaka baiTha jaaeN| saccI svAdhInatA meM deza kI kalyANakAriNI paramparAoM kI tathA saMskRti kI surakSA bhI garbhita hai| bhArata svAdhIna ho kara bhI agara apanI paramparAoM kI aura adhyAtma-pradhAna saMskRti kI rakSA nahIM karatA aura videziyoM ke hI aniSTa AcAra-vicAra kA andhAnukaraNa karatA hai to isa svAdhInatA kA koI vizeSa artha nahIM / bhArata kI AtmA agara unmukta na huI to vaha svAdhInatA kisa kAma kI ? svAdhInatA kA saccA lAbha taba hai jaba Apa apane deza kI mahAna sabhyatA kA jo janamaMgalakAriNI hai aura jIvana ke antaraMga tatva ke vikAsa para jora detI hai, pracAra aura prasAra kareM aura akhila vizva ke samakSa usakA saccA svarUpa prastuta kreN| kintu Aja ulaTI gaMgA baha rahI hai / deza ke dezI zAsaka videzoM kI nakala kara rahe haiM, unakI saMskRti ko isa deza para lAdane kA prayAsa kara raheM haiM, hiMsA bar3ha rahI hai, anaitikatA apanA sira UMcA uThA rahI hai, ghUsakhorI, bhraSTAcAra aura pakSapAta bar3hatA jA rahA hai| deza ke isa adhaHpatana ko dekha kara vivekazIla jana hI socate haiM ki Akhira isa dazA kA kahAM anta AegA? deza kahAM jAkara rukegA? isa paristhiti meM parivartana lAne kA kArya zaktizAlI vyakti kara sakate haiN| zaktizAlI ve jo bala buddhi tathA Atmika zakti se yukta haiN| jinhoMne isa tathya ko bhalIbhA~ti hRdayaMgama kara liyA ho ki jIvana aura dharma abhinna haiM / dharma kI upekSA karake vyaktigata aura sAmAjika jIvana kA utthAna honA saMbhava nahIM hai / prajA meM dhArmika bhAvanA ko jagAye binA deza meM phaile anAcAra kA unmulana nahIM ho sakatA / 'dharmo rakSati rakSitaH' agara hama dharma kI rakSA kareMge to dharma bhI hamArI rakSA kregaa|| jo loga peTa pUrti kI samasyA se hI parezAna haiM, unase sAmAjika kArya karane kI apekSA nahIM kI jA sakatI / zrImanta loga agara isa kArya ko apane hAtha meM le leM to paristhiti meM sudhAra kI AzA kI jA sakatI hai / unake lie yaha kArya kaThina nahIM hai / bhArata kA purAtana itihAsa batalAtA hai ki rAjaputroM ne mahaloM kA parityAga kara vanoM kI zaraNa lI aura Atmika sAdhanA meM tatpara hokara sva-para kA kalyANa kiyaa| mahaloM meM pUrvasaMcita puNya kA bhoga karake kSaya kiyA jA sakatA hai| kintu nayI sAmagrI juTAnI hai to mahaloM ko chor3anA hogA / AdivAsI logoM kI aura bhI aneka kAryakartAoM kA dhyAna AkarSita huA hai / unheM sabhya aura zikSita banAne kA prayatna ho rahA hai| kintu saccI sabhyatA aura zikSitatA kA lakSaNa yaha hai ki ve durvyasanoM se baceM, apane jIvana vyavahAra meM susaMskRta hoM, pApoM se apanI rakSA kara sakeM, apane jIvana ke ucca-Adarza ko samajha
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 AdhyAtmika Aloka sakeM / jinhoMne svayaM apane jIvana ko sudhArA hai, una para dUsaroM ke jIvana ko bhI sudhArane kA dAyitva hai| dUsaroM ke jIvana sudhAra meM sahAyaka bananA bhI eka prakAra se apane jIvana ko sudhAranA hai / jisake pAsa puNya kA bala hai, dimAga kA bala hai, vaha sAdhAraNa prayAsa se bhI dUsare ke jIvana meM parivartana lA sakatA hai| sampattizAlI gharoM ke bar3hane aura car3hane ke jo kAraNa haiM ve bandhu-bhAva vyasanahInatA aura sevA bhAvanA hai / inake viparIta kArya hone se unakA vinAza ho jAtA hai / bhartRhari ne kahA hai daurmantryA nnRpati vinazyati, yatiH saMgAt suto lAlanAt / vipro'nadhyayanAt kulaM kutanayAta, zIlaM khalopAsanAt / hIrmadyAdanavekSaNAdapi kRSiH, snehA pravAsAzrayAt / maitrI cApraNayAt samRddhiranayAt / tyAgAt pramAdAddhanam / / . mantrI kharAba ho to rAjA vinaSTa ho jAtA hai / parigraha dhAraNa karane se sAdhu kA sarvanAza hotA hai| adhika lAr3a lar3Ane se putra, avidyA se brAhmaNa, kuputra se kula, durjana kI saMgati se zIla, madyapAna se lajjA, dekharekha nahIM karane se khetI, adhika kAla taka pravAsa se sneha, prema ke abhAva se maitrI aura anIti se samRddhi tathA tyAga evaM pramAda se dhana kA nAza ho jAtA hai / jaise lakar3I meM lagA ghuna use naSTa kara DAlatA hai, usI prakAra. jIvana meM praviSTa durvyasana jIvana ko naSTa kara detA hai / ataeva durvyasanI.logoM kI saMgati se bacanA cAhie | akartavya se duzmanI rakhanI cAhie / jIvana ko sadaiva nirmala aura pavitra banAne kA prayatna karate rahanA cAhie / bhagavAn mahAvIra kA sandeza hai ki apane jIvana kA utthAna aura patana manuSya ke svayaM ke hAtha meM hai / koI adRzya zakti yA devI-devatA hamAre jIvana ko banA-bigAr3a nahIM sakate / manuSya svayaM hI apanA zatru aura svayaM hI apanA mitra hai / 'purisA tuma meva tuma mitA' eka hitaiSI ne saMsArI logoM ko udbodhana karate hue kahA-mitra ! jIvana kI saritA baha rahI hai, isa bahatI huI saritA meM kahIM tere jIvana kI sampadA naSTa na ho jAya / jarA saMbhala ke calanA / kahA hai dharma rI gaMgA meM hAtha dhoya le nI re| '. cAMdaNoM hao hai, motI poTA le nI re| satpuruSa sadA se saMsArI jIvoM ko sAvaceta karate A rahe haiM ki dharma rUpI gaMgA meM avagAhana karo / aisA karane se hI jIvana meM zAnti milegI / gaMgA tana ko /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 AdhyAtmika Aloka nirmala aura zItala banAtI hai parantu dharma gaMgA Antarika mana kI malInatA ko dUra karatI hai aura jIvana ko zAnta tathA sukhamaya banA detI hai / isase kAma kI jalana aura tRSNA kI pyAsa dUra hotI hai / magara dharma kI gaMgA usIke jIvana meM pravAhita hotI hai jisake hRdaya meM daivI bhAvanAeM hotI haiM / dAnavI prakRti vAloM se dharma dUra hI rahatA hai / purANoM meM eka kathA AtI hai| sunda aura upasunda nAmaka AsurI prakRti ke do bhAI the| unhoMne zivajI kI ArAdhanA kI / bhole zaMkara ne unakI ArAdhanA se santuSTa aura prasanna hokara vara de diyA ki jisake sira para hAtha rakha doge vahI bhasma ho jAegA / 'karelA aura nIma car3hA' kI kahAvata caritArtha huii| AsurI prakRti ke sAtha zakti kA saMyoga huA to unakI dAnavatA aura adhika bar3ha gaI / unhoMne zaMkara para hI hAtha rakhane kI socii| zaMkara svayaM saMkaTa meM phaMsa gae / jAna bacAne ke lie bhAgane lage aura ve donoM bhAI unakA pIchA karane lage / mArga meM viSNu mila ge| zaMkara ne apanI musIbata kI kahAnI unheM sunAI to viSNu ne upAlaMbha dete hue kahA-Apane apAtroM ko vara diyA hI kyoM ? hathiyAra ko adhika teja karane se usakI kATane kI zakti bar3hatI hI hai / astu, jo honA thA ho gyaa| aba maiM sambhAlane kA prayatna karatA huuN| viSNu sunda-upasunda ke samIpa phuNce| unhoMne jaba viSNu se bAbA (zaMkara) kA paricaya pUchA to viSNu ne unheM salAha dI ki yaha vara vAstavika hai yA dhokhA? isa bAta ko parIkSA to pahale kara lenI cAhie / vRthA bhaTakane se kyA lAbha hai? viSNu kI bAta sunda-upasunda ko jaMca gaI / unhoMne parIkSA ke lie eka-dUsare ke sira para hAtha rakhA aura donoM bhasma ho gaye / Aja duniyA ke bar3e rASTroM kI sthiti bhI sunda-upasunda ke samAna hai / agara ye eka-dUsare para hAtha phereMge to duniyA kA sarvanAza kara chor3eMge / yaha saba AsurI zakti kI ucchRkhala vRddhi kA pariNAma hai / zakti meM AsurIpana dhArmikatA ke abhAva se utpanna hotA hai| zakti svayaM to zakti hI hotI hai, usake sAtha dharma huA to vaha daivI rUpa meM hotI hai aura adharma huA to AsurI rUpa dhAraNa kara letI hai| jo manuSya uditodita hotA hai vaha dharma kA AcaraNa karake prApta zakti kA sadupayoga karatA hai aura apane jIvana ko daivI sampatti se vibhUSita banA letA hai / vaha jisa samAja aura deza meM janma letA hai, usake utthAna meM apanA utthAna mAnatA hai aura apane puNya AcaraNa se pavitratA kA vistAra karatA hai / aise satpuruSoM kA laukika aura pAralaukika kalyANa hotA hai|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . [52] parigraha maryAdA "AcAraH prathamo dharma" arthAt dharma ke aneka kriyAtmaka rUpa haiM kintu AcAra sadAcAra saba dharmoM meM prathama hai / isa ukti ke anusAra jaba bhagavAna mahAvIra kI vANI kA saMkalana kiyA gayA to bhagavAna ke dvArA prarUpita AcAra dharma kA prathama aMga-AcArAMga meM saMkalita huA / isa prakAra prathama dharma kA prathama aMga meM nirUpaNa kiyA jAnA zAstrakAroM kI dUradarzitA aura sUkSma prajJA kA paricAyaka hai| AcArAMga sUtra meM munidharma kA hRdaya grAhI nirUpaNa hai / usameM bhI prathama adhyayana meM pApatyAga kI prarUpaNA kI gaI aura hiMsA se hone vAle kupariNAma ktalAe gae haiN| muniyoM ke samAna pratyeka sAdhaka ko pUrNa rUpa se niSpApa aura tyAgamaya jIvana banAne ke lie prayatnazIla honA cAhie / tyAgamaya jIvana yApana karane ke lie vratoM ko pratijJA ke rUpa meM aMgIkAra karanA Avazyaka hotA hai| ___ kaI loga samajhate haiM ki hama yoM hI vrata kA pAlana kara leMge, pratijJA ke bandhana meM baMdhane kI kyA AvazyakatA hai ? kintu isa prakAra kA vicAra hRdaya kI durbalatA se prasUta hotA hai / jise vrata kA pAlana karanA hI hai use pratijJA se ghabarAne kI kyA AvazyakatA hai ? pratijJA ke bandhana meM na baMdhane ke vicAra kI pRSThabhUmi meM kyA usa vrata kI maryAdA se bAhara cale jAne kI durbala vRtti nahIM hai ? yadi saMkalpa meM kamI na ho to vrata ke bandhana se bacane kI icchA hI na ho / smaraNa rakhanA cAhie ki kndhana vahI kaSTakara hotA hai jo anicchA se manuSya para lAdA jAtA hai / svecchApUrvaka aMgIkAra kiyA huA, vrata kA bandhana sAhasa aura zakti pradAna karatA hai| pratikUla paristhiti meM isake dvArA apanI maryAdA se vicalita na hone kI preraNA prApta hotI hai| vrata ke bandhana se hI gAMdhIjI vilAyata meM madha, mAMsa aura
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 291 parastrIgamana ke pApoM se baca sake aura Age cala kara 'mahAtmA' kI mahAna padavI se vibhUSita hue / mAtA kI preraNA se jaina muni ke samakSa grahaNa kie gaye vratoM ne unake jIvana ko kitanA prabhAvita kiyA, isa bAta ko vahI bhalIbhA~ti samajha sakegA jisane unakI jIvanI kA adhyayana kiyA hai| kintu vrata grahaNa karanA yadi mahatvapUrNa hai to usakA yathAvat pAlana karanA bhI kama mahatvapUrNa nahIM hai | ucita hai ki manuSya apane sAmarthya ko tola kara aura paristhitiyoM kA vicAra karake vrata ko svIkAra kare aura phira dRr3ha saMkalpa ke sAtha usa para dRr3ha rahe / vrata grahaNa karake usakA nirvAha nahIM karane ke bhayaMkara duSpariNAma yA anartha ho sakate haiM / kintu cUka ke Dara se vrata hI nahIM karanA bar3I bhUla hai| jo kaThinAI Ane para bhI vrata kA nirvAha karatA hai aura apane saMkalpa bala meM kamI nahIM Ane detA vaha sabhI kaThinAiyoM ko jIta kara ucca bana jAtA hai| aura anta meM pUrNa nirmala bana kara carama siddhi kA bhAgI hotA hai| sAdhu-jIvana kA darjA bahuta UMcA hai, isakA kAraNa yahI hai ki ve mahAvratoM kA manasA, vAcA, karmaNA pAlana karate haiM, aura mahAvratoM ke pAlana ke lie upayogI jo niyama upaniyama haiM, unake pAlana meM bhI jAgarUka bane rahate haiM / aisA sAdhu apanI sAdhanA meM saphalatA prApta kara parama jJAna pAtA hai / yadi UMcI maMjila vAlA phisala gayA to vaha coTa bhI gaharI khAtA hai / ataH use bahuta hI sAvadhAna hokara calanA par3atA hai| bhava-bhava ke bandhanoM ko kATane meM vahI saphala hotA hai jo vratoM kA pUrNa rUpa se nirvAha karatA hai| aparigraha bhI mahAvratoM meM eka hai / isa vrata meM sAdhaka ko pUrNa rUpa se akiMcana hokara rahanA par3atA hai / magara zrAvaka ke lie pUrNa aparigraha hokara rahanA zakya nahIM hai, ataeva vaha maryAdita parigraha rakhane kI chUTa letA hai / kintu vratadhArI zrAvaka parigraha ko gRha-vyavahAra calAne kA sAdhana mAtra mAnatA hai / kamajora AdamI lakar3I kA sahArA lekara calatA hai aura use sahArA hI samajhatA hai / kamajorI dUra hone para vaha lakar3I kA prayoga nahIM karatA / agara vaha lakar3I ko hI sAdhya mAna le aura anAvazyaka hone para bhI hAtha meM thAme rahe to ajJAnI samajhA jAegA / isI prakAra vratI zrAvaka dhana-vaibhava Adi parigraha ko jIvana-yAtrA kA sahArA samajhatA hai, sAdhya nahIM / dhana arthAt parigraha ko hI sarvasva samajha lene se samyagdRSTi nahIM rahatI / vaha jo parigraha rakhatA hai, apanI AvazyakatAoM kA vicAra karake hI rakhatA hai aura usakA jIvana itanA sAdA hotA hai ki usakI AvazyakatAeM bhI atyalpa hotI haiM isa kAraNa vaha Avazyaka parigraha kI chUTa rakhakara zeSa kA parityAga kara detA hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 AdhyAtmika Aloka DarAne-dhamakAne vAlA yadi hAtha meM vAMsa A jAya to usI ko lekara daur3a par3egA / kamajorI ke kAraNa lakar3I rakhane kA prayojana dUsarA thA kintu krodhAdeza meM usakA prayojana dUsarA hI hotA hai-prahAra karanA / zrAvaka parigraha kA pUrI taraha tyAga nahIM kara pAtA, yaha usakI durbalatA hai / vaha ise apanI durvalatA hI samajhatA hai| kabhI-kabhI aisA avasara bhI A jAtA hai ki bhrama, viparyAsa yA mAnasika durbalatA ke kAraNa manuSya vrata kI sImA se bAhara calA jAtA hai, vaha samajhatA hai ki merA drata-bhaMga nahIM ho rahA hai / magara vAstava meM vrata bhaMga hotA hai / isa prakAra kA vratabhaMga aticAra kI koTi meM ginA jAtA hai / aura jaba vrata se nirapekSa ho kara jAnabUjha kara gata ko khaNDita kiyA jAtA hai to anAcAra kahalAtA hai / parigraha kA parimANa karane vAlA zrAvaka yadi dhana, sampatti, bhUmi Adi parimANa se adhika rakha letA hai to anAcAra samajhanA cAhie aura daisI sthiti meM usakA vrata pUrI taraha saNDita ho jAtA hai / pacAsa ekar3a bhUmi kA parimANa karane vAlA cadi sAta ekar3a rakha letA hai to yaha jAnabUjha kara vrata kI maryAdA ko bhaMga karanA hai aura yaha anAcAra hai| koI vyakti eka makAna ke bIca meM dIvAla khar3I kara de to eka ke badale do majJAna kahalAeMge / eka makAna ke cAra bhAga kara diye jAeM to bhI vaha vastutaH eka hI kahA jAtA hai, jaba taka usameM vizeSa parivartana na ho / isa prakAra makAna kA parimANa karane meM dRSTi yA lakSya ko pradhAnatA hotI hai| jamIna jAyadAda Adi ke kiye hue parimANa kA vrata sApekSa atikramaNa karanA prathama aticAra hai| kisI ne vrata grahaNa karate samaya eka yA do makAnoM kI maryAdA ko| bAda meM RNa ke rupayoM ke badale use eka aura makAna prApta ho gyaa| agara vaha use rakha letA hai to yaha aticAra khlaaegaa| isI prakAra eka kheta deva kara yA makAna becakara dUsarA kheta yA makAna kharIdanA bhI aticAra hai yadi usake pIche atirikta arthalAma kA dRSTikoNa ho / tAtparya yaha hai ki isa vrata ke parimANa meM dRSTikoNa mukhya rahatA hai aura vratadhArI ko sadaiva isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhie ki usane tRSNA, lobha evaM asantoSa para aMkuza lagAne ke lie vrata grahaNa kiyA hai, ataeva ye doSa kisI bahAne se mana meM praveza na kara jAeM aura mamatva bar3hane nahIM paae| vratI ko nau prakAra ke parigraha ke atikramaNa se bacanA cAhie - 7) jamIna (2 jAyadAda ) svarNa ) cAMdI (1) dAsa-dAsI Adi (6) ghor3A Adi (7) dhana (8) dhAnya aura () kupya-pharnIcara, bartana Adi /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 293 pazuoM kI santati utpanna hone para saMkhyA meM vRddhi ho jAtI hai, yaha svabhAvika hai / kintu eka to usa vRddhi ko lAbha kA kAraNa banAnA aura dUsare saMrakSaNa kI bhAvanA se unako rakhanA alaga-alaga bAteM haiM / aisI bAtoM kA spaSTIkaraNa agara vrata grahaNa karate samaya hI kara liyA jAya to adhika acchA / bAda meM kiyA jAya to isa bAta kI sAvadhAnI rakhanI cAhie ki mere kie hue nirNaya meM kahIM merI mamatva-buddhi to mujhe dhokhA nahIM de rahI hai / isa prakAra kI jAgarUkatA vrata kI rakSA karane meM sahAyaka hogI / kisI ne pacAsa hajAra ke dhana kA parimANa kiyA, phira byAja meM atirikta dhana A gayA / usa atirikta dhana ko agara koI atikramaNa nahIM mAnatA to yaha anucita hai| aticAra kevala jAnane ke lie nahIM hai, bacane ke lie bhI hai / jAnI huI vAtoM ko kevala dimAga kI vastu banA kara rakhA jAya aura unakA AcaraNa se koI sarokAra nahIM rakhA jAya to aisI jAnakArI kI koI upayogitA nahIM hotI / jJAna vahI sArthaka hai jisake anusAra vi kiyA jAtA hai / 'jJAnaM bhAra kriyA vinA' agara / jJAna ke anusAra pravRtti nahIM kI gaI to vaha jJAna bojha rUpa hI hai| parigraha parimANa pAMca aNuvratoM meM antima hai aura cAra vratoM kA saMrakSaNa karanA evaM bar3hAnA isake adhIna hai / parigraha ko ghaTAne se hiMsA, asatya, asteya, kuzIla ina cAroM para roka lagatI hai| ahiMsA Adi cAra vrata apane Apa puSTa hote rahate haiN| ___ parigraha parimANa drata se mahatva bar3hatA hai, ghaTatA nhiiN| jIvana meM zAnti aura santoSa prakaTa hone se sukha kI vRddhi hotI hai| nizcintatA aura nirAkulatA AtI hai| aisI sthiti utpanna hone se dharma-kriyA kI ora manuSya kA citta adhikAdhika AkarSita hotA hai / isa vrata ke ye vaiyaktika lAbha haiM / kintu sAmAjika dRSTi se bhI yaha vrata atyanta upayogI hai / Aja jo Arthika vaiSamya dRSTigocara hotA hai, isa vrata ke pAlana na karane kA hI pariNAma hai / Arthika vaiSamya isa yuga kI eka bahuta bar3I samasyA hai| pahale bar3e-bar3e bhImakAya yantroM kA pracalana na hone ke kAraNa kucha vyakti Aja kI taraha atyadhika pUMjI ekatra nahIM kara pAte the; magara Aja yaha bAta nahIM rhii| Aja kucha loga yantroM kI sahAyatA se pracura dhana ekatra kara lete haiM to dUsare loga dhanAbhAva ke kAraNa apane jIvana kI anivArya AvazyakatAoM kI pUrti karane se bhI vaMcita rahate haiN| unheM peTa bhara roTI, tana DhaMkane ko vastra aura auSadha jaisI cIjeM bhI upalabdha nahIM / isa sthiti kA sAmanA karane ke lie aneka vAdoM kA janma huA hai / samAjavAda, sAmyavAda, sarvodayavAda Adi isI ke phala haiM / prAcIna kAla meM aparigrahavAda ke dvArA isa samasyA kA samAdhAna kiyA jAtA thA / isa vAda
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 AdhyAtmika Aloka kI vizeSatA yaha hai ki yaha dhArmika rUpa meM svIkRta hai, ataeva manuSya ise balAt nahIM, svecchApUrvaka svIkAra karatA hai / sAtha hI dharmazAstra mahAraMbhI yantroM ke upayoga para pAbandI lagA kara Arthika vaiSamya ko utpanna nahIM hone dene kI bhI vyavasthA karatA hai| ataeva agara aparigraha vrata kA vyApaka rUpa meM pracAra aura aMgIkAra ho to na artha-vaiSamya kI samasyA vikarAla rUpa dhAraNa kare, na varga saMgharSa kA avasara upasthita ho aura na usake lie vividha prakAra ke trAsadAyaka saMgharSa kA avasara upasthita ho aura na usake lie vividha prakAra ke vAdoM kA AviSkAra karanA pdd'e| magara Aja kI duniyA dharmazAstroM kI bAta sunatI kahA~ hai ? yahI kAraNa hai ki saMsAra azAnti aura saMgharSa kI krIr3AbhUmi banA huA hai aura jaba taka dharma kA Azraya nahIM liyA jAyegA, taba taka isa viSama sthiti kA anta nahIM AegA / : dezavirati dharma ke sAdhaka ko apanI kI huI maryAdA se adhika parigraha nahIM: bar3hAnA cAhie / use parigraha kI maryAdA bhI aisI karanI cAhie ki jisase usakI tRSNA para aMkuza lage, lobha meM nyUnatA ho aura dUsare logoM ko kaSTa na pahu~ce / sarvavirata sAdhaka kA jIvana to aura bhI adhika uccakoTi kA hotA hai / vaha AkarSaka zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza para rAga aura aniSTa zabda Adi para dveSa bhI nahIM karegA / isa prakAra ke AcaraNa se jIvana meM nirmalatA banI rahegI aisA sAdhanAzIla vyakti cAhe akelA rahe yA samUha meM rahe, jaMgala meM rahe yA samAja rahe, pratyeka sthiti meM apanA vrata nirmala rakha sakegA / muni sthUlabhadra vezyA ke bhavana meM, vilAsa aura vikAra ke vAtAvaraNa meM rahe. kue~ kI pAla para sAdhanA karane vAle muni bhI janasamudAya ke bIca meM haiM / nAga kI bAmI aura siMha kI guphA vAle muniyoM ko jana-samparka se dUra rahanA hai / kue~ kI pAla para sAdhanA karane vAle muni para kabhI pAnI bharane vAlI mahilAeM pAnI aura kIcaDa uchAla detoM unase bAlTI yA DolI TakarA detIM / rAtri meM nidrA se unheM bacanA par3atA hai / kabhI nidrA kA jhoMkA A jAya to kue~ meM par3ane kA khatarA hai / dina 1 samaya rAga-dveSa se apanI AtmA kI rakSA karanI hai| isa prakAra ve satat apramatta avasthA meM raha kara acala samAdhi meM sthita rahe / nirantara jAgRta rahanA, pala bhara ke lie bhI nidrA na lenA aura rAga-dveSa para vijaya pAnA koI sAdhAraNa sAdhanA nahIM hai / pramAda para vijaya prApta karane kI utanI AvazyakatA zAyada siMha guphA vAle aura vezyA ke bhavana vAle muni ko na rahI ho 1 * tInoM muni varSAkAla vyatIta hone para guru ke caraNoM meM upasthita hote haiM aura dIrghakAla ke pazcAt guru kA darzana karake Ananda kA anubhava karate haiM / kae kI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 295 pAla vAle, siMha kI guphA vAle aura nAga kI bAmI vAle, tInoM muniyoM ko unakI saphala sAdhanA ke lie gurujI dhanyavAda dete haiN| tInoM muni gurucaraNoM meM praNata ho apanA-apanA vRttAnta nivedana karane ke lie utsuka haiM / tInoM ko apanI sAdhanA se santoSa hai / hama apanI sAdhanA se guru saMbhUti vijaya ko prasanna kara sakeMge, unake mana meM aisA vizvAsa thA / gurujI apane ziSyoM kI pratIkSA usI prakAra kara rahe the jaise pitA videza se vidyAdhyayana karake Ane vAle putra kI karatA hai / gaccha ke anya muni bhI unakI tapasyA kA vRttAnta sunane ke lie Atura ho rahe the, jaise kisI kI lambI yAtrA kA vivaraNa sunane ke lie usake svajana-parijana Atura rahate haiN| ukta tInoM muni jo pahale A pahu~ce the / unhoMne apanA vRttAnta kaha sunAyA aura anta meM kahA-"sAdhanA thI to bar3I kaThora, parantu Apake anugraha se vaha nibha gii| yaha ApakI kRpA kA hI phala hai / ApakI AjJA kA sahArA lekara hI hama saphala ho ske|" mahAmuni ne unheM dhanya kahA aura unake duSkara kArya ke lie unakI sarAhanA kii| guru se prazaMsA prApta karake tInoM muni gadgad ho gae aura apane jIvana ko kRtArtha samajhane lge| bIsoM kosa se AyA azva jaise svAmI kI pyAra bharI thapakiyoM se santuSTa ho jAtA hai, vaise hI ye tInoM muni bhI santuSTa hue / kucha samaya pazcAt syUlabhadra bhI guru ke zrIcaraNoM meM upasthita hue / yathAyogya praNati ke pazcAta unhoMne bhI apanA vRttAnta nivedana kiyA / kahA - "gurudeva ! Apake zrIcaraNoM kI kRpA aura mahimA se maiMne rUpakoSA ko zrAvikA banA diyA hai| aba vaha vezyA nahIM rahI / usake jIvana kA kalmaSa dhula gayA hai, vaha aMdhakAra se prakAza kI ora agrasara huI hai, usake jIvana meM mahAna parivartana A gayA guru ne yaha saba sunakara kahA - "dhanya, dhanya, dhanya!" isa prakAra tIna bAra dhanya kaha kara sthUlabhadra kI sAdhanA kI mahAna prazaMsA kI / phira bole - "tumane duSkara hI nahIM, ati duSkara kArya kiyA hai|" guru ke lie sabhI ziSya samAna the / unake citta meM kisI ke prati nyUna yA adhika sadabhAva nahIM thA / phira bhI sAdhanA kI gurutA ko dhyAna meM rakhakara unhoMne ziSyoM ko dhanyavAda diyA / saMbhUti vijaya bar3e prasanna hue aura apane ziSyoM kI sAdhanA ke lie gaurava anubhava karane lage / aise Adarza sAdhakoM ke vRttAnta se hameM apanA laukika aura pAralaukika kalyANa sAdhana karanA caahie|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ [53] bhramaNa para aMkuza 'duniyA duraMgI hai / paraspara virodhI tatvoM kI vidyamAnatA isakI vizeSatA hai / yahAM dharma hai to adharma bhI hai, nIti hai to anIti bhI hai, sujana haiM to durjana bhI haiM, jIva hai to ajIva bhI hai, sAdhaka tattva haiM to bAdhaka tatva bhI maujUda haiN| koI kisI kArya meM pravRtta ho, to use pahale yaha samajha kara calanA cAhie ki mere kArya meM aneka bAdhAeM upasthita hoMgI / bAdhAoM ke upasthita hone para vicalita na hone kI kSamatA aura saMkalpa kA bala baTora kara calane vAlA hI apane kArya meM saphala hotA bAdhaka kAraNoM kA kArya bAdhA pahu~cAnA hai kintu sAdhaka yadi sajaga hai, usake saMkalpa meM kahIM koI kamajorI nahIM hai to koI bhI bAdhaka tattva usake mArga ko na avaruddha kara sakatA hai aura na use vimukha hI banA sakatA hai / ___ adhyAtma-sAdhanA ke patha meM kyA-kyA bAdhAeM upasthita ho sakatI haiM aura una para kisa prakAra vijaya prApta karanI cAhie, isa sambandha meM isa kSetra ke anubhavI sAdhakoM ne paryApta vicAra kiyA hai / pradhAna rUpa se ve bAdhaka tattva do haiM - pramAda aura kaSAya / pramAda aura kaSAya kA paraspara ghaniSTha sambandha hai| pramAda, kaSAya kA mArga prazasta karatA hai / vaha sAdhaka ko pahale asAvadhAna banAtA hai aura phira kaSAya A dhamakatA hai| kaSAya kA kArya sAdhanA meM rukAvaTa DAlanA hai, gatirodha utpanna karanA hai aura kabhI-kabhI vaha gAr3I ko ulaTa bhI detA hai| vaha sAdhaka ko viparIta dizA meM bhI le jAtA hai / isa prakAra pramAda aura kaSAya donoM samyagdarzana aura viratibhAva kI nirmalatA meM bAdhaka haiN| inhIM ke prabhAva se manuSya vrata ke viSaya meM atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra kA sevana karatA hai| jo loga viSaya aura kaSAya ke paMje meM par3e rahate haiM, unako zAstra jJAna denA bhI kaThina hotA hai|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 297 pramAda Akara manuSya ke hRdaya para jaba adhikAra jamA letA hai to zravaNa aura vacana meM zithilatA A jAtI hai / vAstava meM yahI donoM bAdhaka tatva sarvavirati aura dezavirati kI sAdhanA ko malina banAte haiN| isI kAraNa zAstra-vacana ina bAdhaka tattvoM se sAdhaka ko sAvadhAna karatA hai / lobha aura kaSAya ye donoM parigraha, parimANa, vrata meM vizeSa rUpa se bAdhaka haiM / kaI sAdhaka isake prabhAva se apane vrata ko dUSita kara lete haiM / udAharaNArtha - kisI sAdhaka ne cAra kheta rakhane kI maryAdA kI / tatpazcAt usake citta meM lobha jagA / usane bagala kA kheta kharIda liyA aura pahale vAle kheta meM milA liyA / aba vaha socatA hai ki maiMne cAra kheta rakhane kI jo maryAdA kI thI, vaha akhaNDita hai / mere pAsa pAMcavAM kheta nahIM hai / isa prakAra Atma-vaMcanA kI preraNA lobha se hotI hai| isase vrata dUSita hotA hai aura usakA asalI uddezya pUrNa nahIM hotaa| aNuvratoM ko nirmala banAe rakhane ke lie anya sahAyaka vratoM kA pAlana karanA bhI Avazyaka hai / ataeva aNuvratI sAdhaka ko unakI ora dhyAna denA caahie| zAstroM meM unheM uttaravrata yA uttaraguNa kahate haiM / ve bhI do bhAgoM meM vibhakta haiM-guNavrata aura zikSAvrata / tIna guNavrata aura cAra zikSAkta milakara sAta hote haiN| pAMca muladrata (aNuvrata) inameM sammilita kara diye jAe~ to unakI saMkhyA bAraha ho jAtI hai| ye hI zrAvaka ke bAraha vrata kahalAte haiN| aNuvratoM kA nirdoSa pAlana karane ke lie zrAvaka ko apane bhramaNa para bhI aMkuza lagAnA cAhie / jitanA adhika ghUmanA hogA, utanA hI adhika hiMsA, jhUTha aura parigraha kA vistAra bar3hegA / gamanAgamana kA kSetra bar3hegA to kuzIla, moha-mamatA aura adattagrahaNa kI saMbhAvanA bar3hegI / vastuoM kA kiyA huA parimANa bhI apanA rUpa bar3hA legaa| isa kAraNa vratI gRhastha apane gamanAgamana kI bhI sImA nirdhArita kara letA hai / tathya yaha hai ki pApoM ke saMkoca karane kA dRSTikoNa bar3hAyA jAnA cAhie / icchA ko be-lagAma nahIM hone denA cAhie / yadi icchA relagAma ho gaI aura usa para kAbU na kiyA gayA to sabhI vrata khatare meM par3a jAeMge / Ananda zrAvaka ne apanI sthiti ke anusAra kSetra kI sImA bAMdha lI aura aparimita icchAoM ko parimita kara liyaa| isake lie usane Urdhva dizA, aghodizA aura tirachI dizAoM meM gamanAgamana kI sImA rekhA bhI nizcita kara lI / isa prakAra dizAoM sambandhI niyama dignata kahalAtA hai / usakA svarUpa isa prakAra hai - divrata - vibhinna dizAoM meM gamanAgamana karane kI maryAdA ko digvata kahate haiM / eka kendra se kisI dizA kI ora jAne kI dUrI isa vrata ke anusAra nizcita
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 AdhyAtmika Aloka kI jAtI hai / sAdhaka ne apane sthAyI nivAsa ke lie jo kendra niyata kiyA hai, usase Upara kI ora jAnA Urdhva dizA meM gamana karanA kahalAtA hai / vAyuyAna ke sahAre yA vidyA athavA Rddhi ke bala se Upara jAnA hotA hai / kRpa, khadAna, samudratala Adi aghogamana ke mArga haiN| pUrva, pazcima Adi dizAoM aura vidizAoM meM jAnA tiryaka dizA meM gamana karanA kahalAtA hai| isa prakAra ke vrata ko grahaNa karane kA uddezya apanI icchA yA saMgrahavRtti ko sImita karanA hai / sabhI sthAnoM meM bhUmi, dhana, dhAnya Adi eka-sA hI hai, aisA soca lene se manuSya navIna-navIna sthAnoM yA dezoM meM bhaTakanA baMda kara degA aura maryAdita kSetra meM raha kara apane sAde aura saMyamI jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti karake nirAkulatApUrvaka dharma kA AcaraNa karake Ananda meM rahegA / usake jIvana meM AkulatA-vyAkulatA aura cintA kA bAhulya nahIM hogaa| dignata meM jisa dizA meM jAne kI jo maryAdA kI hai, usameM idhara se udhara milA kara kamI bezI nahIM karanA caahie| aisA karane se vrata kA lakSya surakSita nahIM rahatA / udAharaNArtha-kisI prAvaka ne sau-sau mIla pratyeka dizA meM jAne kA niyama liyA / usakI kAlAntara meM lobha ke vaza hokara savA-sau mIla taka jAne kI icchA huii| aisI sthiti meM kisI dUsarI dizA meM paccIsa mIla ghaTA kara vAMchita dizA meM bar3hA lenA aura usa dizA kI sImA ko sau ke badale savA sau mIla kara lenA digvata kA aticAra hai| kAMsA ( kAmanA ) se vratoM meM kamajorI AtI hai / jyoM-jyoM kAmanA kI vRddhi hotI hai, tyoM-tyoM usakI pUrti ke sAdhanoM kA saMgraha bar3hAyA jAtA hai aura usake lie daur3a-dhUpa bhI bar3hAnI par3atI hai / spaSTatayA isase zAnti bhaMga hotI hai aura AkulatA bar3hatI hai aura aprApta sAmagrI ko prApta karane kI dhuna meM manuSya prApta sAmagrI kA Ananda bhI nahIM uThA sakatA, phira bhI kAmanA kA bhUta usake citta meM praveza karake use nacAtA rahatA hai aura nAnA prakAra kI sunaharI kalpanAeM use bebhAna banAe rahatI haiM / yadyapi jJAnI puruSoM ne spaSTa kara diyA hai ki bAhya padArthoM kA saMyoga duHkha kA hI kAraNa hotA hai aura vaha saMyoga jitanA adhika bar3hegA utanA hI adhika duHkha bar3hegA, phira bhI manuSya isa ora dhyAna nahIM detA aura moha ke naze meM pAgala bana kara sukha prApta karane kI abhilASA se duHkha kI sAmagrI.baToratA rahatA hai| zAstra meM sAdhu ko 'saMjogA vippa mukkassa vizeSaNa lagAyA gayA hai / yaha vizeSaNa usakI nirAkulatA evaM zAnti kA sUcaka hai / saMyoga se vimukta honA duHkhoM se chuTakArA pAnA hai, kyoMki eka AcArya kahate haiM
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 - AdhyAtmika Aloka saMyoga mUlA jIvena, prAptA duHkhaparamparA / anAdi kAla se jIva duHkhoM se ghirA huA hai aura aba taka bhI usake duHkhoM kA kahIM ora-chora najara nahIM AtA, isakA mUla kAraNa para-saMyoga hai| para-saMyoga do prakAra kA hai- bAhya aura Antarika, jise dravya saMyoga aura bhAva saMyoga kaha sakate haiM / dhana-vaibhava Adi bhautika padArthoM kA saMyoga bAhya aura krodha, lobha, moha, mamatA Adi vaibhAvika bhAvoM kA saMyoga Antarika saMyoga hai / inameM se bAhya saMyoga se vimukti pAnA utanA kaThina nahIM hai jitanA Antarika saMyoga se|| kAma-krodha Adi vikAra jIva ko apane svarUpa kI ora unmukha nahIM hone dete / jyoM-jyoM ye vikAra ghaTate jAte haiM, bAharI daur3a-dhUpa svataH kama hotI jAtI hai| bAsya dauDadhupa ko rokanA utanA kaThina nahIM hai jitanA antara kI bhAvanA ko sImita karanA kaThina hai| __bhAvanA ke kSetra meM ahaMkAra, mAna, mahimA, kAmanA ko Urdhva dizA kaha sakate haiM, moha, lobha aura tiraskAra ko aghodizA tathA kAma ko tiryak dizA kaha sakate haiM / jJAnI citta ke ina vikAroM ko sImita karatA-karatA antataH samUla naSTa karane meM samartha ho jAtA hai / kApuruSa (durbala hRdaya) ke lie apanI bhAvanAoM kA niyantraNa karanA kaThina hotA hai / usake citta meM kAmanAoM kI jo caMcala hiloreM uThatI haiM, unhIM meM vaha bahatA rahatA hai / usako dehalI bhI DUMgarI jaisI lagatI hai / kahAvata hai'dehalI (ghara ke daravAje kI caukhaTa) ho gaI DUMgarI, sau kosAM bhayA bajAra / ' jaba zuddha jJAnAdika kA bala kSINa hotA hai to choTe-moTe vikAroM para vijaya pAnA bhI kaThina hotA hai| parantu sAdhaka kA kartavya hai ki vaha UMcI dizA meM mana ke bhAvoM ko malina na hone de aura lobhAdi se nIce na gire / sthUlabhadra kI sAdhanA isIlie duSkaratama kahalAI / kAma kA zastra mRdula hotA hai phira bhI bar3I gaharI mAra karatA hai| parISaha ke do rUpa hote haiM - anukUla parISaha aura (2) pratikUla parISaha / anukUla parISaha arthAt pralobhana / koI sAdhaka ke sadbhUta athavA asadbhUta guNoM kI prazaMsA karatA hai / sAdhaka ke lie yaha anukUla parISaha hai / apanI prazaMsA sunakara agara vaha gaurava kA anubhava nahIM karatA, usake mana meM abhimAna nahIM jagatA aura akhaMDa samabhAva meM sthira rahatA hai to vaha parISaha vijetA hai aura yadi mana meM ahaMkAra utpanna ho jAtA hai to samajhanA cAhie ki vaha parISaha se parAjita ho gayA hai, apane pada se gira gayA hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 AdhyAtmika Aloka sAdhu ke samakSa bhoga-upabhoga kI manojJa sAmagrI prastuta kI jAtI hai aura use grahaNa karane kA anurodha kiyA jAtA hai to yaha bhI anukUla parISaha hai / agara sAdhu usa sAmagrI ke pralobhana meM Akara saMyama kI sImA kA ullaMghana karatA hai to vaha gira jAtA hai aura yadi usake mana meM pralobhana utpanna nahIM hotA aura samabhAva banA rahatA hai to vaha parISaha vijetA kahalAtA hai / isa prakAra saMyama se cyuta karane vAle jitane bhI pralobhana haiM, saba anukUla parISaha kahalAte haiM / pratikUla parISaha isase ulaTe hote haiM / bhUkha-pyAsa kI bAdhA hone para bhI bhojana-pAnI na milanA, sardI-garmI kA kaSTa honA, apamAna aura tiraskAra kI paristhiti utpanna ho jAnA Adi jo avAMchanIya kaSTa A par3atA hai, vaha pratikUla parISaha hai| ___ ajJAnI loga apanI prazaMsA karane vAle ko, abhinandana-patra pradAna karane vAle ko aura dUsare pralobhana dene vAle ko apanA mitra samajhate haiM aura apamAna karane vAle ko tathA kisI dUsare tarIke se kaSTa aura saMtApa pahu~cAne vAle ko zatru samajhate haiN| vaha eka para rAga aura dUsare para dveSa karake karma kA bandha karatA hai| kintu jJAnI puruSa donoM para samabhAva rakhatA hai| na kisI para roSa, na kisI para toSa / usakA . samabhAva akhaMDa rahatA hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki yadi sAdhu ke vAstavika guNoM kI prazaMsA karanA usake lie anukUla paropaha hai to kyA prazaMsA karanA pApa hai ? kyA sAdhu ke guNoM kI prazaMsA nahIM karanI cAhie ? isa prazna kA uttara yaha hai ki pApa aura puNya kA sambandha kartA kI bhAvanA para nirbhara hai / sAdhu ke uttama saMyama aura uccakoTi ke vairAgyabhAva ko dekhakara bhavya jIva ke hRdaya meM pramoda bhAvanA utpanna hotI hai / pramodabhAva se prerita hokara vaha una guNoM kI stuti karatA hai| stuti sunakara muni abhimAna karane lage aura apane samabhAva se gira jAe, aisI kalpanA bhI usake hRdaya ko sparza nahIM karatI / vaha una guNoM kI prApti kI hI prakArAntara se kAmanA karatA hai aura apane dharma ko pAlana karatA hai| aisI sthiti meM prazaMsA karanA heya nahIM hai| hAM, muni kA kartavya hai ki vaha apane samabhAva ko sthira rakhe aura prazaMsA sunakara bhI garva kA anubhava na kare, varana prazaMsA ke avasara para apanI truTiyoM kA hI vicAra kre| aisA karake muni apane dharma kA pAlana karatA hai / donoM ko apane apane dharma kA pAlana karanA caahie| pratikUla parISaha ko sahana karanA vIratA hai to anukUla parISaha ko sahana karanA mahAvIratA hai / manuSya kaSTa jhela sakatA hai magara pralobhana ko jItanA kaThina
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 301 hotA hai / kaSTa kI apekSA pralobhana ke sAmane gira jAne kI adhika sambhAvanA rahatI hai| sambhUti vijaya ke cAra ziSya ugra sAdhanA ke lie nikale the / unameM se tIna ke sAmane pratikUla parISaha the aura cauthe sthUlabhadra ke sAmane anukUla parISaha / pratikUla parISahoM ko jItane vAle dhanya hue to anukUla parISaha ko jItane vAlA atidhanya kahalAyA / sthUlabhadra ke kArya ko "duSkaram ati duSkarama kaha kara sarAhA gyaa| sArI muni-maNDalI ne bhI unakI sarAhanA kii| tInoM muniyoM ne sthUlabhadra kI prazaMsA sunii| ___jauharI nagInoM kA mUlyAMkana unakI camaka-damaka Adi kI dRSTi se karatA hai| vibhinna nagInoM kI kImata meM antara hotA hai / guru sambhUti vijaya jauharI ke samAna the aura sAdhaka muni nagIne ke samAna / yadi guru sAdhanAoM kA sahI mUlyAMkana na kare to ziSyoM para ThIka prabhAva na pdd'e| jisa guNI meM jisa koTi kA guNa ho, usakI usI rUpa meM prazaMsA karanA darzanAcAra kA poSaNa karanA hai| guru ke lie sabhI ziSya samAna the / unake mana meM kisI ke prati pakSapAta nahIM thA / phira bhI sthUlabhadra kI unhoMne vizeSa prazaMsA kI / isakA kAraNa unakI sAdhanA kI utkRSTatA hI samajhanA cAhie / nidrA, bhUkha, pyAsa, Adi ko jItanA utanA kaThina nahIM hai jitanA kAma, krodha Adi para vijaya prApta karanA kaThina hai| ___ adhyApaka apane ziSyoM meM svastha pratiyogitA kI bhAvanA utpanna kara detA hai jisase adhyayana meM vizeSa pragati ho, adhyAtma-mArga meM bhI isI prakAra pratiyogitA kI suyojanA kI jAtI hai| tInoM muniyoM ko sthUlabhadra kI viziSTa prazaMsA sunakara vicAra huA hama logoM ne prANoM kA mamatva tyAga kara jIvana ko saMkaTa meM DAla kara sAdhanA kI aura sthUlabhadra muni rUpakoSA ke vilAsa bhavana meM maje se rahe, phira unakI sAdhanA ko sarvAdhika mahatva kyoM pradAna kiyA gayA? vahAM jAkara to koI bhI cAra mahIne vyatIta kara sakatA thA / kahA hai - japa tapa karaNI sohilI raNa saMgrAma / prakRti pAchI mor3anI, 'yAko muzkila kAma / / aisA socane vAle muni bhI sAmAnya nahIM the / ve tapasvI hone ke sAtha catura bhI the / ataeva unhoMne apane bhAvoM ko zIghra prakaTa nahIM kiyA / jisameM caturAI kama hotI hai vaha zIghra hI apane manobhAvoM ko prakaTa kara detA hai, ugala detA hai /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 AdhyAtmika Aloka buddhimAna apane vicAra ko aucitya kI tarAjU para tolatA hai aura tolatola kara bolatA hai| saMgha kA sammAna gurujI kA mAna aura binA vicAre kAma na karanA yA na bolanA cAhie isa bAta kA bhAna unako thA ataH ina saba kAraNoM se vai mauna rahe / kar3ave ghUTa ko pI ge| ___agara jJAna kA prakAza pAkara kaSAya kA zamana kara liyA jAya to vaha rasAyana hai / damana karane se bhI usakI bhayaMkaratA kama ho jAtI hai / jisakA zamana kara diyA jAtA hai, vaha zIghra uTha kara khar3A nahIM hotA kintu jisakA damana kiyA jAtA hai vaha samaya kI pratIkSA karatA hai / bandhuo ! isa bhUmi para eka se eka bar3ha kara Atma-vijayI mahApuruSa hue haiN| ve Atmavijaya ko hI parama lakSya aura carama vijaya mAnate the, kyoMki Atmavijaya ke pazcAt kisI para vijaya prApta karanA zeSa nahIM raha jAtA | unakI pAvana preraNA pradAna . karane vAlI prazastiyoM aura kathAoM se hamArA sAhitya paripUrNa hai / ye prazastiyAM aura kathAeM yuga-yugAntara taka mAnava-jAti kI mahAn nidhi banI raheMgI aura usake samakSa spRhaNIya Adarza upasthita karatI rheNgii| jo bhavya jIva AtmAbhimukha hoge, ve unase lAbha uThAte raheMge aura apanA kalyANa kreNge|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ [54] vikAra vijaya ajJAnI aura jJAnI ke jIvana meM bar3A antara hotA hai / bahuta bAra donoM kI bAhya kriyA eka-sI dikhAI detI hai, phira bhI usake pariNAma meM bahuta adhika bhitratA hotI hai / jJAnI kA jIvana prakAza lekara calatA hai jabaki ajJAnI andhakAra meM hI bhaTakatA hai / jJAnI kA lakSya sthira hotA hai, ajJAnI ke jIvana meM koI lakSya prathama to hotA hI nahIM, agara huA bhI to vicArapUrNa nahIM hotA / usakA dhyeya aihika sukha prApta karane taka hI sImita hotA hai / phala yaha hotA hai ki ajJAnI jIva jo bhI sAdhanA karatA hai vaha UparI hotI hai, antaraMga ko sparza nahIM karatI / usase bhavabhramaNa aura bandhana kI vRddhi hotI hai, AtmA ke bandhana kaTate nhiiN| jJAnI kA antastala eka divya Aloka se jagamagAtA rahatA hai / vaha sAMsArika kRtya karatA hai, gRhasthI ke dAyitva ko bhI nibhAtA hai aura vyavahAra-vyApAra bhI karatA hai, phira bhI antara meM jJAnAloka hone se unameM vaha lipta nahIM hotA / usakI kriyAeM anAsakta bhAva se sahaja rUpa meM hI hotI rahatI haiM / isa tathya ko samajhane ke lie eka udAharaNa lIjie / eka adhyAtmaniSTha santa bhI bhojana karatA hai aura eka rasalolupa bhI / bAhara se donoM kI kriyA meM antara dikhAI nahIM detA / magara donoM kI Antarika vRtti meM kitanA antara hotA hai ? eka meM lolupatA hai, jihvAsukha bhogane kI vRtti hai aura isa kAraNa, bhojana karate hue vaha cikane karmoM kA bandhana karatA hai to dUsare meM pUrNa anAsakta bhAva hai / vaha indriya tRpti ke lie nahIM varan jIvana ke ucca dhyeya ko prApta karane meM sahAyaka zarIra ko TikAye rakhane kI icchA se bhojana karatA hai / ataeva bhojana karate hue bhI vaha karmabandha nahIM karatA / yahI pArthakya anyAnya kriyAoM ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / jJAnI aura ajJAnI kA.antara dikhalAte hue kahA gayA hai
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 AdhyAtmika Aloka jaM aNNANI kamma, khavei koDIhiM / taM NANI tihiM gutto, khavei UsAsa meteNaM / / ajJAnI jIva karor3oM janmoM meM jitane karma khapAtA hai, jJAnIjana tIna guptiyoM se gupta hokara eka ucchvAsa jitane alpa samaya meM hI utane karmoM kA kSaya kara DAlatA hai / kahAM karor3oM janma aura kahAM eka ucchvAsa jitanA samaya ! isa antara kA kAraNa antaraMga meM vidyamAna jJAna kA Aloka hI hai| jJAnI puruSa ke vihAra para koI pratibandha nahIM lagAyA gayA hai / vaha jahAM cAhe vicaraNa kara sakatA hai aura jitanI bhI dUra jAnA cAhe, jA sakatA hai / gaMgA kA pAnI phailakara sukhada vAtAvaraNa kA nirmANa karatA hai / kSArayukta, viSAkta aura gaTara ke gande jala para niyantraNa kI AvazyakatA hai / ajJAnI ke sAtha viSaya, kaSAya aura bandha kA viSa phailatA hai, jisase usakI AtmA to malina hotI hI hai, para samAja kA vAtAvaraNa bhI kaluSita banatA hai| phor3e ke bar3hane se hAni kI AzaMkA * kI jAtI hai, svastha aMga ke bar3hane meM koI khatarA nahIM, vaha svasthatA kA cinha mAnA jAtA hai| gRhastha ke jIvana meM hiMsA aura parigraha kA viSa ghulA rahatA hai / usake vistAra se viSa vRddhi kI saMbhAvanA rahatI hai, ataeva usa para niyantraNa kI AvazyakatA hai / yahI kAraNa hai ki usake gamanAgamana para pratibandha lagAyA gayA hai aura use sImita karane kA vidhAna kiyA gayA hai / sAdhu ke lie aisA koI pratibandha nahIM hai| usakA kSetra sImita nahIM kiyA gayA, balki usake lie eka sthAna para na rahakara bhramaNa karate rahane kA vidhAna kiyA gayA hai / use eka jagaha nahIM TikanA hai, kyoMki vaha 'anagAra' hai aura use bhramaNa hI karate rahanA hai, kyoMki use bhramara (bhramaNazIla) kI / upamA dI gaI hai / kahA hai - bahatA pAnI nirmalA, par3A gandIlA hoya / sAdhu to ramatA bhalA, dAga na lAge koya / / sAdhu eka sthAna para sthira ho jAegA to dUra-dUra taka usake jJAna prakAza kI kiraNeM nahIM phaila sakeMgI / vaha calatA-phiratA rahegA to janasamAja ko prakAza degA, satpreraNA degA / isa.sAmUhika lAbha ke sAtha usakA nija kA lAbha bhI isI meM hai ki vaha sthira hokara eka jagaha na rahe / eka jagaha rahane se paricaya aura samparka gAr3hA hotA. hai aura usase rAga-dveSa kI vRttiyAM phalatI-phUlatI haiM / vicaraNazIla sAdhu aniSTa se sahaja hI baca sakatA hai / sAdhu jahAM bhI jAegA, prakAza kI kiraNeM
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 305 phailAegA / jJAna, darzana cAritra kA pracAra bhramaNa banda hone se nahIM ho sakegA aura jana-jana ko unake jIvana aura pravacana se jo prakAza milatA hai, vaha nahIM mila sakegA / hA~, sAdhu ke lie gamanAgamana kA niSedha vahIM hai jahAM jAne se usake jJAna evaM cAritra meM bAdhA upasthita hotI ho| Ananda ne apane gamanAgamana kI maryAdA kI thI / samyagdRSTi vidyamAna hone se usameM jJAna kA prakAza thA, para cAritra kA pUrNa prakAza nahIM thA vaha kSetrIya sImA nirdhArita karake apanI kAmanAoM ko maryAdita karane kA prayatna karane lagA | usane UrdhvadizA, aghodizA aura tirachI dizA meM gamanAgamana karane kA parimANa bAMdha liyA / 'jisa sAdhaka ne dizA parimANa vrata aMgIkAra kiyA hai, use calate-calate rAste meM sandeha utpanna ho jAya ki kahIM vaha nirdhArita parimANa kA ullaMghana to nahIM kara rahA hai ? phira bhI vaha Age calatA jAya to usakA calanA vrata kA aticAra hai| aisA karane se vrata meM malinatA utpanna hotI hai / agara sAdhaka jAnabUjha kara kisI kAraNa se parimANa kA ullaMghana karatA hai to anAcAra kA sevana karatA hai| sadigdha avasthA meM vrata kA jo ullaMghana ho jAtA hai, vaha aticAra kI koTi meM AtA hai, jaise rAtri bhojana tyAgI agara sUryodaya se pahale yA sUryAsta ke pazcAt zaMkA kI sthiti meM kArya kare to vaha aticAra hai| svecchApUrvaka vratoM ko grahaNa karane vAlA sAdhaka aticAra se bhI bacane kI sAvadhAnI rakhatA hai aura aisA prayatna karatA hai ki usakA vrata sarvathA nirdoSa rahe, phira bhI bhUla-cUka ho jAnA svAbhAvika hai| aisI sthiti meM agara vrata duSita ho jAtA hai magara dUSita karane kI icchA nahIM hotI to use vrata kA Azika virAdhana hI samajhA jAtA hai| vastutaH sAdhaka kA dRSTikoNa pApoM para vijaya prApta karanA hai, jinhoMne pratyeka saMsArI jIva ko anAdikAla se apane caMgula meM phaMsA rakhA hai| 'je tu jItyore te mujha jItiyo, puruSa kisU mujha nAma, prabhu ke caraNoM meM Atmanivedana kA DhaMga nirAlA hotA hai / adhyAtma-bhAvanA ke raMga meM raMgA huA sAdhaka apanI Antarika nirbalatA kA anubhava karatA hai aura usa para vijaya prApta kara letA hai / uparyukta padya meM bhakta ne nivedana kiyA hai - prabho! jina kAma krodha Adi vikAroM ko Apane parAjita kara diyA, una vikAroM ne mujhe
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 AdhyAtmika Aloka parAjita kara rakhA hai | kaise maiM marda hone kA dAvA karUM / hAre hae se hAranA mardAnagI nahIM, napuMsakatA hai| yaha bhakta ke nivedana kI eka viziSTa zailI hai / isameM prathama to vaha apane vikAroM para vijaya prApta karane kI utsukatA prakaTa karatA hai, dUsare apane asAmarthya ke prati asantoSa bhI vyakta karatA hai / vikAroM para vijaya prApta karane kI sAdhanA do prakAra kI hai - dravya sAdhanA aura bhAvasAdhanA / donoM sAdhanAeM eka-dUsarI se nirapekSa hokara nahIM cala sakatI, paraspara sApekSa hI hotI haiM / jaba antaraMga meM bhAvasAdhanA hotI hai to bAhya ceSTAoM, kriyAoM ke rUpa meM vaha vyakta hue binA nahIM raha sakatI / antaratara ke bhAva bAhya vyavahAra meM jhalaka hI par3ate haiN| balki satya to yaha hai ki manuSya kI bAhaya kriyAeM usakI Antarika bhAvanA kA prAyaH dRzyamAna rUpa hai / hRdaya meM ahiMsA evaM karuNA kI vRtti balavatI hogI to jIvana rakSA rUpa bAsya pravRtti svataH hogI / aisA manuSya kisI prANI ko kaSTa nahIM degA aura kisI ko kaSTa meM dekhegA to use kaSTa mukta karane kA prayatna karegA / isa prakAra bAhya kriyAkANDa tabhI sajIva hotA hai. jaba usake sAtha Antarika bhAvanA kA sammizraNa ho / agara vaha na huI to kriyAkANDa mAtra dikhAvA hokara raha jAtA hai / vaha 'sva-para' vaMcanA kA sAdhana bhI bana sakatA hai / ataeva sAdhanA ke jo do bheda kahe gae haiM, ve kevala usake do rUpa haiM, svatantra do pakSa nahIM haiN| - aparicita patha para calane vAlA pathika pahale cale pathikoM ke padacinha dekhakara Age bar3hatA hai tAki vaha bhaTaka na jAya / sAdhanA mArga ke baTohI ko bhI aisA hI karanA cAhie / pUrvakAlIna sAdhanA ke mArga para cale hue mahApuruSoM ke anubhavoM kA lAbha hameM uThAnA cAhie, vItarAgoM kA smaraNa hameM preraNA detA hai, sphUrti detA hai, AtmavizvAsa jagAtA hai, aura sahI mArga se idhara-udhara bhaTakane se bacAtA hai / Adarza mahApuruSoM kI zikSAoM se hamAre jIvana kI aneka samasyAoM kA samAdhAna hotA hai, ulajhaneM sulajha jAtI haiM | AcAra mArga meM bhI mahApuruSoM ke vacanoM se aneka prakAra ke lAbha hote haiM / bhUdharajI mahArAja aise hI mahApuruSoM meM se eka the / bhUdhara jI maharAja vijayAdazamI ko hI isa dharatI para avatarita hue aura vijayAdazamI ke dina hI svargavAsI hue / yaha eka vismayakAraka ghaTanA hai, parantu mahApuruSoM ke jIvana ke vAstavika rahasya ko samajhanA bahuta kaThina hai| . .mAravAr3a ke prasiddha nagara sojata meM dhannAjI mahArAja kA upadeza sunakara unake citta meM virAga utpanna huA aura ve unhIM ke pAsa dIkSita ho ge|. dIkSita hone ke pazcAt' unhoMne saMyama aura tapa kA mArga grahaNa kiyA / apane andara sAdhanA kI
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 307 jyoti jagAI aura vaha jyoti unhIM taka sImita nahIM rahI / andara jaba prakAza utpanna hotA hai to usakI katipaya kiraNeM bAhara prasphuTita hue binA nahIM rahatIM / bAhara nikala kara ve kiraNeM kitane hI logoM kA patha prazasta karatI haiM / bhUdharajI mahArAja ke antaratama meM Aloka kA jo puMja udbhUta huA, usase sahasroM nara-nAriyoM ko mArgadarzana milA / unakI vANI-gaMgA meM avagAhana karake na jAne kitane logoM ne apane mana kA maila dhoyA / tyAga aura tapa kI sAdhanA se pramAda ghaTatA hai aura pramAda ke ghaTane se jJAna bar3hatA hai / cAritra kI zobhA jJAna ke binA nahIM hotI / jJAna aura cAritra kA saMgama hI siddhi prApta karane kA mArga hai / bhUdharajI mahArAja ina donoM hI kSetroM meM agrasara the| eka bAra bhUdharajI mahArAja kA indaura kI ora vihAra huA / usa kAla meM kisI dukAna para khule rUpa meM pravacana karane kA pracalana thA / jisa gAMva ke prAMgaNa meM ve pravacana kara rahe the, vahAM hokara kucha sainikoM ke sAtha eka senAdhikArI nikalA / muni ke pravacana ko sunane kI utkaMThA se vaha ThiThakA | kucha vAkya kAnoM meM par3e to ruka gayA aura Age sunane ko utsuka huA | unake jJAnapUrNa bhASaNa se vaha bahuta prabhAvita huA / usake cehare para jijJAsA kI rekhAeM dekha kara munirAja ne kahA - kyA kucha pUchane kI icchA hai ? vaha adhikArI jodhapura ke zrI bhaNDArI the / munirAja ke prazna ko sunate hI unheM eka navIna kalpanA AI | bAta yaha thI ki ve dillI bAdazAha ke yahAM kAma karate the, unakI zAhajAdI garbhavatI ho gaI thI / bhaNDArIjI kA vicAra thA ki- koI daivI kAraNa hogA nahIM to zAhajAdI aisI galatI nahIM kara sakatI ? unakA yaha vicAra satya hai yA nahIM, isa viSaya meM munirAja se jAnane kA unhoMne vicAra kiyA / ataH unhoMne munirAja se pUchA-"kyA puruSa ke sAtha saMbhoga kiye binA bhI koI strI garbhavatI ho sakatI hai ?" bhUdharajI svAmI ne uttara diyA-"hA~, aisA ho sakatA hai / garbhAdhAna kA kAraNa eka puruSa saMyoga hI nahIM hai / bhagavAna mahAvIra ne usake pAMca anya kAraNa bhI batalAe haiM / garbha puruSa ke saMyoga se hai athavA anya kAraNa se, isakI parIkSA bhI kI jA sakatI hai / vijJAna ne Aja apane bhautika upakaraNoM se isake anveSaNa kI kucha bAteM jagata ke samakSa rakhI haiM kinta maharSiyoM ne pahale hI apane AtmajJAna ke bala se jAna liyA thA /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka snAna karate samaya jala meM mile hue vIrya ke pudgala strI ke garbhAzaya meM praveza kara sakate haiN| puruSoM ke baiThane ke sthAna meM rahe hue vIrya - pudgala, yadi strI usI sthAna meM baiTha jAya to kadAcit usake garbhAzaya meM jA sakate haiN| ityAdi paristhitiyoM meM puruSa ke saMsarga ke binA bhI garbha raha sakatA hai| puruSa ke saMsarga se jo garbhAdhAna hotA hai usameM garbha ke zarIra meM asthiyoM kA nirmANa hotA hai, magara anya kAraNoM se hone vAle garbha meM mAMsapiNDa hI banatA hai / usameM asthi nahIM hotI / " 308 bhaNDArIjI isa bAta se bar3e prasanna hue aura unhoMne bAdazAha ke sAmane yaha bAta rakha kara zAhajAdI ke prANa bacA liye / bAdazAha ko jaba pUjya bhUdharajI mahArAja kA paricaya prApta huA to unheM bar3A Azcarya huA / unhoMne pUjya zrI keM darzana kara ahiMsA dharma kA jJAna prApta kiyA / eka bAra pUjya bhUdharajI mahArAja kAlU nAmaka grAma meM padhAre / yaha grAma jodhapura riyAsata ke antargata hai / ASAr3ha kA mahInA thA garmI teja gira rahI thI 1 megha ghira-ghira kara Ate aura bikhara jAte the / kisAnoM meM bar3I vyagratA thI ! bAra-bAra AzA baMdhatI aura vaha nirAzA meM pariNata ho jAtI thI / prakRti kRSakoM ke sAtha niSThura krIr3A kara rahI thI / aise samaya meM bhUdharajI mahArAja vahAM pahu~ce the| nadI vahAM kI sUkhI par3I thI / teja dhUpa par3ane se nadI kI reta tapa jAtI thI / bhUdhara jI mahArAja usa reta meM leTa kara AtApanA lete the / AMkhoM kI surakSA ke lie ve una para paTTI bAMdha liyA karate the / eka dina eka kisAna usa ora nikalA / yadyapi muni ne usako koI hAni nahIM pahu~cAI thI, phira bhI kaSAya ke vazIbhUta hokara usane unake mastaka para laTTha kA prahAra kara diyA / bhArata meM aura vizeSataH dehAtoM meM aba bhI aneka prakAra ke andhavizvAsa pracalita haiM / usa jamAne meM to aura adhika pracalita the / saMbhavataH usa kisAna ne socA ki yaha sAdhu nadI kI reta meM leTa kara varSA nahIM hone detA / isI ke kAraNa bAdala A A kara cale jAte haiM / isa vicAra se usako krodha AnA svAbhAvika thA 1 mastaka para prahAra hote hI rudhira kI dhArA pravAhita hone lagI / bAbAjI ne gIle vastra kI paTTI bAMdha lii| jaba ve gAMva meM Ae to zoragula maca gayA / prahAra karane vAlA pakar3A gayA aura kar3Aha ke nIce dabA diyA gayA / yaha samAcAra bhUrajI mahArAja taka pahu~cA 1
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 309 muni kSaNa bhara ke lie soca-vicAra meM par3a gae / ve socane lage- mere kAraNa eka ajJAnI kisAna ke prANa cale jAeMge to maiM ise kaise sahana kara sakUMgA / isa ghaTanA se to jaina zAsana kI bhI badanAmI hogI / usI samaya unhoMne apane karttavya kA nirNaya kara liyA / munijI ne ghoSaNA kara dI - "jaba taka usa kisAna ko nahIM chor3a diyA jAegA, taba taka maiM anna-jala grahaNa nahIM karUMgA / " munirAja kI bhISma pratijJA suna kara grAma ke loga sanna raha gae / sarvatra unakI dayAlutA kI bhUri-bhUri prazaMsA hone lagI / usI samaya vaha kisAna chor3a diyA gayA / kisAna ke mana meM bhArI uthala-puthala huI / vaha socane lagA "maiM jisakI jAna lene para utArU huA, usI ne merI jAna bcaaii| aisA mahAtmA dhanya hai / maiM kitanA adhama hU~ ki eka niraparAdha sAdhu ko vyathA pahu~cAne se na hicakA !" zrI rAma aura mahAvIra svAmI kI kathAoM meM bhI karuNA kA sajIva Adarza upalabdha hotA hai, magara unheM hue bahuta kAla ho cukA hai| magara bhUdharajI mahArAja ko hue to lambA samaya nahIM huA / ve Adhunika kAla ke hI mahApuruSoM meM gine jA sakate haiM / unakA jvalanta jIvana hamAre samakSa eka mahAn Adarza hai / rAma ne rAvaNa kI dAnavI lIlA samApta kI / hamArI dRSTi meM AtmA kA zuddha svarUpa hI rAma kA pratIka hai| unhoMne kAma rUpI dazAnana para vijaya prApta kI / rAvaNa apane samaya kA mahAn zaktizAlI rAjA thA / usakA jIvana vaisA patita nahIM thA jaisA sAdhAraNa loga samajhate haiM / vaha bar3A nItijJa aura bhakta thA / bAlmIki ne bhI use mahAtmA mAnA hai| usake jIvana meM maryAdA thI, isI kAraNa sItA kA zIla surakSita raha sakA / phira bhI usake prati Aja bhI ghRNA prakaTa kI jAtI hai / kintu Aja samAja meM rAvaNa se bar3ha kara na jAne kitane mahArAvaNa maujUda haiM / ve apane hRdaya ko TaTola kara Aja apanI zuddhi kA saMkalpa kara leM to unake lie vijayAdazamI varadAna siddha hogI / jaise rAma, mahAvIra svAmI tathA bhUdharajI jaise mahApuruSoM ne antaHkaraNa ke vikAroM para vijaya prApta kI, vaise hI hameM bhI apane vikAroM ko jItanA hai / yahI vijayAdazamI kA divya saMdeza hai / jo vikAra para vijaya prApta karege ve apanA ihaloka aura paraloka sudhAra sakeMge / unhIM kA kalyANa bhI hogA /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ [55] bhogopabhoga-maryAdA bhagavAna mahAvIra dharma tIrthaMkara the / unhoMne aise dharmatIrtha kI prarUpaNA kI hai jo pratyeka prANI aura pratyeka yuga ke lie samAna rUpa se hitakArI hai / ar3hAI hajAra varSa vyatIta ho jAne para bhI jaba mahAvIra dvArA upadiSTa dharma ke siddhAntoM ke marma para vicAra karate haiM to aisA lagatA hai, mAno isI yuga ko lakSya karake unhoMne ina siddhAntoM kA upadeza kiyA hai / unake siddhAnta bahuta gaMbhIra aura vyApaka haiM tathApi bhagavAna ne zrutadharma aura cAritra dharma kI sImA meM sabhI kA samAveza kara diyA hai / . zrutadharma kA sambandha vicAra ke sAtha aura cAritra dharma kA sambandha AcAra ke sAtha hai / AcAra kA udgama vicAra hai / vicAra ko bIja mAna liyA jAya to AcAra usase phUTane vAlA aMkura, paudhA, vRkSa Adi sabhI kucha hai| pahale vicAra kA nirmANa hotA hai phira AcAra. utpanna hotA hai / ho sakatA hai ki kabhI vicAra AcAra ke rUpa meM pariNata na ho / bahuta bAra aisA hotA bhI hai / magara isase yaha siddha nahIM hotA ki vicAra AcAra kA kAraNa nahIM hai| aise avasara para yahI mAnanA hogA ki vicAra meM zithilatA hai, dRr3hatA nahIM AI hai / use samucita poSaNa-sAmagrI nahIM milI hai| vicAra aura AcAra jIvana ke do pakSa haiM / donoM pakSa yadi sazakta hote haiM to jIvana gatizIla banatA hai aura U~cI uDAna bharI jA sakatI hai| donoM meM se eka ke abhAva meM jIvana pragatizIla nahIM bana sakatA / ____ zrRMtadharma meM jJAna-darzana kA samAveza hai aura cAritra dharma meM AcAra ke vrata, . niyama, upaniyama Adi sabhI aMgoM kA samAveza hai| dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki zrutadharma mUla hai to vrata-niyama Adi. usake phala haiM / zrutadharma rUpI mUla acchA ho to patra-puSpa-phala Adi bhI majabUta hA hAge / mUla ke kamajora hone se phala bhI kamajora hote haiM / phaloM meM sar3AMdha yA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 311 vikRti kA kAraNa vAstava meM mUla kA paripuSTa na honA hai / mUla puSTa hotA hai to vaha sar3AMdha yA vikRti kA nirAkaraNa kara degaa| isI prakAra vicAra-bala yadi puSTa ho to sAdhaka ahiMsA satya Adi vratoM kA ThIka taraha se nirvAha kara sakegA / mUla DhIlA huAM to sAmAyika meM bhI pramAda satAegA yA nidrA AegI / bhagavAna mahAvIra svAmI ne inhIM tathyoM ko sAmane rakhakara Ananda Adi ko upadeza diyA hai| digdrata ke aticAroM ke bAre meM pahale carcA kI gaI hai / ve pA~ca haiM / (7) UrdhvadizA ke parimANa kA atikramaNa (2) aghodizA sambandhI parimANa kA atikramaNa ) tirkI dizA sambandhI parimANa kA atikramaNa (1) eka dizA ke parimANa ko ghaTAkara dUsarI dizA ke parimANa ko bar3hA lenA aura (9) kiye hue parimANa kA smaraNa na rakhanA / yaha bhI kahA jA cukA hai ki parimANa kA ullaMghana usI sthiti meM aticAra mAnA gayA hai jaba sandeha kI sthiti meM kiyA gayA ho / agara jAna-bUjha kara ullaMghana kiyA jAya to vaha anAcAra ho jAtA hai / bhogopabhoga parimANa-bhojana, pAnI, gaMdha, mAlA Adi jo vastu eka hI bAra kAma meM AtI hai, vaha upabhoga kahalAtI hai aura jo vastra, alaMkAra, zayyA, Asana Adi vastueM bArabAra kAma meM lAyI jAtI haiM unheM paribhoga kahate haiN| zrAvaka ko aisI saba cIjoM kI maryAdA kara lenI cAhie jisase zAnti aura santoSa kA lAbha ho, nirarthaka cintA na karanI par3e, tRSNA para aMkuza laga sake aura jIvana halkA ho / manuSya apanI AvazyakatAoM ko jitanI kama kara legA, utanI hI adhika zAnti use prApta ho skegii| agara apanI bhogopabhoga sambandhI icchA ko niyantrita nahIM kiyA gayA to jindagI usake pIche barbAda ho jAtI hai / bhogopabhoga ke lie hI manuSya hiMsA karatA hai, asatya bhASaNa karatA hai, adatta grahaNa karatA hai, kuzIla sevana karatA hai, aura saMgraha parAyaNa banatA hai / yadi bhogopabhoga kI lAlasA kama ho gaI to hiMsA Adi pApoM se svataH hI bacAva ho jAtA hai / kaI brAhmaNa pujAriyoM ne mandiroM meM dI jAne vAlI bali ko banda karA diyA hai / unhoMne yaha kaha kara hiMsA rukavA dI ki abhI mere rahate miSThAna kA bhoga lagane do | mere na rahane ke bAda jo cAho so karanA / aisI bAta vahI kaha sakatA hai jisameM mAMsabhakSaNa kI lAlasA na ho / vAstava meM bhoga kI lAlasA na ho to hiMsA jaise aneka bar3e bar3e pApoM se piNDa chUTa jaae| isa prakAra bhogopabhoga ke sAtha pApoM kA anivArya sambandha hai / bhogopabhoga kI lAlasA jitanI tIvra hogI, pApa bhI utane hI tIvra hoge / ataeva jo sAMdhaka
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 AdhyAtmika Aloka pApoM se bacanA cAhatA hai use bhogopabhoga ke sAdhanoM meM kamI karanI cAhie / kamI . karane kA acchA upAya yahI hai ki unakA parimANa nizcita kara liyA jAya aura . dhIre-dhIre yathAyogya usameM bhI kamI karatA jAya / aisA karane vAlA svayaM hI anubhava karane lagegA ki usake jIvana meM zAnti bar3hatI jA rahI hai, eka prakAra kI laghutA aura nirAkulatA A rahI hai| bhogopabhoga ke do prakAra batalAe gae haiM, yathA6) bhojana sambandhI, jaise khAnA pahananA, Adi / / (2) karma sambandhI / kisI bhuktabhogI ne ThIka hI kahA hai peTa rAma ne burA banAyA, khAne ko mAMge roTI / par3e pAva bhara cUna peTa meM, taba phurake boTI-coTI / / / bhogopabhoga kI pravRtti ke vazIbhUta hokara manuSya aise krUratApUrNa kArya kara DAlatA hai ki jinameM pazu-pakSiyoM kI hatyA hotI hai / bhaugopabhoga kI lAlasA kI badaulata hI manuSya rakta kI dhArAeM pravAhita karatA hai| use pApa karate samaya to kucha jora nahIM par3atA, ha~sate-ha~sate bhayAnaka pApa kara DAlatA hai, magara unakA phala bhogate samaya bhISaNa sthiti hotI hai| hama aneka mAnavoM aura mAnavetara prANiyoM ko ghora vyathA, atizaya dAruNa vedanA bhogate aura chaTapaTAte dekhate haiM / yaha saba unake pApakarma kA hI pratiphala hai / agara isa tathya ko mAnada bhalIbhA~ti samajha le to bhaugopabhoga ke pIche na par3a kara bahuta se pApoM se baca skegaa| hiMsA ko sahana karane vAlA aura usameM sahayoga dene vAlA bhI hiMsA ke phala kA bhAgI hotA hai / pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se bali prathA ko sahakAra denA mahAna pAtaka hai| jina kAryoM se hiMsA ko protsAhana milatA ho aura jina sthAnoM meM hiMsA hotI ho aura jo karmabandha ke kAraNa hoM unake sAtha asahayoga karanA caahie| aisA karane se do lAbha hoge - ajJAnatAvaza aise duSkarma karane vAloM kA .. hRdaya-parivartana hogA aura svayaM ko pApa se bacAyA jA sakegA / ajJAnI janoM ko sahI rAha na batalAnA bhI apane kartavya se muMha mor3anA hai / puNya yoga se jise vicAra aura viveka prApta huA hai, jisane dharma ke samIcIna svarUpa ko samajhA hai aura jise dharma ke prasAra karane kI lagana hai, usakA yaha parama kartavya hai ki vaha ajJAnI janoM ko sanmArga dikhalAe / isa dizA meM apane kartavya kA avazya pAlana karanA . / yaha dharma kI bar3I se bar3I prabhAvanA hai|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 313 bhaugopabhoga kI sAmagrI parigraha hai aura usakI vRddhi parigraha kI hI vRddhi hai| parigraha kI vRddhi se hiMsA kI vRddhi hotI hai aura hiMsA kI vRddhi se pApa kI vRddhi hotI hai / sAdhAraNa sthiti kA AdamI bhI dUsaroM kI dekhA-dekhI uttama vastueM rakhanA cAhatA hai / use sundara aura mUlyavAna pharnIcara cAhie, cAMdI ke bartana cAhie, pAnadAna cAhie, moTara cAhie aura par3ausI ke yahAM jo kucha acchA hai saba cAhie / jaba sAmAnya nyAya saMgata prayAsa se ve nahIM prApta hote to unake lie anIti aura adharma kA Azraya liyA jAtA hai / ataeva manuSya ke lie yahI ucita hai ki vaha alpa santoSI ho arthAt sahajabhAva se jo sAdhana upalabdha ho jAyaM, unase hI apanA nirvAha kara le aura zAnti ke sAtha jIvanayApana kare / aisA karane se vaha aneka pApoM se baca jAyegA aura usakA bhaviSya ujjvala banegA / pUrNarUpa se tyAgamaya jIvana yApana karane vAle bhogopabhoga kI sAmagrI se vimukha hI rahate haiM / bhogopabhoga kI vastueM do koTi kI hotI haiM 7) nirjIva bhogya aura upabhogya padArtha, aura (2) sajIva jaise hAthI, ghor3A, phUlamAlA Adi / yadyapi pUrNa tyAgI ko bhI jIvana-nirvAha ke lie bhaugopabhoga kI vastuoM ko grahaNa aura unakA upayoga karanA par3atA hai, tathApi vaha unake upayoga meM Ananda yA zauka nahIM mAnatA / vaha unheM jIvanayApana kA anivArya sAdhana samajha kara hI kAma meM letA hai / Asana, vasana, azana Adi usake lie upabhogya nahIM varan jIvana-nirvAha ke sAdhana mAtra hote haiN| bhAvanA meM yadi anAsakti hai to koI bhI jIvana-nirvAha kA sAdhana bhoga yA parigraha nahIM banatA / Asakti hone para sabhI padArtha parigraha ho jAte haiM / sthUlabhadra ne vezyAlaya meM cAra mAsa vyatIta kie kintu paripUrNa anAsakti ke kAraNa ve bedAga rahe / AcArya saMbhRtivijaya ne apane tIna muniyoM ko dhanyavAda diyA, aura sthUlabhadra ne kAma-vijaya kara jo siddhi pAI, usake lie unhoMne 'duSkaram atiduSkaram' kaha kara apanA pramoda prakaTa kiyA / kAma-vijaya ko sarvAdhika mahatva denA guru mahArAja kA lakSya thA aura yaha ucita bhI thA kintu anya muniyoM ko lagA ki gurujI ne pakSapAta kiyA hai / ve socane lage ki vezyA ke ghara meM raha kara cAra mAsa vyatIta kara lenA kauna bar3I bAta hai / isameM 'ati duSkara' kyA hai ! 'vaktraM vakti hi mAnasam' isa kahAvata kA artha yaha hai ki manuSya kA ceharA hI usake mana kI bAta prakaTa kara detA hai / bhAvabhaMgimA ko dekha kara dUsare ke hRdaya kI thAha lI jA sakatI hai , apane anya ziSyoM ke ceharoM ko dekha kara vicakSaNa
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 AdhyAtmika Aloka pratibhAzAlI guru bhAMpa gae ki inheM mere nirNaya se santoSa nahIM hai / magara unhoMne socA-abhI isa sambaMdha meM UhApoha karane kA avasara nahIM hai / upayukta avasara Ane para inheM samajhAnA hogA / tInoM muni socane lage-agalA cAturmAsAvAsa hama loga vezyA ke ghara kareMge aura vahIM dhyAna lagA kara guru mahArAja se prazaMsA prApta kareMge / zera kI guphA, sarpa kI bAMbI aura kue~ kI pAla para raha kara Ane vAle muni kAma-vijaya kI duSkaratA ko nahIM samajhate the / unhe khyAla nahIM AyA ki kAma-vijaya saMsAra meM saba se bar3I vijaya hai aura jo kAma ko jIta letA hai vaha krodha, mAna, mAyA, lobha aura moha ko anAyAsa hI jIta letA hai / kAma ko jItane ke lie apanI manovRttiyoM ko pUrI taraha vazIbhUta karanA par3atA hai aura nirantara mana kI caukasI rakhanI par3atI hai / tanika dera ke pramAda se bhI kAma-vijaya ke lie kI jAne vAlI cira-sAdhanA naSTa ho jAtI hai / brahmA, viSNu, aura maheza jaise tathA rAvaNa jaise balI rAjAoM ko bhI jo jIta sakatA hai, usa kAma ko jItanA kyA sAdhAraNa bAta hai ? usake lie bar3I tapasyA cAhie / mana ko meru ke samAna acala banAnA hotA hai aura antaHstala ke kisI bhI kone meM moha yA rAga na raha jAe, isa bAta kI sAvadhAnI baratanI par3atI hai| Aga patthara ke pharza para gira kara bujha jAtI hai aura ghAsa kI gaMjI (DherI) meM gira kara sahasroM jvAlAoM ke rUpa meM prajvalita ho uThatI hai / kAma-vijetA ko apanA hRdaya patthara ke samAna majabUta banAnA par3atA hai / sthUlabhadra ne apane hRdaya ko pUrI taraha sAdha liyA thA / kAma-rAga kI gaharI ghusI huI vRtti kA unmUlana kara diyA thA / ataH unakI vijaya mahAn thI / isa vijaya ke mahatva ko anya tIna muni IrSyA ke Avega ke kAraNa nahIM samajha ske| zItakAla cala rahA thA / tInoM muniyoM meM ina dinoM kucha vizeSa ghaniSThatA kAyama ho gayI thI / ve eka-dUsare ke prati adhika sahAnubhUti rakhane lage the / zera kI guphA vAle muni kA sammAna anya do se kucha adhika thA / niHzastra raha kara zera ke sAmane jAnA aura usase maitrI rakhanA bhI koI AsAna kAma nahIM thA / usane apane saumya bhAva evaM dRSTi se siMha kI hiMsaka zakti ko evaM usake krUratara svabhAva ko bhI vaza meM kara liyA thA / aisI sthiti meM svAbhAvika hI thA ki usa muMni kA sammAna tInoM meM adhika hotA / tInoM muni zItakAlIna tapaHsAdhanA meM nirata ho ge| sAdhu zabda kA artha hI hai-sAdhanAzIla / magara sAmAnya saMsArI jIvoM kI apekSA usakI sAdhanA nirAlI hotI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 315 hai| sAmAnya loga bhautika padArthoM kI prApti ke lie sAdhanA karate haiM, jaba ki sAdhu unake tyAga kI aura unakI abhilASA na karane kI sAdhanA karatA hai / zuddha Atmopalabdhi hI usakI sAdhanA kA uddezya hotA hai / gRhastha aura sAdhu ke jIvana kI sAdhanAeM do prakAra kI hotI haiM- sAmAnya sAdhanA aura viziSTa sAdhanA / SaT Avazyaka karanA, svAdhyAya karanA, dhyAna karanA, vratoM kA pAlana karanA Adi dainika sAdhanA sAmAnya sAdhanA kahalAtI haiM / vizeSa sAdhanA vaha hai jo viziSTa parva Adi ke avasaroM para kI jAtI hai / cAturmAsa ke samaya kI jAne vAlI atirikta sAdhanA bhI viziSTa sAdhanA ke antargata hai| sAmAnya sAdhanA ke samaya tInoM muniyoM ke mana meM ISyAbhAva thA / IrSyA ke badale agara sparddhA kA bhAva hotA aura ve kAma-vijaya ke lie citta ko vazIbhUta karane kA viziSTa abhyAsa karate to unake hita meM acchA hotA / svastha sparddhA dUsare ke utthAna evaM vikAsa meM bAdhaka nahIM banatI / usameM dUsaroM kA bhI vikAsa vAMchita hotA hai para usakI apekSA apanA adhika vikAsa abhISTa hotA hai / ataeva yaha eka acchA guNa kahA jA sakatA hai / dAna, sevA, Izvara-bhakti, svAdhyAya, satsaMga Adi meM pratispardhA kA bhAva ho to avAMchanIya nahIM varan abhinandanIya ginA jA sakatA hai, magara IrSyA honA anucita hai| IrSyA meM dUsare ke prati jalana hotI hai, dveSa hotA hai / isase AtmA malina banatI hai / IrSyAlu vyakti dUsare ko girAne kA SaDyantra racatA rahatA hai aura aisI duSita bhAvanA se vaha svayaM gira jAtA hai, dUsarA kadAcit gire yA na bhI gire| eka bAra tInoM muniyoM ne paraspara vicAra-vimarza kiyA aura ve milakara gurujI ke nikaTa pahu~ce / yathocita vandana evaM namaskAra karake unhoMne siMhaguphAvAsI muni ke lie rUpakoSA ke ghara jAkara sAdhanA karane kI anumati mAMgI / ___ gurujI bar3e asamaMjasa meM par3a gae / ve ina muniyoM ke manobhAva ko bhalIbhA~ti jAnate the / unheM patA thA ki sAdhanA kI isa mAMga ke pIche sahaja bhAva nahIM hai, ahaMkAra ko tuSTa karane kI hI bhAvanA pradhAna hai / sthUlabhadra ke prati IrSyAbhAva ne inheM isake lie udyata kiyA hai| sthUlabhadra jisa vAsanA para vijaya prApta karake yazasvI bane, use jItanA pratyeka ke lie sarala nahIM hai / aisI pAtratA prApta karane ke lie viziSTa bhUmikA honI cAhie / ina tInoM meM abhI taka usa bhUmikA kA nirmANa nahIM ho sakA hai| siMhaguphAvAsI anagAra sAtvika bhAva vAlA hai avazya, para isa samaya IrSyA ke kAraNa usake sAtvika bhAva meM kucha malinatA hI AI hai / utkarSa ke badale isakI vizuddhi kA apakarSa huA hai / nItikAra kahate haiN|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 AdhyAtmika Aloka ghRta kumbhasamA nArI, taptAMgArasamaH pumAn / tasmAt ghRtasya kumbhaM ca na tatra sthApayeda budha : / / nArI ghI kA ghar3A hai aura puruSa tapA huA aMgAra / ina donoM ko eka jagaha rakhane vAlA puruSa buddhimAna nahIM kahA jA sktaa| guru saMbhUtivijaya bar3I duvidhA meM the / unakA mana anumati dene ko taiyAra na thA / ve usa muni ke saMyama ko saMkaTa meM nahIM DAlanA cAhate the / bhalA kauna aisA guru hogA jo apane ziSya ko asaMyama ke gahare garta meM girAne kI icchA kare ? guru aura ziSya kA sambandha saMyama kI vRddhi ke lie hotA hai, anyathA pitA, bhrAtA Adi se nAtA tor3a kara guru ke nAma para nayA nAtA jor3ane kI AvazyakatA hI kyA thI ? eka sAdhanA kA abhilASI nausikhiyA kisI anubhavI kI zaraNa meM jAtA hai aura nivedana karatA hai-"bhagavan / maiM sAdhanA ke isa aparicita aura gahana patha para calanA cAhatA huuN| Apa isa patha ke anubhavI haiM / isa mArga meM Ane vAlI vighna-bAdhAoM se paricita haiM / anugraha karake mujhe apanI zaraNa meM lIjie, merA patha-pradarzana kIjie aura saMsAra-aTavI se pAra hone meM merI sahAyatA kiijie|" anubhavI sAdhaka socatA hai-"ise grahaNa karane ke kAraNa merI ekAgra sAdhanA meM kucha bAdhA AegI, magara dUsare kI sAdhanA meM nispRha bhAva se sahAyaka honA bhI sAdhanA kA eka aMga hai / isake atirikta jina zAsana kI paramparA ko nirantara cAlU rakhane ke lie bhI yaha Avazyaka hai ki sAdhanA kSetra meM Ane vAle anubhavahIna janoM kA mArgadarzana kiyA jAya / agara mere gurujI ne mujhe zaraNa na dI hotI to maiM Aja isa sthiti meM kaise AtA ? jaba maiMne kisI kI chatrachAyA lI to usa RNa ko cukAne ke lie bhI yaha Avazyaka hai ki maiM kisI anya ko apanI chatrachAyA pradAna kruuN|" ___ guru aura ziSya ke sambandha kA yaha zAstrIya AdhAra hai| purAne parivAra ko tyAga kara nayA parivAra banAnA isa sambandha kA uddezya nahIM hai / hukUmata calAne yA pratiSThA pAne ke lie celoM kI phauja nahIM banAI jAtI / aisI sthiti meM guru apane ziSya ko aisI hI anumati degA jisase usake saMyama kI vRddhi ho / vaha aisA aade| kadApi na degA jisase saMyama ko khatarA upasthita ho jaae| guru saMbhUtivijaya isI kAraNa una muniyoM kI prArthanA ko sunakara 'ho nahIM kaha sake / ve mauna hI raha ge|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 AdhyAtmika Aloka jaba ziSyoM ne dekhA ki gurujI mauna haiM to 'maunaM sammatilakSaNam' arthAt cuppI sahamati kA lakSaNa hai, yaha samajha kara ve vahAM se cala die / siMha guphAvAsI anagAra rUpakoSA ke ghara jAne ko udyata ho gae | Age kI ghaTanA prasaMga Ane para vidita hogI / hameM isa ghaTanA se yaha sIkhanA hai ki IrSyA ke badale yadi sAtvika sparddhAbhAva se kAma liyA jAya to ihaloka-paraloka meM kalyANa ho sakatA hai| -
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 56 ] bhogopabhogavrata kI vizuddhi mukti ke lie prayANa karane vAle pratyeka puruSa ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha jagat ke samasta prANiyoM ke prati samabhAva dhAraNa kare aura unake sukha-duHkha. ko apane hI sukha-duHkha ke samAna samajhe / trasa aura sthAvara jitane bhI prakAra ke jIva haiM, saba ke prati maitrIbhAva kA dhAraNa karanA adhyAtma-sAdhanA kA anivArya aMga hai / bhagavAna mahAvIra svAmI ne trasajIvoM ke samAna sthAvara jIvoM kI rakSA karanA bhI Avazyaka batalAyA hai, magara sabhI sAdhakoM kI yogyatA aura pAtratA samAna nahIM hotI / hAthI kA palAna (bojha) hAthI hI saMbhAla sakatA hai / pratyeka stara ke manuSya ke lie yadi samAna sAdhanA kA vidhAna kiyA jAya to vaha sabake liye samAna rupa se anukUla nahIM hogA / vaha yadi gRhatyAgI anagAra ke yogya hogA to gRhastha usase lAbha nahIM uThA sakeMge aura unakA jIvana sAdhanA vihIna raha jAyagA / agara vaha vidhAna gRhastha ke yogya huA to sAdhuoM ko bhI gRhasthoM ke samAna hokara rahanA par3egA / isa prakAra donoM tarapha se hAni hogii| isa sthiti ko sAmane rakhakara mahAvIra svAmI aura unake pUrvavartI tIrthaMkaroM ne sabhI stara ke sAdhakoM ke lie bhinna-bhinna sAdhanA kSetroM kA vidhAna kara diyA hai / / munidharma meM sampUrNa virati kA vidhAna hai aura gRhastha dharma meM dezavirati kaa| yahAM isa bAta ko dhyAna meM rakhanA cAhie ki sAdhu aura gRhastha ke dharma meM koI virodha nahIM hai, vastutaH eka hI prakAra ke dharmoM ke pUrNa aura apUrNa do stara haiM / sAdhu bhI ahiMsA kA pAlana karatA hai aura gRhastha bhI / kintu gRhavyavahAra se nivRtta hone aura bhikSAjIvI hone ke kAraNa sAdhu trasa aura sthAvara donoM prakAra ke jIvoM kI hiMsA se baca sakatA hai kintu gRhastha ke liye yaha saMbhava nahIM hai / use yuddha, kRSi, vyApAra Adi aise kArya karane par3ate haiM jinameM hiMsA anivArya hai| ataeva sthAvara jIvoM kI hiMsA kA tyAga usake lie anivArya nahIM rakhA gayA / trasa jIvoM kI hiMsA meM bhI
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 319 kevala niraparAdha jIvoM kI saMkalpI hiMsA kA hI tyAga Avazyaka batalAyA hai / isase adhika tyAga karane vAlA adhika lAbha kA bhAgI hotA hai kintu dezavirati aMgIkAra karane ke lie itanA tyAga to Avazyaka hai / isI prakAra anyAnya vratoM meM bhI gRhastha ko chUTa dI gaI hai| - gRhastha ne jisa sImA taka jo vrata aMgIkAra kiyA hai, usakA pAlana kaSToM aura vighna-bAdhAoM kA sAmanA karake bhI vaha karatA hai | vrata ke mArga meM Ane vAlI sabhI kaThinAiyoM ko vaha dRr3hatApUrvaka sahana karatA hai / jina sImAoM taka usane manovRtti ko vaza meM karane kA vrata liyA hai, usakA vaha pAlana karegA / yahI nahIM, sampUrNa rUpa se virati kA pAlana karanA usakA lakSya hogA aura vaha usa lakSya kI ora bar3hane kA nirantara prayAsa karegA / yaha bAta dUsarI hai ki vaha usa ora bar3ha pAtA hai yA nahIM aura yadi bar3ha pAtA hai to kitanA? Ananda zrAvaka ke caritra meM zrAvaka jIvana kI eka acchI jhAMkI hameM milatI hai / usane bhogopabhoga ke sAdhanoM kI jo maryAdA kI thI, zAstra meM usakA digdarzana (vivaraNa) milatA hai / bhogopabhoga ke niyamana sambandhI vrata ke do vibhAga haiM-bhojana sambandhI aura karma sambandhI / karma sambandhI bhogopabhoga meM jo maryAdA kI jAtI hai, use bhagavAna mahAvIra ne samajhA diyA hai / usa para Apa dhyAna dege to vidita ho jAegA ki zrAvaka kA zAstrIya jIvana vaisA nahIM jaisA Aja dikhAI detA hai, varan vaha nirAle hI DhaMga kA hotA hai / gRhastha bhale hI zrAvaka jIvana meM rahatA hai, magara usakA lakSya 'munijIvana' hotA hai / munijIvana eka prakAra se parAzrita hai, kyoMki muni gRhastha ke yahAM se nirvAha yogya vastu pAtA hai / gRhastha jina vastuoM kA upayoga karatA hogA, vahI vastueM sAdhu ko prApta ho sakeMgI, unheM hI vaha de sakegA | sone cAMdI ke pAtroM meM khAne vAlA yadi kASThapAtra na rakhatA ho to avasara Ane para kASThapAtra muni ko kaise de sakegA ? hAM to yahAM pahale bhojana sambandhI bhogopabhoga parimANa vrata ke pA~ca aticAra batAye haiM, jo isa prakAra haiM (1) sacittAhAra- vrata meM tyAgI huI sacitta vastuoM kA asAvadhAnI yA bhrama ke kAraNa sevana karanA sacittAhAra nAmaka aticAra hai / isa aticAra se bacane ke lie zrAvaka ko sadA sAvadhAna rahakara tyAgI huI sacitta vastuoM ke sevana se bacanA caahie| (2) sacitta se sambaddha vastu kA AhAra-yadi koI vastu acitta hote hue bhI sacitta se pratibaddha hai to vaha AhAra ke yogya nahIM hai, jaise babUla yA kisI
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 AdhyAtmika Aloka anya vRkSa se goMda nikAla kara usakA sevana karanA / aneka paripakva vastueM bhI barpha Adi ke sAtha rakhI jAtI haiM jisase adhika samaya surakSita raha sakeM-jaldI kharAba na ho jAeM / dUdha, dahI, ghRta Adi acitta padArtha haiM tathApi yadi sacitta se sambandhita hoM to unako grahaNa karanA bhI aticAra hai| (3) parI pakI nahIM, pUrI kaccI bhI nahIM-gRhasthI meM aise bhI khAdya-padArtha taiyAra kiye jAte haiM jo adhapake yA adhakacce kahe jA sakate haiM / mogarI Adi vanaspatiyoM ko tave para choMka kara jaldI utAra liyA jAtA hai / unakA pUrA paripAka nahIM hotA / unameM sacittatA raha jAtI hai / ataeva jo sacitta kA tyAgI hai, usake lie aise padArtha grAhya nahIM haiN| unake sevana se vrata dUSita hotA hai / (4) abhipakvAhAra-isakA artha hai sar3e gale phala Adi kA sevana krnaa| aise padArthoM ke sevana se trasajIvoM kI hiMsA hotI hai aura asAvadhAnI meM ve khAne meM bhI A sakate haiN| pratyeka khAdya padArtha kI eka avadhi hotI hai taba taka vaha ThIka rahatA hai / adhika samaya bIta jAne para vaha sar3a jAtA hai, gala jAtA hai yA ghuna jAtA hai / usameM jIva-jantu utpanna ho jAte haiM / aisI sthiti meM vaha khAdya nahIM rahatA / adhika dinoM taka rakhane se miSThAnoM meM bhI jantu utpanna ho jAte haiM / vaha na khAne yogya rahate haiM aura na khilAne yogya | pazuoM ko bhI aisI cIja nahIM khilAnA cAhie / anucita lAlaca aura aviveka ke kAraNa manuSya inheM khAkara yA khilAkara mahAhiMsA ke kAraNa bana jAte haiM / isase aneka rogoM kI bhI utpatti hotI hai| anyAnya khAdya vastuoM meM bhI niyata samaya ke pazcAta jIvoM kI utpatti ho jAtI hai / ataeva gRhasthoM ko, vizeSataH bahinoM ko isa viSaya meM khUba sAvadhAnI baratanI caahie| khAne ke liye upayoga karane se pahale pratyeka khAdya padArtha kI bArIkI se jA~ca kara lenI cAhie / bahuta bAra khAdya vastu meM vikRti to ho jAtI hai parantu dekhane vAle ko sahasA mAlUma nahIM hotI / ataeva vastu ke varNa, gaMdha Adi kI parIkSA kara lenI cAhie | agara varNa, gaMdha Adi meM parivartana ho gayA ho to use akhAdhaM samajhanA caahie| agara khAna-pAna sambandhI maryAdA para pUrA dhyAna diyA jAya aura bahineM viveka evaM yatanA se kAma leM to bahuta se nirarthaka pApoM se bacAva ho sakatA hai aura svAsthya bhI saMkaTa meM par3ane se baca sakatA hai / manuSya bAharI tuccha hAni-lAbha kI socatA hai, magara yaha nahIM dekhatA ki samaya bIta jAne ke kAraNa yaha vastu tyAjya ho gaI hai| yadi isakA sevana kiyA jAegA, to kitanI hiMsA hogI, yaha vicAra bahuta kama logoM meM hotA hai| zrAvaka-zrAvikA kI . dRSTi pApa se bacane kI hotI hai, Arthika hAni-lAbha usakI tulanA meM gauNa hote haiN|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 321 ataeva jisa vastu kA svAda badala jAya, gaMdha badala jAya aura raMgarUpa badala jAya, use abhakSya jAna kara zrAvaka kArya meM nahIM letA - na hI lenA cAhie / vibhinna vastuoM ke vibhinna svabhAva haiM / koI vastu zIghra bigar3a jAtI hai, koI dera meM bigar3atI hai / unakA bigar3anA mausama para bhI nirbhara hai| ataeva saba cIjoM ke lie koI eka samaya nirdhArita nahIM kiyA jA sakatA / gRhastha yadi sAvadhAna rahe to apane anubhava se hI yaha saba samajha sakatA hai / bahinoM ko isa sambandha meM khUba sAvadhAna rahanA cAhie / (5) tuccha auSadhibhakSaNa-bhojana karane kA sAkSAt prayojana bhUkha ko upazAnta karanA hai / jisa vastu ko khAne se vaha prayojana siddha na ho, use nahIM khAnA cAhie / vivekamAna gRhastha yaha lakSya rakhatA hai ki kAma bane, bhUkha miTe aura vastu vyartha na bigar3e | sItAphala, tindukaphala Adi meM bIja bahuta hote haiM / unameM khAdya aMza atyalpa hotA hai / unake khAne se zarIra nirvAha ho jAya aisI bAta nahIM hai / jisa vastu ke sevana se zarIra kI yAtrA kA nirvAha na ho aura usa vastu kI bhI hAni ho, usake sevana se bhalA kyA lAbha hai / udara kI pUrti ho, zarIra kA nirvAha ho aura adhika hiMsA bhI na ho, yahI vicAra uttama hai / kevala thor3I-sI dera ke svAda-sukha ke lie kisI vastu ko khAnA aura hiMsA kA bhAgI bananA zrAvaka pasanda nahIM karatA / zrAvaka apane bhojana ke viSaya meM vivekayukta hotA hai / jisameM viveka nahIM hotA, vaha khAne ke viSaya meM kama socatA hai / svAdalolupa na hiMsA - ahiMsA kA vicAra karatA hai na hita-ahita kI bAta socatA hai aura na anya prakAra ke hAni-lAbhoM kA vicAra karatA hai / Aja phala, makkhana, ghRta Adi padArtha videzoM se sIlabanda hokara bhArata A rahe haiM / yaha kaisI biDambanA hai / jisa deza meM gAya ko mAtA mAnA jAtA ho aura usakI pUjA kI jAtI ho vaha deza makkhana jaisI cIja bhI videza se maMgavAe / jo deza kRSipradhAna ginA jAtA ho use videzoM kI dayA para nirbhara rahanA par3e aura udarapUrti ke lie unakA mukha tAkanA par3e, yaha bhAratIya janoM ke lie kyA zocanIya sthiti nahIM hai ? jaba deza meM khAdya padArthoM kI kamI ho taba khAsa taura para dhyAna rakhanA cAhie ki koI khAdya padArtha bigar3ane na pAve / isase laukika aura dhArmika donoM lAbha hoge / para idhara kitanA dhyAna diyA jA rahA hai ? Aja logoM kI sAtvika vRtti kama ho rahI hai / khAdya - akhAdya kA koI dhyAna nahIM rakhA jA rahA hai / milAvaTa karanA mAmUlI bAta ho gaI hai / bhAgya se hI
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 AdhyAtmika Aloka koI cIja zuddha mila sakatI hai, anyathA kisI meM kucha aura kisI meM kucha milAyA jA rahA hai aura loga vivaza hokara aise padArthoM ko kharIdate haiM / dUdha aura ATe jaisI vastuoM kA, jo zarIra evaM jIvana ke lie upayogI mAnI gaI haiM, zuddha rUpa meM prApta honA kitanA kaThina ho gayA hai, isa bAta ko Apa bhalI-bhAMti jAnate haiN| kemikala ke nAma para kyA-kyA milAyA jAtA hai, isakA kyA patA hai ? paika kI huI vastuoM para bhI Aja bharosA nahIM raha gayA hai| abhI yaha sthiti hai to Age Ane vAle samaya meM kyA sthiti hogI, kahA nahIM jA sakatA / ina bAtoM kA ullekha kiyA jA rahA hai ki dharma kA AdhAra naitikatA nahIM vahAM dharma Thahara nahIM sakatA / ataeva dharma kI pratiSThA ke lie jIvana meM naitikatA AnA Avazyaka hai / Aja naitikatA ke yasa ke kAraNa logoM ke hRdaya meM se dharma kA bhAva bhI naSTa hotA jA rahA hai / Aja bhakSya-abhakSya kA vicAra na karake manuSya ucchaMkhala pravRtti kA paricaya de rahA hai, kintu yAda rakhanA cAhie ki AhAra bigar3ane se vicAra vigar3atA hai aura vicAra bigar3ane se AcAra meM vikRti AtI hai / jaba AcAra vikRta hotA hai to jIvana bhI vikRta bana jAtA hai| zAstra meM kahA hai _ 'AhAra micche miyamesaNijjA eka ziSya ne guru se prazna kiyA-kAma, krodha, moha Adi vikAroM para kaise vijaya prApta kI jAya ? to guru ne uttara diyA - terA AhAra AvazyakatA ke anusAra aura nirdoSa honA cAhie / isase mana meM sAtvikatA AegI, mana zuddha hogaa| sAdhanA ke mArga meM sajaga raha kara calane vAlA hI apanA jIvana UMcA uThA sakatA bahuta-se vivekahIna loga svAda ke lobha meM par3a kara AvazyakatA se adhika khA jAte haiM / bhojana svAdiSTa huA to lUMsa-ThUsa kara use peTa meM bharate haiM / yadi anna parAyA huA taba to pUchanA hI kyA hai / peTU logoM ne kahA hai parAnaM prApya durbaddhe, zarIre mA dayAM kuru / parAnaM durlabhaM loke, zarIraM hi punaH punaH / / arthAt are mUrkha ? parAyA anna mile to zarIra para dayA mata kara / zarIra mila sakatA hai, kintu parAyA ana durlabha hai / jahAM logoM kI aisI dRSTi ho vahAM kyA kahA jAya, ve jIvana ke lie bhojana samajhane ke bajAya bhojana ke lie jIvana .:jate haiN| kintu bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ko sUcanA dI hai ki bhojana utanA hI . karanA cAhie jisase saMyama kI sAdhanA meM bAdhA na pahu~ce, AvazyakatA se adhika
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyyAtmika Aloka 323 bhojana kiyA jAegA to zarIra meM gar3abar3a hogI, mana meM azAnti hogI, pramAda AegA aura sAdhanA yathAvat na ho sakegI / svAdhyAya aura dhyAna ke lie citta kI jisa ekAgratA kI AvazyakatA hai, vaha nahIM raha skegii| Ananda ne jaba vrata grahaNa kie to bhojana sambandhI aneka maryAdAeM bhI svIkAra kI / usakA AhAra zuddha hai usake pAsa jJAna kA bala hai, ataeva usakI pragati ke dvAra avaruddha nahIM hue haiN| jahAM AtmajJAna kA lokottara prakAza daidIpyamAna rahatA hai vahIM sAdhanA sahI mArga para calatI aura phalatI hai / sthUlabhadra muni apane AtmajJAna ke bala para vaha kArya kara sake jise deva bhI nahIM kara sakate / siMhaguphAvAsI muni ne guru saMbhUti vijaya se nivedana kiyA ki mujhe bhI vaizyA ke ghara meM varSAkAla vyatIta karane kI anumati dI jAya / unheM jJAna nahIM hai ki muni sthUlabhadra ne kaisA jIvana vyatIta kiyA hai aura kisa sImA taka virAga avasthA prApta karake kAma ko parAjita kiyA hai / Aveza meM calane vAlA vyakti prAyaH asaphala hotA hai / cAhe laukika sAhasa kA kAma ho, cAhe lokottara sAhasa kA / bhayapUrNa sthAnoM meM vijaya pAne kA laukika kArya ho yA kAmakrodha Adi vikAroM para vijaya pAne kA AdhyAtmika kArya ho, joza vAlA vyakti saphalatA nahIM pAtA / usa muni ko itanA bhI patA nahIM thA ki sthUlabhadra ne rUpakoSA ke jIvana meM hI mahAn parivartana kara diyA hai| jaba ukta muni ne anumati mAMgI to gurujI kucha dera taka mauna hI rhe| ve samajha gae ki isake mana meM bhAvAveza khela rahA hai / yaha sthUlabhadra kI barAbarI karane kI hI bhAvanA se kaThora sAdhanA karanA cAhatA hai / magara sthUlabhadra kI yogyatA aura vairAgyavRtti kI UMcAI kA isako ThIka-ThIka parijJAna nahIM hai| sthUlabhadra kA abhinandana aura abhivAdana sakala saMgha kA abhinandana aura abhivAdana hai, aisI udAra bhAvanA yadi una tInoM muniyoM meM hotI to ve IrSyA ke vazIbhUta hokara aisA karane para utArU na hote / unheM yahI patA nahIM ki jaba sAthI muni ke guNoM kA utkarSa evaM sammAna ho unakA mana sahana nahIM kara sakatA to ve durjaya kAmavAsanA ko usa hada taka kaise jIta sakeMge ! itanA durbala hRdaya kyA usa ghora parIsaha ko jItane meM samartha ho sakegA ? eka gAMva meM eka bhAI apane Apako bar3e sAhasI mAnate the / ve aksara kahA karate-bhUta kA kyA bhaya hai ? maiM bhUta ke lie bhI bhUta hU~ / sAhasa kA koI bhI kArya kara sakatA huuN|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 324 logoM ne unakI parIkSA karane kI ThAnI / eka bAra jaba ve isI prakAra kI DIge mAra rahe the, logoM ne unase kahA agara Apa rAtri ke samaya, zmazAna meM jAkara pIpala ke per3a meM kIla ThoMka kara A jAeM to samajheM ki Apa vAstava meM himmatavara haiM / anyathA apane muMha se apanI tArIpha ke pula bAMdhanA kauna bar3I bAta hai. ? vaha mahAzaya jaise vastra pahane the, vaise hI zmazAna pahu~ca ge| bAta unheM: cubha gaI thI aura ve isa parIkSA meM saphala hokara apanA sikkA jamA lenA cAhate the| zmazAna meM pahu~ca kara unhoMne pIpala ke vRkSa meM kIla bhI gAr3a dI / kintu utAvalepana meM AdamI cUke binA nahIM rahatA / utAvalApana kAma bigAr3atA hai / jaba usane pIpala ke mUla meM kIla ThokI to kapar3e kA eka pallA bhI usa kIla meM daba gyaa| vahIM apanA pallA chur3Ane lagA para vaha chUTA nhiiN| usane samajha liyA bhUta ne merA pallA pakar3a liyA hai / hozahavAsa guma ho gae / bhaya kA itanA tIvra saMcAra huA ki ve bhAI vahIM para ThAra ho ge| dhairya se kAma liyA hotA aura ahaMbhAva mana meM na AtA to usakA kAma. bana jAtA, parantu adhairya, ahaMkAra evaM joza ke kAraNa usakA kAma bigar3a gyaa| siMhaguphAvAsI muni ke hRdaya meM bhI ahaMkAra kA viSa ghulA. huA thaa| ve. socate the ki mere samAna tapasvI kauna hai ? isa ahaMkAra kI preraNA se hI unhoMne anumati cAhI thI, magara gurujI mauna rahe / ve jAnate the ki ise saphalatA milane vAlI nahIM hai / yaha IrSyA ke vazIbhUta hokara aba taka ke kiye para pAnI phera degaa| tathApi hamezA ke lie ise acchI sIkha mila jAegI | maiM anumati to deM nahIM: sakatA- isake adhaHpatana meM kaise nimitta bana sakatA hU~ ? magara manA karanA bhI ucita nahIM pratIta hotA / manA karUMgA to isake citta meM saMdA zalya banA rahegA aura yaha nizzalya sAdhanA nahIM kara skegaa| Avazyaka yaha hai ki kaSAya kA viSa kisI prakAra: dhula jaae| yaha saba soca kara gurujI mauna hI rahe............. _____ anya munijana bhI varSAkAla meM apanI-apanI sAdhanA meM lagane kI bAta socaneM lage / siMhaguphAvAsI muni pATalIputra jA pahuMce, jahAM rUpakoSA kA ghara hai| rUpakoSA kA pUrA muhallA thA / yadyapi usane vezyAvRtti kA parityAga kara diyA thaa| phira bhI loga usake yahAM Ate-jAte:the / . muni bhI usake ghara pahu~ce / usane muni kA yathocita sammAna kiyaa| usake anupama rUpa-lAvaNya ne usakI madhuravANI ne aura vinamratApUrNa vyavahAra ne muni ke mana ko AkarSita kara liyA / muni ne usase kahA-mujhe apane bhavana meM cAturmAsa vyatIta na kI AjJA diijie|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 325 catura rUpakoSA ne duniyA dekhI thii| vaha ur3atI cir3iyA ko pahacAnatI thii| muni ke mana kA bhAva usase chipA nahIM rahA / usane samajha liyA ki yaha muni sthUlabhadra kI barAbarI karanA cAhate haiM, anyathA itane bar3e pATalIputra ko chor3a kara mere yahAM caumAsA vyatIta karane kA kyA hetu ho sakatA hai ? ina muni kA zarIra to sthUlabhadra ke zarIra ke samAna thA, kintu sthUlabhadra ke antara meM virAjamAna manodevatA ke samAna mana nahIM thA / rUpakoSA ne socA-muni ko sIkha milanI cAhie kintu patita nahIM hone denA cAhie | acchA huA ki ve mere bhavana meM Ae; anyatra kahIM cale gae hote to na jAne kyA hotA ? mana hI mana isa prakAra soca kara rUpakoSA ne kahA - Apa prasatratApUrvaka yahAM nivAsa kareM, kintu merI mAMga Apako pUrNa karanI hogii| muni nahIM samajha pAe ki isakI mAMga kyA balA hai ? vaha to isI dhuna meM the ki kisI prakAra isake yahAM Thaharane ko sthAna mila jAya / ve pramANapatra lekara guru ke pAsa lauTanA cAhate the aura apane ko sthUlabhadra ke samakakSa sAdhaka pramANita karanA cAhate the| bandhuo ! ye atIta kI gAthAeM manoraMjana kI sAmagrI nahIM, sajIva bodha-pATha haiM / sAdhaka ke jIvana meM kisa prakAra utAra car3hAva Ate haiM, kaise-kaise utthAna-patana ke avasara Ate haiM, yaha vAta ina gAthAoM se samajhI jA sakatI hai| jo inake marma taka pahu~ca kara apane jIvana ko unnata aura nirmala banAeMge, ve ihaloka-paraloka ko kalyANamaya banA skeNge|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ [57] mahArambha ke janaka-karmAdAna kahA jA cukA hai ki cAritra dharma do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai(1) anagAra dharma aura (2) sAgAra dharma / muniyoM kA dharma anagAra dharma kahalAtA hai, jisakA AdhAra pUrNa tyAga hai / pUrI taraha pApoM se nivRtta hone para aura mamatA ko jIta lene para hI anagAra dharma kA pAlana ho sakatA hai / kintu yaha yogyatA sabameM nahIM hotI / jIvana kI itanI ucca bhUmikA para pahu~canA sAdhAraNa vyaktiyoM ke lie susAdhya nahIM hai / ataeva jo anagAra dharma ke mArga para nahIM cala sakatA vaha sAgAra dharma arthAt gRhastha dharma kA pAlana karatA hai, jise zrAvaka dharma bhI kahate haiM / muni dharma aura zrAvakadharma kI dizA meM koI antara nahIM hai - antara kevala stara kA hai| ataeva jaise muni ahiMsA kI ArAdhanA karatA hai vaise hI zrAvaka bhI / muni trasa-sthAvara jIvoM kI pUrNa ahiMsA kA pAlaka hotA hai parantu zrAvaka use Azika rUpa meM pAla sakatA hai| phira bhI usakA lakSya sadaiva ahiMsA kI ora hI rahatA hai / vaha adhika se adhika jIvarakSA karatA huA apanA saMsAra vyavahAra calAtA hai / bandha mokSa Adi kI vicAradhArA usake jIvana se achUtI nahIM rahatI / prANAtipAta viramaNa usakA prathama dharma hai| vaha sApekSa, nirapekSa, nivArya, anivArya kAryoM ko lakSya meM rakhakara calatA hai| viveka kA dIpaka usakA mArgadarzaka hotA hai / vaha aise bhogoM tathA karmoM para niyantraNa karatA hai jisase bar3I hiMsA hotI ho / vaha nirarthaka hiMsA nahIM karatA aura sArthaka hiMsA se bhI adhika se adhika bacane kA prayAsa karatA hai| ahiMsA kI ArAdhanA ke lie aura sAtha hI mamatva bhAva ko kama karane ke lie ho gRhastha bhogopabhoga kI sAmagrI kI maryAdA bA~dha letA hai / bhogopabhoga parimANa vrata kA nirmala pAlana ho sake, isa uddezya se usake pA~ca aticAra batalAe gae haiM aura unakA vivecana bhI kiyA jA cukA hai|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 AdhyAtmika Aloka mokSamArga kA sAdhaka, cAhe vaha muni ho yA gRhastha, jIvanarakSaNa aura zarIra-rakSaNa ke lie hI bhojana karatA hai, rasanA kI tRpti ke lie nahIM, svAdalolupatA se prerita hokara nahIM / isI uddezya se yaha kahA gayA hai ki zrAvaka tuccha auSadhiyoM ke prayoga ko bhI sImita kre| aticAroM kI gaNanA meM 'auSadhi' zabda kA prayoga vizeSa abhiprAya se kiyA gayA hai| usameM kucha rahasya nihita hai / pratyeka tuccha vanaspati-dhAnya ko auSadhi yA auSadha kahA hai / 'auSaM-poSa dhatte-dhArayati, iti auSadhiH / ' yaha isa zabda kI vyutpatti hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki jo zarIra ko puSTi pradAna kare, vaha auSadhi kahalAtI hai / mUla auSadhi yA davA dhAnya vanaspati hai / loga samajhate haiM ki 'necaropaithI' pazcima kI dena hai, magara jinhoMne bhAratIya sAhitya-sAgara meM avagAhana kiyA hai, ve bhalIbhA~ti samajha sakate haiM ki isakA mUla bhArata meM hai / uttarAdhyayana sUtra ke mRgAputrIya adhyayana ko jo vicArapUrvaka par3hege, ve isa tathya se paricita hoNge| bhArata ke manISI bahuta prAcIna kAla se prAkRtika upacAra ke mahatva ko jAnate the / Aja bhAratavAsI usake mahatva ko bhUla rahe haiM aura pazcima ke loga usakI upayogitA ko svIkAra kara rahe haiM, yaha eka vismaya kI bAta hai| prAkRtika cikitsA ke mukAbile meM aneka prakAra kI cikitsA paddhatiyAM pracalita huI haiN| Aja isa deza meM videzI davAoM kA itanA adhika pracAra ho gayA hai ki bhArata kI Ayurvedika auSadhoM ko bhI unake samAna goliyoM, kepsUloM aura iMjekzanoM ke DhA~ce meM DhAlanA par3A / Ayurveda kA vidhAna hai - 'jvarAdau laMghanam padhyam' arthAt bukhAra Ate hI upavAsa kara lenA cAhie, kintu Aja isa bAta para kauna vizvAsa karatA hai ? sUrya kI kiraNeM aura jala Adi prAkRtika vastueM bar3I lAbhadAyaka auSadhiyAM haiN| RSi-muniyoM ke dIrgha jIvana kA kAraNa unakA prAkRtika vastuoM kA sevana hai / kaI prANI jIbha se cATa cATa kara apanA ghAva ThIka kara lete haiM / magara logoM ko prAkRtika cikitsA para Aja bharosA nahIM rahA hai / ve apavitra elopaithika auSadhiyoM kA sevana karake apanA dharma vinaSTa karate haiM / zAstra kI dRSTi se samasta dhAnya auSadhi kI koTi meM Ate haiN| yadi vidhipUrvaka inakA sevana kiyA jAya to ve svAsthyaprada siddha hote haiM / hAM, avidhi se sevana karane para ve avazya rogotpAdaka ho sakate haiN|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 AdhyAtmika Aloka vratamaya jIvana vyatIta karane vAle ko tuccha auSadhi kA sevana nahIM karanA cAhie kyoMki usameM khAdya aMza kama hotA hai aura phaiMkane yogya aMza adhika hotA hai| __ mahAvIra svAmI kA kathana hai-"he mAnava ! tu vRthA pApa ke bhAra ko kyoM bar3hAtA hai ? padArthoM kA sevana isa prakAra kara ki terA kAma cale aura vastu kA vinAza na ho | bhogalAlasA para aMkuza lagAegA to karmabandha para svataH aMkuza laga * jAegA | jIvana banAnA hai, jIvana se kucha mahatvapUrNa lAbha uThAnA hai aura Atma-sAdhanA kI yAtrA meM binA TakarAe lakSya para pahuMcanA hai to bhoga aura upabhoga kI sAmagrI para vivekapUrNa niyantraNa karanA Avazyaka hai / yadi ThIka taraha se yaha niyantraNa sthApita ho jAya aura jIvana meM saMyama aura sAdagI A jAya to bar3e-bar3e rAkSasI kala-kArakhAnoM kI AvazyakatA hI na ho / isa prakAra ke kArakhAnoM kI sthApanA mahA tRSNA kI badaulata hotI hai / unameM kitane hI logoM kI hatyA aura zoSaNa hotA hai, kitane hI garIboM ke hAtha-paira kaTate haiM aura na jAne kitane logoM kI AjIvikA naSTa hotI hai / hajAroM manuSya apane hAthoM se jo nirmANa karate haiM, use eka bar3A kArakhAnA thor3e-se logoM kI sahAyatA se kara DAlatA hai / pariNAmasvarUpa bahuta se loga bekAra aura berojagAra phirate haiM unake pAsa koI AjIvikA nahIM bctii| jina dezoM kI AbAdI alpa saMkhyaka ho vahAM kala-kArakhAnoM kI upayogitA samajha meM A sakatI hai kintu jisa deza meM itanI vipula janasaMkhyA ho aura vaha nirantara bar3hatI hI jA rahI ho, vahAM yantroM se kAma lenA aura mAnava-zakti ko vyartha banA denA buddhimattA nahIM hai / dhArmika dRSTi se bhI yaha mahAraMbha hai / ". jo zrAvakadharma kI ArAdhanA karatA hai use cintana karanA hai, vicAra karanA hai, AtmA ko bhArI banAne vAle kAryoM ko kama karanA hai aura apane lakSya kI ora gati tIvra karanI hai| yaha yAntrika paddhati se car3hane kA mArga nahIM hai, jIvana taya karane kA mArga hai / yaMtra ke sahAre bhArI vastueM Upara uThA lI jAtI haiM, magara bhArI jIvana ko UMcA uThAne ke lie koI yantra nahIM hai / dUsare ke sahAre U~cA car3hanA asthAyI hai, alpakAlika hai / isa prakAra car3hanA vAstavika car3hanA nahIM hai / adhyAtma kI ucca, uccatara aura uccatama bhUmikA para svayaM ke puruSArtha se hI car3hA jAtA hai / bhagavAna mahAvIra ne ucca svara meM ghoSa kiyA hai 'tumameva tumaM mittA, kiM bahiyA mittamicchasi / ' .. he Atman ! tU apanA mitra Apa hI hai / kyoM bAharI mitra ( sahAyaka ) kI apekSA rakhatA hai|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 329 - bhagavAn kI svAvalambana kI isa udAtta svara-laharI meM jIvana kA teja aura oja bharA huA hai / hameM bhalIbhA~ti samajha lenA cAhie ki hamArA kalyANa aura utthAna hamAre hI prayatna aura puruSArtha meM nihita hai| kalyANa aura utthAna bhIkha mAMgane se nahIM miltaa| 'jIvita prANI calatA hai, murdA ghasITA jAtA hai / ' aijina dUra hai to majadUra dhakkA dekara DibboM ko idhara-udhara kara dete haiM / yA aijina ne dhakkA diyA, DibbA thor3I dUra calA aura ruka gayA / usa Dibbe meM svayaM kI pAvara (zakti) nahIM hai calane kI / vaha dUsare ke sahAre calane vAlA hai| isI prakAra satsaMgati kA dhakkA lagane para thor3A Age calA jA sakatA hai, magara majila taka pahu~cane ke lie to nija kA hI bala cAhie / rela kI paTariyoM para calane vAlI ThelAgAr3I meM dhakkA dekara gati lAnI par3atI hai / bAra-bAra dhakkA dene se usameM vega AtA hai / eka-do sTezanoM taka yoM kAma cala jAtA hai / para DibboM ko lekara calane kI zakti usameM nahIM hai / kyA mAnava ko apanA jIvana aisA hI banAnA ucita hai ? nahIM, use sajIva kI taraha svayaM calanA cAhie, murde kI taraha dUsare ke sahAre calanA zobhA nahIM detA / zrAvaka Ananda ne mahAvIra svAmI kI jJAnajyoti se apanA laghu dIpa jalA liyA aura aba vaha svayaM Alokita hokara cala rahA hai / usane bhogopabhoga parimANa vrata ko jaba aMgIkAra kiyA to bhojana kI dRSTi se hone vAle pA~ca aura karma kI dRSTi se hone vAle pandraha aticAroM se bhI bacane kA saMkalpa kiyA / pA~ca aticAroM kA pratipAdana kiyA jA cukA hai| karmAdAnoM ke sambandha meM kucha bAteM batalAnA Avazyaka hai| 'karmAdAna' zabda do zabdoM ke mela se banA hai, ve do zabda haiM - karma aura AdAna / jina kAryoM se karma kA bandha hotA hai ve karmAdAna haiM, yaha isa zabda kA artha hai / kintu yaha artha paripUrNa nahIM hai / saMsAra meM aisI koI pravRtti nahIM hai jisase karma kA AdAna ( grahaNa bandha ) na hotA ho / zubha kRtya zubha karmo ke AdAna ke kAraNa haiM to azubha kRtvoM se azubha karmoM kA AdAna hotA hai / isa prakAra bhASaNa pravacana, zravaNa, manivandana Adi sabhI kriyAeM karmAdAna siddha ho jAtI haiN| phira karmAdAnoM kI saMkhyA pandraha hI kyoM kahI gaI hai ? kyA vAstava meM saMsAra ke sabhI kRtya karmAdAna hI haiM ? isa prazna para vicAra karane kI AvazyakatA hai|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 AdhyAtmika Aloka __'karmAdAna' jaina paribhASA ke anusAra yogarUr3ha zabda hai| yahAM 'karma' zabda se mahAkarma artha samajhanA cAhie, arthAt jisa kArya yA vyApAra-dhandhe se ghora karmoM kA bandha ho, jo kArya mahAraMbha rUpa hoM, mahArambha ke janaka hoM, vehI karmAdAna kahalAte haiN| karma do prakAra ke hote haiM-1) khara karma aura (2) mRdu karma / jisa karma meM hiMsA bar3ha na jAya, yaha vicAra rahatA hai, vaha mRdu (saumya) karma kahalAtA hai aura jahAM yaha vicAra na ho vaha khara karma hai / adhavA yoM kahA jA sakatA hai ki jo karma AtmA ke lie aura anya jIvoM ke lie kaThora baneM, ve khara karma haiM / khara karma durgati kI ora le jAte haiM / jIvoM ke vinAza kI adhikatA vAle kArya karane se hRdaya kaThora bana jAtA hai aura karuNA bhAva vilupta ho jAtA hai / isI kAraNa aise kAryoM ko karmAdAna kahA gayA hai / __ karmAdAna pandraha haiM jinameM se dasa karma se sambandha rakhate haiM aura pA~ca vyApAra-dhandhe se sambandha rakhate haiN| Azaya yaha hai ki karmAdAnoM meM do prakAra ke kAryoM ko grahaNa kiyA gayA hai - vANijya ko aura karma ko / jisa cIja ko Apa svayaM banAte nahIM kintu usakA kraya-vikraya karake lAbha kamAte haiM, vaha vANijya kahalAtA hai / eka bunakara svayaM kapar3A banAtA aura becatA hai, vaha karma kahalAtA hai| bhogopabhoga parimANa vrata meM inhIM donoM ke sambandha meM maryAdA kI jAtI hai| jaba koI gRhastha isa vrata ko dhAraNa kare to use pralobhana se Upara uThanA cAhie aura deza-kAla sambandhI vAtAvaraNa se prabhAvita nahIM honA caahie| usake antaHkaraNa meM saMyama ke prati gaharI lagana honI cAhie aura usake phalasvarUpa jIvana meM sAdagI A jAnI cAhie / vaha apanI AvazyakatAoM ko niyantraNa meM rakhegA aura tRSNA ke vazIbhUta nahIM hogA tabhI isa vrata kA samIcIna rUpa se pAlana kara skegaa| anagAra dharma sAdhanA kA rUpa nirAlA hai / usameM pUrNa rUpa se vANijya evaM karma kA tyAga to hotA hI hai, sabhI prakAra ke AraMbhamaya kAryoM kA bhI tyAga hotA hai / anagAra kA jIvana aisI maryAdA se baMdhA hai ki pralobhanoM ko vahAM jagaha hI nahIM hai / jarA-sI asAvadhAnI meM vaha varSoM kI kaThina sAdhanA ko gaMvA detA hai / sAMsArika hAni-lAbha ke viSaya meM sAdhAraNa manuSya bhI sAvadhAna rahatA hai to AdhyAtmika sAdhanA ke kSetra meM to aura bhI adhika saceta rahane kI AvazyakatA hai / jo saceta rahegA vaha Atmika dhana ko nahIM khoegA / use mAnasika santulana rakhane kI anivArya AvazyakatA hai| anAdikAlIna kusaMskAroM ke kAraNa mana meM vividha prakAra ke AvegoM kI urmiyAM utpanna hotI haiM / agara manuSya unake vega meM baha jAtA hai to usakA kahIM
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 331 ThikAnA nahIM raha jAtA / bhaya aura krodha ke vega ko jItanA AsAna nahIM phira bhI vaha jItA jA sakatA hai, magara rAga kA vega atIva prabala hotA hai / use jIta lenA atyanta kaThina hai / AdivAsI kahalAne vAle loga Aja bhI khule jaMgaloM meM par3heM mila jAte haiM, jahAM zera jaise hiMsra jAnavaroM kA AvAgamana hotA rahatA hai / ve nirbhaya raha kara jaMgala meM nivAsa karate haiM / bhaya ko jItanA unakI prakRti ke antargata hai| kintu rAga ko jItanA itanA sarala nahIM hai / isake lie jJAna kI AvazyakatA hai / jJAna bhI bAhya evaM zabdasparzI mAtra nahIM magara AtmasparzI honA cAhie / siMhaguphAvAsI muni ne rAga kI durjeyatA ko nahIM samajhA / usane bhaya kI vRtti para vijaya pAI thI aura socA thA ki bhaya ko jItanA hI kaThina hai / jisane bhaya ko jIta liyA usake lie rAgavRtti ko jItanA cuTakiyoM kA khela hai| parantu vaha rAga kI Aga meM se gujarA nahIM thA / zUravIra puruSa paine prahAroM ko jIta letA hai parantu ramaNI ke mRdula prahAroM ke sAmane use bhI hAra jAnA par3atA hai / una prahAroM ko jItane ke lie phaulAda kA kalejA cAhie / isI kAraNa kahA gayA hai ki mahApuruSoM kA citta vajra se bhI adhika kaThora aura phUla se bhI adhika komala hotA hai / dUsare ko duHkha meM dekha kara unakA hRdaya anAyAsa hI murajhA jAtA hai parantu apane prati ve vajra ke samAna hote haiM / kaThina se kaThina upasarga bhI unake dila ko hilA nahIM skte| joza kI sthiti meM siMhaguphAvAsI pATalIputra meM rUpakoSA ke ghara pahu~ce / unhoMne usake ghara meM nivAsa karake cAra mAsa (cAturmAsya) vyatIta karane kI anumati mAMgI / vezyA unake Atmabala kI parIkSA karanA cAhatI thI / ataeva usane vinamra evaM madhura svara meM kahA-"merA bar3A saubhAgya hai ki ApakA mere dvAra para padArpaNa huA / samAja meM merI jaisI mahilAeM gardA kI dRSTi se dekhI jAtI haiM kintu Apa lokottara dRSTi se sampanna haiM / Apake lie prANImAtra samAna haiN| isI kAraNa itane bar3e nagara ko chor3a kara yahAM padhAre haiM / kintu Apa pahale bhikSA grahaNa kara lIjie, bAda meM dharma vRddhi kI bAta kIjiegA / " arthI arthalAbha kA pAtra hotA hai aura kAmI kAmalAbha kA pAtra hotA hai| rAjiyA kavi ne kahA hai - kahaNI jAya nikAma, Achor3I ANI ukata / dAmA lobhI dAma, raMje na bAtAM 'rAjiyA' / / vezyA bolI dharma kI bAta karane se pahale peTapUrti kara lIjie /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 AdhyAtmika Aloka guru lobhI celA lAlacI, donoM kheleM dAva / donoM DUbA bApar3A baiTha patthara kI nAMva / / aura bhI kahA hai billI guru bagulA kiyA, dazA UjalI dekha / kaho kAlU kaise tirai, donoM kI gati eka / / rUpakoSA kahatI hai - "ApakA prayojana hai mere raMgamahala meM rahane ke lie eka kamare kI anumati prApta karanA, kintu eka bAta merI bhI mAna liijie|" / rAga kI sthiti meM manuSya kA viveka suSupta ho jAtA hai / jisa para rAga bhAva utpanna hotA hai, usake avaguNa use dRSTigocara nahIM hote / guNavAna ke guNoM kA Akalana karanA bhI usa samaya kaThina ho jAtA hai / rUpakoSA ne muni se bhikSA grahaNa karane kI prArthanA kI / muni ne AnAkAnI nahIM kI aura bhikSA aMgIkAra karalI / yaha bhikSA muni kI kasauTI karane ke lie dI gaI thI / ve kitane gahare pAnI meM haiM, yaha jAnane ke lie hI dI gaI thI, ataeva usameM gariSTha, mAdaka aura uttejaka khAdya the / muni ne bhikSA grahaNa karake usakA upayoga kara liyA / muni ke mana para AhAra kA asara huA / cirakAla se poSita virAga nirbala par3ane lagA aura anAdikAlIna rAga kA bhAva ubharane lagA / jaise saMdhyA ke samaya sUrya asta hone lagatA hai aura andhakAra apane paira phailAne lagatA hai, usI prakAra muni ke manarUpI AkAza se viveka kA sUrya asta hone lagA aura moha kA andhakAra apanA prasAra karane lagA / usako yaha manodazA dekhakara vicakSaNa rUpakoSA ne kahA-"Apa raMgamahala meM rahane kI anumati cAhate haiM aura maiM prasatratApUrvaka Apako anumati denA cAhatI hU~, kintu anumati pAne se pahale Apako merI eka choTI-sI zarta svIkAra karanI hogI / zarta yaha hai ki eka ratnajaTita kaMbala lAkara Apa mujhe pradAna kreN| yaha zarta pUrI hote hI sArA raMgamahala Apa apanA hI samajhie / yahI nahIM, maiM bhI ApakI dAsI hokara sevA kruuNgii|" muni kucha hicakicAe / socane lage - "ratnajaTita kaMbala kahAM pAUMgA maiM?' yaha vicAra kara ve asamaMjasa meM par3a gae / rUpakoSA ne unake bhAva ko tAr3a kara kahA-"Apa cintA meM par3a gae haiM ratnajaTita kaMbala nepAla-nareza ke yahAM milatA hai / abhyAgata sAdhu-santoM ko ve muphta
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 333 meM aise kaMbala dete haiN| kaMbala kI kImata to kucha denI nahIM hai, sirpha nepAla taka jAne kA sAhasa karanA hai / nepAla jaMgala pradhAna deza hai aura paidala calane vAloM ko pada-pada para bhaya banA rahatA hai| agara Apa meM itanI nirbhayatA ho to hI vahAM jAne kA sAhasa kIjiegA, anyathA rahane diijie|" nirbhayatA aura sAhasa kI bAta sunakara muni ke hRdaya meM ahaMkAra jAgA / socane lage-'bhaya ko jItane meM kauna merI barAbarI kara sakatA hai / mere pAsa sAhasa kA jitanA bala hai, anya kisake pAsa ho sakatA hai / rUpakoSA kI mAMga mere lie eka cunautI hai / isa cunautI kA sAmanA na kiyA to maiMne saMyama kyA pAlA aba taka bhAr3a hI jhauMkI, aisA samajhanA caahie|' muni ke mana meM ajJAta rUpa meM anurAga ke aMkura phUTa nikale the, Upara se unheM cunautI bhI mila gaI / unake jJAna kI chApa rAga kI chApa se daba gaI / viveka parAjita ho gayA, rAga vijayI ho gayA / nirbhayatA, jo aba taka unakA bhUSaNa thI, viveka evaM samabhAva ke abhAva meM dUSaNa bana gaI / vaha unheM patana kI ora ghasITane lagI / hRdaya meM rAga kA jo tUphAna uThA, usase viveka kA dIpaka bujha gayA / nepAla pahu~canA mAmUlI bAta nahIM / vahAM jIvana ke upabhoga kI, vilAsa kI, sAmagriyAM kama haiM aura vahAM ke nivAsiyoM kI AvazyakatAeM bhI kama haiM vahAM ke loga prAyaH nirbhaya rahate haiN| parantu muni ko vAstavikatA kA patA nahIM thA / vaha to kinhIM anya vicAroM meM hI cakkara lagAne lage the| rUpakoSA kI bhAvanA muni ko satpatha para lAne kI hI thI / vaha unheM asaMyama aura adhaHpatana kI ora nahIM le jAnA cAhatI thI / muni ke vilupta viveka ko jAgRta karanA usakA lakSya thA / unakA mAnasika bala ubhara Ae aura ve jina avAMchanIya vRttiyoM ke vazIbhUta ho rahe haiM, unase sAvadhAna ho jAeM, yahI usakI kAmanA thI / isI uddezya se usane ratnajaTita kaMbala kA nATaka racA thA / vaha muni ko skhalanA se bacAne kA prayAsa kara rahI thii| __ isI prakAra hameM bhI samAja kI skhalanAoM ko dhyAna meM rakhanA hai aura hRdaya meM ghuse hue malina bhAvoM ko jItanA hai| aisA karane se hamArA ihaloka-paraloka donoM meM kalyANa hogaa|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ [58] karmAdAna ke bheda . jisakA samabhAva, karuNAbhAva evaM maitrIbhAva itanA vyApaka bana jAtA hai ki vaha trasa aura sthAvara-sabhI prANiyoM ke prati ahiMsaka ho jAya, jisake jIvana meM saMsAra ke kisI bhI sajIva athavA nirjIva padArtha sambandhI Asakti nahIM raha jAtI, jo saba prakAra ke pApamaya kRtyoM se apane ko pRthaka kara letA hai aura jo mahAvratoM kA paripAlana karane meM samartha hotA hai, vahI zramaNadharma ke pAlana kA adhikArI hai / zramaNadharma kA pAlana karane ke lie gRhasthI se nAtA tor3akara ekAnta sAdhanA se nAtA jor3anA par3atA hai / kintu zrAvaka kA jIvana mAtra eka maryAdA ke sAtha, AcAra se paripUrNa hotA hai / vaha apanI paristhiti aura sAmarthya ke anusAra dezavirati kA AcaraNa karatA hai / zrAvaka ke vratamaya jIvanAdarza kA samyak prakAra se nirUpaNa hameM upAsakadazAMga sUtra meM milatA hai| usameM bhagavAna mahAvIra ke samaya ke dasa zrAvakoM kA vivaraNa hai, jisase zrAvakadharma kI eka spaSTa rUparekhA hamAre samakSa khiMca AtI hai / upAsakadazAMga meM pahalA carita Ananda zrAvaka kA hai / Ananda ke mAdhyama se usameM zrAvaka ke bAraha vratoM para prakAza DAlA gayA hai / pahale vratoM kA nirUpaNa aura phira unake aticAroM kA pratipAdana yaha krama usameM rakhA gayA hai / Ananda ne vibhinna vratoM meM kyA-kyA maryAdAeM rakhIM, yaha bhI vizad rUpa se varNana vahAM milatA hai / Ananda sambandhI ullikhita varNana kevala Ananda ke lie hI nahIM, dezavirati kA pAlana karane vAle pratyeka sAdhaka ke lie hai / usa varNana ke prakAza meM zrAvaka apane vratamaya jIvana kA nirmANa kara sakatA hai aura Adarza zrAvaka banakara apane jIvana ko saphala kara sakatA hai / yahAM karmAdAna kA vicAra karanA hai / kala 'karmAdAna' zabda ke artha para vicAra kiyA jA cukA hai / ye karmAdAna pandraha haiM, yaha bhI kahA jA cukA hai / isa vargIkaraNa meM una sabhI karmoM kA samAveza kara lenA "
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 AdhyAtmika Aloka cAhie jo mahAraMbha ke janaka haiM aura jinase ghora azubha karmoM kA bandha hotA hai / ye karmAdAna jAnane ke yogya haiM jisase AtmA bhArI na bane / karmAdAnoM ke viSaya meM AcArya haribhadra, AcArya abhayadeva aura AcArya hemacandra Adi ne karmAdAnoM kI vyAkhyA kI hai aura unake bhedoM para apane-apane vicAra prakaTa kiye haiM / yahAM saMkSepa meM ina para vicAra karanA hai (1) iMgAla kamme ( aMgAra karma )- iMgAla kA artha hai koyalA / koyalA banA kara becane kA dhaMdhA karane vAlA agnikAya, vanaspatikAya aura vAyukAya ke jIvoM kA pracura parimANa meM ghAta karatA hai / anya trasa Adi prANiyoM ke ghAta kA bhI kAraNa banatA hai / isa kArya se mahAna hiMsA hotI hai | koyalA banAne ke lie lakar3I kA Dhera kara-karake usameM Aga lagAnI par3atI hai jaise kumhAra miTTI ke bartanoM ko pakAne ke lie unakA Dhera karatA hai| prAyaH jIva-jantu jahAM zItalatA pAte haiM vahAM nivAsa karate haiM, lakar3I ke pAsa aura usake sahAre bhI anekAneka jIvana rahate haiN| aisI sthiti meM lakar3I kI DherI ko jalAne se kitane jIvoM kI hatyA hotI hai, yaha to kevala bhagavAna hI jAnate haiM / ataevaM koyalA banAne kA dhaMdhA karane vAlA mahAraMbha aura trasa jIvoM kI hiMsA kA bhI bhAgI banatA hai / dhadhe ke rUpa meM isa kArya ko karane se bar3e parimANa meM jIva hiMsA rUpa mahAraMbha karanA par3atA hai / ataeva mahAraMbha kA kAraNa hone se iMgAlakamma ( aMgAra karma) zrAvaka ke karane yogya nahIM hai| kucha AcAryoM ne aMgAra karma kA vyApaka artha liyA hai / ve aMgAra kA artha agni mAna kara isakI vyAkhyA karate haiM / agara yaha artha liyA jAya to lohakAra, svarNakAra, halavAI aura bhar3abhUje kA dhaMdhA bhI aMgAra karma ke antargata A jAegA / yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vyAkhyAkAroM ke vicAroM para deza, kAla aura vAtAvaraNa kI chAyA bhI par3atI hai / jaisA yahAM zrAvaka ke karma para vicAra kiyA gayA hai, usI prakAra manusmRtikAra ne brAhmaNoM ke karma batalAe haiM / brAhmaNoM ke karma kA nirUpaNa karane meM manusmRtikAra kA lakSya yaha rahA pratIta hotA hai ki tyAga-sAdhanA-parAyaNa brAhmaNa arthopArjana meM lIna na bana jaaeN| zrAvaka kA pada bhI UMcA hai| zrAvaka ko brAhmaNa bhI kahA gayA hai / sAdhu kI taraha zrAvaka bhI kisI ko zikSA de sake, aisA lakSya hai| kintu zikSA vahI de sakatA hai jo svayaM tyAga karatA hai / sthUla prANAtipAta kA aura mahAraMbha-mahAparigraha kA svayaM jo tyAga karegA vahI dUsare ko inake tyAga kI preraNA kara sakegA, anyathA--
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 AdhyAtmika Aloka 'para upadeza kuzala bahutere, je AcarahiM te nara na ghanere / ' yaha ukti caritArtha hogI / jo svayaM tyAga karatA hai aura zikSA detA hai, usakA prabhAva ar3ausI-par3ausI para kyoM nahIM par3egA? unakA parimArjana kyoM nahIM hogA ? tyAga bhAvanA vidyamAna hone se usakI vANI prabhAvotpAdaka hogI / AcAra ke anurUpa vicAra jaba bhASA ke mAdhyama se vyakta kiye jAte haiM to avazya dUsaroM para sthAyI prabhAva aMkita karate haiM / zrotAoM ke hRdaya meM parivartana lA dete haiM / hAM, koI ekadama hI apAtra aura kusaMskArI zrotA ho to bAta dUsarI hai / pazcAvartI AcAryoM kI dRSTi se IMTeM pakAne, khaparA pakAne kA tathA lohAra Adi kA dhaMdhA aMgAra karma meM samAviSTa ho jAtA hai para koyalA banA-banA kara becanA atyanta khara karma hai, ataeva zrAvaka ko isakA parityAga karanA hI caahie| (2) vaNakamme ( vanakarma )-vRkSoM ko kATa kara becane kA kAma vanakarma kahalAtA hai / vanakarma karake manuSya ghora pApa upArjana karatA hai / vana ke vRkSoM ko kATane kA ThekA lene vAlA kisI anya bAta ko dhyAna meM nahIM rakhatA / usake sAmane eka hI lakSya rahatA hai ki adhika se adhika vRkSoM ko kATa kara kaise adhika se adhika dhana kamAyA jAya / eka samaya thA jaba phaladAra vRkSoM ko kATanA kAnUnI aparAdha samajhA jAtA thA / Aja bhI rASTranAyaka neharU jI nirdeza karate haiM ki vRkSoM kA kATanA atyanta hAnikAraka hai / ve kahate haiM-'jaba taka dasa vRkSa naye na lagA diye jAeM taba taka eka vRkSa na kATA jAe / ' magara bar3e-bar3e vana sApha kiye jA rahe haiM jisase IMdhana tathA gRha-nirmANa ke lie bhI lakar3I milanA muzkila ho jAtA hai| __ bhAratIya saMskRti meM vaTa, pIpala, nIma Adi vRkSoM ke kATane meM bhaya batalAyA gayA hai / saMbhavataH isa vidhAna ke pIche ina vizAlakAya vRkSoM kI rakSA karane kA hI dhyeya rahA ho / sAdhAraNa janatA aise vRkSoM ko kATanA aniSTakAraka samajhatI AI hai, parantu aba yaha dhAraNA parivartita hotI jA rahI hai| jaba vRkSoM ke sambandha meM bhAratIya janatA kA yaha dRSTikoNa thA to pazuoM kI bali kI bAta kahAM taka. saMgata ho sakatI hai? vanaspati kI gaNanA sthAvara jIvoM meM kI gaI hai, kintu anya sthAvara jIvoM kI apekSA vanaspati meM cetanA kA aMza kicita adhika vikasita pratIta hotA hai / __ ataeva usakI rakSA kI ora itara logoM kA bhI dhyAna AkRSTa huA ho, yaha
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 AdhyAtmika Aloka svAbhAvika hai| dhArmika dRSTi se vRkSoM kA kATanA pApa hai hI, magara laukika dRSTi se dekhA jAya to bhI unakA kATanA hAnikAraka hai| vRkSoM ko surakSita rakhane se chAyA, phala-phUla Adi kI prApti hotI hai| isake atirikta jahAM vRkSoM kI bahutAyata hotI hai vahAM varSA bhI adhika hotI hai, jisase phasala meM vRddhi hotI hai| isa prakAra dhArmika aura laukika donoM dRSTiyoM se vRkSoM kA ucchedana karanA anucita hai, adharma hai| jIva-jagat para vRkSa kA kitanA mahAna upakAra hai / eka-eka vRkSa hajAra-hajAra prANiyoM kA pAlana karatA hai| usase pazuoM, pakSiyoM aura mAnavoM kA sabhI kA rakSaNa aura pAlana hotA hai / ataeva jaba vRkSa hamArA rakSaka hai to hamAre dvArA bhI vaha rakSaNIya honA cAhie / purAne jamAne ke loga purAne aura ukhar3e hue vRkSoM ke sivAya anya kisI ko kATanA ucita nahIM samajhate the / yaha unakA vyAvahArika dRSTikoNa thA / dhArmika dRSTikoNa se vRkSoM kA chedana karanA isIlie varjita hai ki usake pratyeka aMga meM hajAroM jIva nivAsa karate haiM / vRkSa ke mUla meM pRthak aura phaloM-phUloM meM pRthak-pRthak jIva hotA hai / jo vRkSa kA ucchedana karatA hai vaha eka aise sAdhana ko naSTa karatA hai jo hajAroM varSa vidyamAna raha kara anekAneka jIvoM kA aneka prakAra se upakAra kara sakatA hai / isake atirikta vaha jIvaghAta ke pApa kA bhAgI bhI hotA hai / ataeva sadagRhastha kA yaha kartavya hai ki vaha jaMgala kA ThekA lekara aura vRkSoM ko kATa kara apanI AjIvikA na calAe / udarapUrti ke aneka sAdhana ho sakate haiM jo pAparahita yA alpatara pApa vAle hoN| aisI sthiti meM peTa pAlane ke lie ghora pApa upArjita karanA aura AtmA ko gurukarmA banAnA vivekazIla puruSoM ke lie ucita nahIM hai / manuSya sampattizAlI banane ke lie pApa ke kArya karatA hai magara yaha nahIM socatA ki aisA karake vaha AtmA kI anamola sampatti naSTa kara rahA hai / usa sampatti ke abhAva meM usakA bhaviSya atyanta dayanIya ho jAegA / alpAraMbha ke kAryoM se hI jaba gRhastha jIvana kA nirvAha nirbAdha rUpa se ho sakatA hai to kyoM ananta jIvoM kA ghAta kiyA jAya ? para kA ghAta karanA vastutaH AtmaghAta karanA hai, kyoMki para ke ghAta se AtmA kA ahita hotA hai / eka manuSya kisI jIva kI ghAta karane ko udyata ho rahA hai, kadAcit usa jIva kA ghAta ho jAya, kadAcit vaha baca bhI jAya, magara ghAtaka to pApa bandha karake apanI AtmA kA ghAta kara hI letA hai| usake citta meM kaSAya kA jo udreka hotA hai, usase Atmika guNoM kA vighAta hotA hai aura vaha vighAta hI usakA AtmavighAta kahalAtA hai| smaraNa rakhanA cAhie, karma apanA phala diye binA nahIM rahate / ghAta kA. pratighAta hotA hai / Aja tuma jisakA chedana-bhedana karake prasanna hote ho, vahI Age
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 AyAtmika Aloka calakara sA chedana nevana karane vAlA bana sakatA hai| caritAnuyoga meM aise aneka udAharaNa milate haiM ki hiMsaka hiMsya bana napA, chedaka ko chedya bananA par3A aura bhedaka ko bhedya bananA pdd'aa| manuSya apane ko sarvazreSTha sAmarthyazAlI aura jIvajagat kA samrAT samajhatA hai, magara samrAT sadA samrAT nahIM banA rahegA, eka samaya aisA A sakatA hai jaba use raMka kI sthiti meM AnA pdd'e| manuSya ko kITa pataMga aura vanaspati Adi ke rUpa meM bhI janma lenA par3atA hai / usa samaya yaha sarvazreSTha sAmarthya kahAM pAoge ? isa alpakAlIna vartamAna vaibhava kI cakAcauMdha meM ananta bhaviSya ko kyoM AMkhoM se ojhala kara rahe ho ? jo apane ko viziSTa sAmarthyazAlI samajhatA hai usameM bhaviSya ko dekhane kA bhI sAmarthya honA cAhie na ! ina saba sthitiyoM ko yathAvat jAnakara dezavirata zrAvaka pApa se bhaya mAnatA. hai / ajJAnI vyakti hI pApa se nahIM Darate | pApa kA bhaya bhAva meM hai / loka-paraloka kA bhaya moha ke kAraNa hotA hai / pApa kA bhaya AtmA kI nirbalatA ko utpanna karatA hai, vaha utthAna kA kAraNa hai / kaI loga pApa se to nahIM Darate kintu apayaza aura apavAda se Darate haiM / aise loga jIvana ko ucca kakSA para ArUr3ha nahIM kara sakate | unameM eka prakAra kI lokeSaNA hai / jaba apavAda evaM apayaza kI saMbhAvanA na ho to unakI pApa meM pravRtti bhI ho sakatI hai / ataeva . pApa se bhayabhIta na hokara kevala lokApavAda se bhayabhIta hone vAlA sAdhaka saphala nahIM hotA / jo pApabhaya ko pradhAna aura lokabhaya ko gauNa samajhatA hai, vahI sAdhaka uttama mAnA jAtA hai| siMhaguphAvAsI, sarpa kI bAMbI para sAdhanA karane vAle aura kue~ kI pAla para apramatta rahane vAle muniyoM ne bhaya ko jItA, pramAda ko jItA aura pApabhaya se bhI bace, ataeva ve apanI sAdhanA meM saphala hokara gurucaraNoM meM phuNce| adhyavasAyoM kI tIna avasthAeM hotI haiM-1) varddhamAna (2) hIyamAna aura (B) avasthita / citta kI pariNati yA to ucca se uccatara dazA kI ora bar3hatI huI hotI hai yA nIce kI ora giratI huI hotI hai athavA avasthita arthAta jyoM kI tyoM sthira rahatI hai / uttama koTi ke sAdhaka varddhamAna sthiti meM rahate haiM aura madhyama zreNI ke avasthita koTi meM | uttama koTi ke sAdhaka AThaveM guNasthAna se nirantara U~ce car3hate hue bArahaveM guNasthAna meM jA pahu~cate haiM aura siddhi kA jhaMDA gAr3a dete haiM / unakI AtmA meM ananta jJAna kI jyoti jagamagAne lagatI hai / madhyama sAdhaka chaThe-sAtaveM guNasthAna taka hI raha jAtA hai / nimnakoTi kA sAdhaka hIyamAna dazA meM
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 339 vartatA hai| usake pariNAmoM kI dhArA giratI jAtI hai / bhagavAn mahAvIra ne sAdhakoM ko saceta kiyA hai 'jAe saddhAe NikkhaMto tameva aNu pAlae / jisa zraddhA, Atmabala, utsAha aura ullAsa se vratoM ko dhAraNa kiyA hai, use kama na hone do / eka bAra antara meM jo jyoti jAgRta huI hai, vaha manda na par3ane pAe, bujha na jAe, sAdhaka ko sadaiva isa bAta kI sAvadhAnI rakhanI cAhie / siMhaguphAvAsI muni jaba rUpakoSA ke dvAra para pahu~cA taba usakA adhyavasAya alaga prakAra kA thaa| bhikSA aMgIkAra karane para usa adhyavasAya meM parivartana ho gyaa| nispRha sAdhaka kabhI nahIM phisalatA, spRhavAna kabhI bhI phisala sakatA hai / kisI ne ThIka hI kahA hai 'cAha chor3a, dhIraja dhare to ho ber3A pAra / mAnasika durbalatA manuSya ko adhaHpatana kI ora le jAtI hai / siMhaguphAvAsI muni ne durbalatA se grasta hokara rUpakoSA se kahA-"nepAla kA mArga kitanA hI durgama ho, bhale agamya hI ho, maiM vahAM se ratnajaTita kaMbala le AUMgA / jisane siMha kI guphA meM cAra mAsa-eka sau bIsa dina nirbhayatA ke sAtha vyatIta kiye hoM, use jaMgala se kyA bhaya ? maiMne bhaya kI vRtti para pUrI taraha vijaya pA lI hai, ataeva Apa merI bAta para avizvAsa mata lAie / ratnakaMbala maiM lA dUMgA, kintu abhI yaha sAdhanA pUrNa hone diijie|" eka cAha se dUsarI cAha utpanna hotI hai / rUpakoSA samajha gaI ki muni kA mana vicalita ho gayA hai / vaha isa raMgamahala ke pralobhana meM phaMsa gayA hai / magara pUrI kasauTI kie binA vaha mAnane vAlI nahIM / muni ko sthira karane kA usane nizcaya kara liyA thA / ataeva usane kahA-"Apa niDara aura AtmajayI vIra haiM, kintu varSA prArambha hone para mArga meM kIcar3a hI kIcar3a ho jAegA / coroM aura hiMsaka pazuoM kA Dara rahegA / ataeva ratnakaMbala pahale hI le aaie|" rUpakoSA kA Agraha muni ko prItikara nahIM lagA / usake mana meM nirAzA kA bhAva udita huA aura zIghra hI vilIna bhI ho gayA / dUsarA koI mArga na dekha kara muni ratnakaMbala lAne ke lie cala pdd'e| rAga ke vazIbhUta hokara manuSya kyA nahIM karatA ? rAga usake viveka ko AcchAdita karake ucita-anucita sabhI kucha karavA letA hai / vaha prANa hathelI meM lekara atisAhasa kA koI bhI kAma kara sakatA hai|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 AdhyAtmika Aloka muni rUpakoSA ke bhavana meM Thahare the / unakI AtmA itanI prabala nahIM thI ki vaha usa vAtAvaraNa para hAvI ho jAtI, apanI pavitratA aura sAtvikatA se use parivartita kara detI, jahara ko amRta ke rUpa meM pariNata kara detI / pariNAma yaha huA ki usa vAtAvaraNa se unakI AtmA prabhAvita ho gaI / jaba AtmA meM nirbalatA hotI hai to AhAra-vihAra, sthAna aura vAtAvaraNa Adi kA prabhAva usa para par3e binA nahIM rahatA / ataeva sAdhaka ko ina sabakA dhyAna rakhanA cAhie aura inakI zuddhi ko Avazyaka samajhanA caahiye| ukti hai - 'saMsargajA doSaguNA bhavanti arthAt manuSyoM meM doSoM aura guNoM kI utpatti saMsarga se hotI hai / yadi uttama vicAra vAle kA saMsarga ho to satkarmoM kI preraNA milatI hai / samAna yA ucca buddhi vAle kI saMgati ho to vaha mArga se vicalita hone para bacA legA / isake viparIta yadi duSTa sAthI mila gae to phisalate ko aura eka dhakkA deNge| to rUpakoSA kI preraNA se muni ratnakaMbala lAne ko udyata ho gae / pahAr3I bhUmi kI durgamatA nirAlI hotI hai / vahAM ghumAvadAra U~ce-nIce Ubar3a-khAbar3a rAste se jAnA par3atA hai, jhAr3iyoM se ulajhanA par3atA hai aura jaMgalI jAnavaroM ke bIca se mArga taya karanA par3atA hai| muni ne bAhara kA bhaya jIta liyA hai aura pApa ke bhaya ko pITha pIche kara diyA hai / ve yaha bhI bhUla gae haiM ki lauTate samaya varSAkAla prArambha ho jAegA aura taba vihAra karanA bhI niSiddha hogA, taba kyA hogA? muni aDola bhAva se pahAr3oM aura vanoM ko pAra karate hue nepAla deza meM jA pahu~ce / phira rAjadhAnI meM bhI pahu~ca gae / unheM khAne-pIne kI sudhi nahIM thI, eka mAtra ratnakaMbala prApta karane kI umaMga thI / unheM batalAyA gayA thA ki nepAla nareza ratnakaMbala vitaraNa karate haiM / unheM khyAla hI nahIM AyA ki jisake zarIra para sAdhAraNa vastra kA bhI ThikAnA nahIM vaha kisake lie ratnajaTita kaMbala kI cAha karatA hai ? yaha nimitta (rUpakoSA) vAstava meM cakkara meM DAlane vAlA nahIM, ubArane vAlA hai| muni isa bAta se prasanna haiM ki vaha saphalatA ke dvAra taka A pahuMcA hai| nahIM soca sakatA ki usa ratnakaMbala kA kyA hogA ?
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 341 bandhuo ! yaha sAdhaka kI hIyamAna sthiti hai / ise samajha kara hameM apanI sAdhanA meM sajaga rahanA hai / chala-kapaTa, mAyA-moha, phareba kisI samaya bhI apanA sira U~cA uThA sakate haiM / yadi asAvadhAna hue to nIce giranA saMbhava hai / ataeva sAvadhAna hokara jJAnavala lekara calanA hai, pApa se DaranA hai, bhagavAna se DaranA hai| yaha lakSya kabhI maMda na pdd'e| yadi pApa se bhaya hai, adhaHpatana se bhaya hai to zAstra yA dharma kI zikSA kAma AegI / pApa kA bhaya ho to sAdhaka kahIM bhI rahe, jIvana nirmalatya ke mArga meM agrasara hI hotA jAegA aura laukika tathA pAralaukika kalyANa hogaa|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha karmAdAna adhyAtma ke kSetra meM zuddha AtmasvarUpa kI upalabdhi hI siddhi mAnI gaI hai aura usa siddhi ko prApta karanA hI pratyeka sAdhaka kA carama lakSya hai / jala tabhI taka DhulakatA, ThokareM khAtA, U~ce-nIce sthAnoM meM padadalita hotA aura caTTAnoM se TakarAtA hai jaba taka mahAsAgara meM nahIM mila jAtA / nadI-nAle ke jala kI yaha saba musIbateM samudra meM mila jAne ke pazcAt samApta ho jAtI haiM / sAdhaka ke viSaya meM bhI yahI bAta hai / use bhI U~cI-nIcI aneka bhUmikAoM meM se gujaranA par3atA hai, anekAneka parISahoM aura upasargoM kI caTTAnoM se TakarAnA par3atA hai aura ThokareM khAnI par3atI haiM / kintu jaba vaha siddhi rUpI mahAsAgara meM pahu~ca jAtA hai to usakA bhaTakanA, ThokareM khAnA aura TakarAnA. sadA ke lie samApta ho jAtA hai / use zAzvata aura avicala svarUpa kI prApti ho jAtI hai / samudra meM praveza karane ke pazcAt bhI jala vASpa banakara rUpAntara ko prApta karatA hai kintu siddhi prApta hone para sAdhaka ko kisI rUpAntara-paryAyAntara ko prApta nahIM karanA par3atA / carama siddhi ke anantara na to kisI prakAra kI asiddhi kI saMbhAvanA rahatI hai aura na usase bar3hakara koI siddhi hai jisase prApta karane kA prayatna karanA Avazyaka ho / jo sAdhanA karatA hai aura sAdhanA ke hetu hI apanI samasta zaktiyAM samarpita kara detA hai, usI ko siddhi prApta hotI hai| sAdhanA karane vAlA sAdhaka kahalAtA hai| sAdhAraNatayA sAdhanAeM aneka prakAra kI hotI haiM - artha sAdhanA, kAmasAdhanA, dharma sAdhanA Adi / artha yA kAma kI sAdhanA kA AtmotkarSa ke sAtha koI sambandha nahIM hai / vaha sAdhanA bAhya sAdhanA hai aura yadi usameM saphalatA mila jAya to AtmA kA adhaHpatana bhale ho, utthAna to nahIM hI hotA / aisI sAdhanAeM isa AtmA ne ananta-ananta vAra kI haiM, magara unase koI samasyA sulajhI nahIM / ina sAdhanAoM meM
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 343 siddhi prApta kara lene ke pazcAt bhI ghora asiddhi kA sAmanA karanA par3atA hai / kintu dharmasAdhanA ( AtmasAdhanA ) se prApta hone vAlI siddhi zAzvata siddhi hai / yaha siddhi AtmA ke ananta aura akSaya vaibhava-koSa ko sadA ke lie unmukta kara detI hai aura avyAvAdha sukha kI prApti kA kAraNa hotI hai / hama apanI ora svayaM dRSTipAta kareM aura soceM ki hamAre jIvana meM kauna-sI sAdhanA cala rahI hai ? hama artha aura kAma kI sAdhanA meM vyana haiM athavA dharma kI sAdhanA kara rahe haiM ? smaraNa rakhanA cAhie ki artha aura kAma kI sAdhanA chUTe binA dharmasAdhanA saMbhava nahIM hai / donoM paraspara virodhI haiN| jahAM dharma sAdhana kI pradhAnatA hogI vahAM artha aura kAma kI sAdhanA gauNa yA laMgar3I ho kara hI raha sakatI hai / artha-kAma sAdhanA kA bhAva vahAM mahatva kA nahIM rahegA, kyoMki vahAM dRSTikoNa AtmA kI zuddhi aura nija-guNa vRddhi kA rhegaa| jIvana meM eka aisI sthiti bhI hotI hai jahAM manuSya dharma, artha aura kAma kI sAdhanA karatA hai / gRhastha jIvana meM aisI sthiti hai| kintu vivekazIla gRhastha inakA sevana isa DhaMga se karatA hai ki dharma, artha aura kAma meM se koI kisI kA virodhI na bane / ina tInoM ke paraspara avirodhI sevana se gRhastha jIvana meM kisI prakAra kI bAdhA utpanna nahIM hotI, pratyuta vaha jIvana atyanta zreSTha banatA hai / sadagRhastha artha aura kAma kA sevana dharma kA ghAta karake nahIM karegA aura dharma kA sevana artha aura kAma kA niyAmaka hogA para vighAtaka nahIM hogA | artha aura kAma kA sevana bhI usakA aviruddha hogA / tAtparya yaha hai ki gRhastha jaba taka gRhastha sambandhI uttaradAyitva ko vahana karake cala rahA hai taba taka vaha dharma kA bahAnA karake apane sAmAjika yA pArivArika kartavyoM se vimukha nahIM hogA aura zrAvaka ke yogya dharma-sAdhanA kA bhI parityAga nahIM karegA / arthopArjana karate samaya aura usakA upabhoga karate samaya dharma kA vismaraNa nahIM kregaa| isa prakAra paraspara avirodhI dharma, artha aura kAma kA sevana karate hue vaha apane gRhastha jIvana ko Adarza banAegA aura jaba ekAnta dharmasAdhanA kA sAmarthya apane meM pAegA to gAhasthika uttaradAyitva se apane ko mukta kara legaa| eka AcArya kahate haiM parasparAvirodhena, trivargo yadi sevyate / anargalamadaH saukhyamapavargo hyanukramAt / / yadi trivarga arthAt dharma, artha aura kAma kA sevana isa prakAra kiyA jAya ki koI kisI ke sevana meM bAdhaka na ho to aise manuSya laukika sukha ke sAtha tyAgI banakara anukrama se, mukti bhI prApta kara lete haiN|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 AdhyAtmika Aloka sAdhaka ko apanA cintana, smaraNa, bhASaNa aura vyavahAra aisA rakhanA cAhie jo lakSya taka pahu~cAne meM sahAyaka ho / artha aura kAma kI sAdhanA vahAM ruka jAegI jahAM vaha dharma sAdhanA meM gatirodha utpanna karegI / jaise-durghaTanA kI AzaMkA se cAlaka gAr3I roka detA hai, usI prakAra dharmasAdhanA kA sAdhaka artha evaM kAma kI gAr3I ko roka degA / zrAvaka sadA sajaga rahegA ki kAma aura artha kahIM dharma ke mArga meM bAdhaka to nahIM ho rahe haiN| usake lie dhArmika sAdhanA kA dRSTikoNa mukhya hai, artha aura kAma gauNa hai / gRhastha Ananda ne isI kAraNa artha aura kAma para roka lagA dI thii| pichale dinoM aMgArakarma aura vana karma para carcA kI gaI / jaba kahIM koI navIna nagara basAnA hotA hai to usa jagaha ke samasta vRkSoM ko kaTavAnA aura ghAsa-phUsa ko jalA denA par3atA hai / magara vrata kI sAdhanA ko lekara calane vAle sAdhaka ke lie aise dhaMdhe karanA ucita nahIM hai / vana ke bar3e-bar3e vRkSa jaba kATe jAte haiM to aneka pazu-pakSiyoM ke ghara-dvAra vinaSTa ho jAte haiM / yadi sahasA vRkSoM kI kaTAI ho to pakSI saMbhala nahIM pAte / una pakSiyoM kA choTA-moTA pArivArika jIvana hotA hai| saMbhalane kA avasara na milane se unake aMDe-bacce Adi sarvanAza ke grAsa bana jAte haiN| kucha pakSI to vRkSoM kI koTaroM meM hI ghara banA kara rahate haiN| jaba yakAyaka vRkSa kaTane lagate haiM to unake lie pralaya kA-sA samaya A jAtA hai| ve behAla ho jAte haiN| ___yaha to vRkSa kATane kI bAta huI kintu jahAM vRkSa kATa kara koyalA banAyA jAtA hai vahAM ke prANiyoM kA to kahanA hI kyA / ataeva aise nirdayatA pUrNa kRtya kharakarma mAne gae haiN| (3) sADI kamme ( zakaTa karma)- isakA sambandha vana karma se hai / gAr3I Adi banA kara becane kA dhaMdhA karanA zakaTakarma kahalAtA hai / athavA gAr3I calAnA sAgaDIkarma hai / zrAvaka ko yaha dhaMdhA bhI nahIM karanA cAhie / yaha bhI mahAhiMsA se yukta karma hai / isake lie vanaspati kA vizeSa rUpa se uccheda karanA par3atA hai / jo gAr3I, gAr3A, ratha Adi banAtA hai, vaha bailoM aura ghor3oM Adi kI bAdhA kA bhI kAraNa banatA hai| unake mAraNa, chedana, trAsa aura saMtApa kA nimitta hotA hai| gAr3IvAna ke sAmane do bAteM hotI haiM / pazu para dayA aura svAmI kI AjJA kA pAlana / parantu usakA adhika lagAva aura jhukAva mAlika kI AjJA kI * ora hotA hai, kyoMki mAlika use AjIvikA detA hai / AjJA ke ullaMghana se vaha hotA hai, ulAhanA detA hai / pazu muka hai / atyAcAra karane para bhI vaha
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 345 pratIkAra nahIM kara sakatA, kucha bigAr3a nahIM sakatA / ataeva pazu ke prati dayAlu hone para bhI use svAmI kI AjJA kA pAlana karane ke lie usake prati krUratApUrNa vyavahAra karanA par3atA hai| ataeva zrAvaka aisI AjIvikA nahIM karatA jisase pazuoM ke prati nirdayatA kA vyavahAra karanA pdd'e| ___kaI loga pazuoM kI daur3a kI hor3a lagAte haiM aura jo pazu daur3a meM vijayI hotA hai, usake svAmI ko puraskAra milatA hai / ghor3oM kI daur3a Ajakala bhI hotI hai| kintu aisA karanA unakI jAna ke sAtha khilavAr3a karanA hai| manuSya apanI utkaMThA tathA kautuhalavRtti kA poSaNa karane ke lie pazuoM ko satAtA hai aura anartha daMDa ke pApa kA bhAgI banatA hai| smaraNa rakhanA cAhie ki jahAM AvazyakatA kI pUrti nahIM hai, vahAM pazuoM ke sAtha kiyA jAne vAlA durvyavahAra arthadaNDa kI sImA se bAhara nikala kara anarthadaNDa kI sImA meM calA jAtA hai| dharma kI sAdhanA karane vAle mumukSu ko belagAma nahIM honA cAhie / mumukSu kA darjA vahI prApta kara sakatA hai jo artha aura kAma para aMkuza lagAtA hai jisane artha aura kAma para aMkuza lagAnA sIkhA hI nahIM hai, japa, tapa Adi sAdhanA jisake lie gauNa yA nagaNya hai, vaha vAstava meM sAdhaka nahIM kahA jA sakatA / vaha giratA-giratA kahAM taka jA pahuMcegA, nahIM kahA jA sktaa| guNoM ko chor3a kara guru yA paramAtmA kI ArAdhanA kitanI bhI kI jAya, bekAra hai / jJAna, darzana aura caritra koI alaga devatA nahIM haiM / guNI ke binA guNa nahIM hote aura guNoM ke binA guNI ( dravya ) nahIM raha sakatA / eka dUsare ke binA donoM ke astitva kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / jaise-hAtha, paira, pITha, peTa Adi aMgopAMgoM kA samUha hI zarIra kahA jAtA hai, inase pRthaka zarIra kI kahIM sattA nahIM hai aura zarIra se pRthaka usake aMga-upAMgoM kI bhI sattA nahIM hai, isI prakAra guNoM kA samUha hI dravya hai aura dravyaM ke aMza dharma hI guNa haiM / paraspara nirapekSa guNa yA guNI kA astitva nahIM hai / arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu sabhI jIvadravya haiN| inakI upAsanA, ArAdhanA aura bhakti kara lenA hI paryApta hai / guNoM kA sAdhana karane kI kyA AvazyakatA hai ? isa prakAra kI bhrAnti kisI ko ho sakatI hai| kintu bhUlanA nahIM cAhie ki arhanta Adi guNoM ke kAraNa hI vandanIya haiM / vAstava meM hama guNI ke dvArA guNoM ko hI vandana karate haiM / guNoM ko vandana karane kA uddezya yaha hai ki hamAre citta meM guNoM kI mahimA aMkita ho jAya aura hama unakA lAbha le sakeM /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 AdhyAtmika Aloka jo vyakti jJAna ke badale ajJAna, kudarzana aura kucAritra ke patha para cala rahA hai, usakI guru sevA, munibhakti aura bhagavadArAdhanA Adi saba vyartha haiN| bhale hI vaha Upara-Upara se bhakti kA pradarzana karatA ho, tathApi yadi hiMsA, asatya aura * moha-mamatA ke mArga para cala rahA hai to aisA hI samajhanA cAhie ki usane vAstava meM bhakti nahIM kI hai / usane bhakti ke rahasya ko samajhA hI nahIM hai / kahA bhI hai- . prabhu to nAma rasAyaNa seve, paNa jo pathya, palAya nhiiN| to bhava-roga kadIya na chUTe Atma zAnti te pAya nahIM / prabhu kA nAma anamola rasAyana hai / vastu-rasAyana ke sevana kA prabhAva sImita samaya taka hI rahatA hai kintu nAma rasAyana to janma-janmAntaroM taka upayogI hotA hai| usake sevana se Atmika zaktiyA~ balavatI ho jAtI haiM. aura anAdi kAla kI janma-maraNa kI vividha vyAdhiyA~ dUra ho jAtI haiN| ___ rasAyana ke sevana ke sAtha yadi pathya kA sevana na kiyA jAya to koI lAbha nahIM hotA / rasAyana kA sevana niSphala ho jAegA / yahI nahIM, kadAcit vaha apathya viparIta prabhAva bhI utpanna kara sakatA hai| nAma-rasAyana ke sevana ke viSaya meM bhI yahI niyama lAgU hotA hai / nAma-rasAyana ke sevana ke lie ahiMsA Adi sadAcaraNa pathya haiN| inakA pAlana kiye binA nAma-raTana vRthA hai| saccI dharmasAdhanA karane vAlA mumukSa dharma ke viruddha AcaraNa kI saMbhAvanA hote hI apane Upara niyantraNa lagA letA hai / galatI usase ho sakatI hai, anucita zabda kA prayoga bhI ho sakatA hai, kintu apanI galatI pratIta hote hI vaha usakA samucita parimArjana kara letA hai aura aisA karane meM use tanika bhI hicaka nahIM hotI / mumukSu kA jIvana atyanta spRhaNIya aura abhinandanIya hotA hai| dUsaroM para usake jIvana kI aisI gaharI chApa laga jAtI hai ki vaha sarvatra sammAna pAtA hai / jIvana ko saphala banAne kI kuMjI usake hAtha laga jAtI hai / kintu yaha tabhI sambhava hai jaba lobhavRtti para aMkuza rakhA jAya aura kAmanA para niyantraNa kiyA jaay| itanA kara lene para anyAnya galata AcaraNa bhI ruka jAte haiM, kyoMki kAmanA hI manuSya ko kupathaM meM ghasITa le jAne vAlI hai aura jaba kAmanA para kAbU pA liyA jAtA hai to sabhI durguNa dUra ho jAte haiN| eka ukti prasiddha hai bubhukSita: kina karoti pApam, kSINA narA niSkaruNA bhavanti /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 AdhyAtmika Aloka ___ bhUkha kI antarjAlA se jo jala rahA hai, vaha karuNAhIna bana jAya to koI Azcarya kI bAta nahIM hai / sarpiNI 108 aNDe detI hai parantu unheM khA jAtI hai / kutiyA bhI bhUkha kI mArI apane bacce ko nigala jAtI hai / sadyaHprasUtA kutiyA ko bhojana dene kI prathA isI kAraNa pracalita hai / aise prANI upadeza ke pAtra nahIM haiM kyoMki asahya bhUkha se prerita ho kara hI ve aisA karate haiN| magara jisa manuSya meM itanA sAmarthya hai ki apanI bhUkha miTA kara dUsaroM ko bhI khilA de, vaha yadi karuNAhInatA kA kAma karatA hai to yaha sthiti atyanta dayanIya aura zocanIya hai| jo manuSya sthAvara aura trasa jIvoM ke bacAva kA dhyAna rakhane vAlA hai, usase kyA yaha AzA kI jA sakatI hai ki vaha manuSyoM ke utpIr3ana meM nimitta banegA ? vaha jAna bUjha kara kadApi aisA nahIM karegA ki kisI kA jIvana yA kisI kI jIvikA kA ucchedana karake apanA svArtha siddha kare / jo bhagavadbhaktiparAyaNa hai, usase aisI AzA nahIM kI jA sakatI, kyoMki bhagavAna kI bhakti kA uddezya apane jIvana ko sadguNoM ke saurabha se surabhita karanA hai, paramAtmA ke guNoM ko apanI AtmA meM prakaTa karanA hai / paramAtmika guNoM kI abhivyakti samyak cAritra ke dvArA hI saMbhava hai ataeva bhagavada bhakta puruSa samyak cAritra kI ArAdhanA avazya karegA / samyak cAritra ke do rUpa haiM-saMyama aura tapa / saMyama navIna karmoM ke Asrava baMdha ko rokatA hai aura tapa pUrva saMcita karmoM ko kSaya karatA hai / mukti prApta karane ke lie ina donoM kI anivArya AvazyakatA hai| kisI sarovara ko sukhAne ke lie do kAma karane par3ate haiM-naye Ane vAle pAnI ko rokanA aura pahale ke sacita ko ulIcanA / ina upAyoM se sarovara rikta ho jAtA hai| isI prakAra AtmA ko karma-rahita banAne ke lie bhI do upAya karane par3ate haiM-saMyama kI ArAdhanA karake navIna karmoM ke bandha ko roka denA par3atA hai aura tapa ke dvArA pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA karanI par3atI hai| ina donoM upAyoM se AtmA pUrNa niSkarma avasthA ko prApta kara letI hai| indriya aura mana kI vRttiyoM para niyantraNa karake pApa ke khule dvAra ko rokanA saMyama kahalAtA hai / yaha saMyama dharma bhI do prakAra kA hai-samasta pApoM kA nirodha zramaNa dharma athavA sarvavirati saMyama kahalAtA hai aura dezataH pApoM kA nirodha dezavirati sNym| "akaraNAnmanda karaNaM zreyaH' arthAt kucha bhI na karane kI apekSA thor3A karanA acchA hai, isa kahAvata ke anusAra pApoM ko sImita rUpa meM lAkara jIvana ko pavitra banAne vAlA usase acchA hai jo pApoM ko bilkula nahIM chor3atA /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 AdhyAtmika Aloka __ manasA, vAcA, karmaNA hiMsA, asatya aura corI Adi pApoM kA tyAga karanA, inheM dUsaroM se nahIM karavAnA aura ina pApoM ko karane vAle kA anumodana na karanA pUrNa sAmAyika kA Adarza hai / jo satvazAlI mahApuruSa isa Adarza taka pahu~ca sakeM, ve dhanya haiM / jo nahIM pahu~ca sakeM, unheM usakI ora bar3hanA cAhie / isa Adarza kI ora jitane bhI kadama Age bar3ha sakeM, acchA hI hai / koI vyakti yadi aisA socatA hai ki mana sthira nahIM rahatA, ataeva mAlA pheranA chor3a denA cAhie, yaha sahI dizA nahIM hai / aisA karane vAlA kauna-sA bhalA kAma karatA hai ? mana sthira nahIM rahatA to sthira rakhane kA prayatna karanA cAhie / asaphala hone ke pazcAt punaH saphalatA ke lie utsAhita honA cAhie na ki mAlA ko khUTI para TAMga denA cAhie / sAdhanA ke samaya mana idhara-udhara daur3atA hai to use zanaiH zanaiH rokane kA prayatna karanA cAhie, kintu kAyA aura vacana jo vaza meM haiM, unheM bhI kyoM capalatA yukta banAte ho ? unheM to ekAgra rakho, aura mana ko kAbU meM karane kA prayatna karo / yadi kAyA aura vANI sambandhI aMkuza bhI chor3a diyA gayA to ghATe kA saudA hogA / yaha satya hai ki mana atyanta capala hai, haThIlA hai aura zIghra kAbU meM nahIM AtA / kintu usa para kAbU pAnA asaMbhava nahIM hai / bAra-bAra prayatna karane se antataH usa para kAbU pAyA jA sakatA hai| kisI ucca sthAna para pahu~cane ke lie eka-eka kadama hI Age bar3hanA par3atA hai / ApakA mana jo belagAma ghor3e kI taraha daur3a bhAga kara rahA hai, use kAbU meM lAne kA yahI upAya hai / sAdhaka ko sajaga raha kara usakA mor3a badalanA caahie| AMkha kI putalI jaise Upara-nIce hotI rahatI hai vaise hI mana bhI daur3atA rahatA hai aura kahIM moha kI sahAyatA use mila jAya taba to kahanA hI kyA hai ? vaha bahuta gar3abar3A jAtA hai| magara gar3abar3Aye mana ko bhI kAbU meM lAyA jA sakatA hai| mAnava-jIvana meM mana kA sthAna bahuta mahatvapUrNa hai / vaha sAdhanA kA pradhAna AdhAra hai, kyoMki vahI utthAna evaM patana kA kAraNa hai| kahA bhI hai manaH eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / . * bandha aura mokSa kA pradhAna kAraNa mana hI hai / jo mana ko jIta letA hai, indriyAM usakI dAsI bana jAtI haiN| ataeva manovijaya ke lie satata prayatna karanA cAhie / dharma-zikSA yA abhyAsa evaM vairAgya ke dvArA mana ko vazIbhUta kiyA jAtA hai|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 349 kabhI-kabhI dIrghakAla taka kaThina sAdhanA karane vAloM ko bhI mana vicalita kara detA hai aura sAdhanA se DigA detA hai / siMha guphAvAsI muni kI sAdhanA mAmUlI nahIM thI / magara unakA mana macala gayA / sthUlabhadra ke prati IrSyA usane jagAI aura unake samakakSa pratiSThA pAne kI lobha vRtti utpanna kara dI / muni asAvadhAna hokara usake cakkara meM A gae / rUpakoSA ke dvAra para pahu~ce aura use santuSTa karane ke lie ratnakaMbala prApta karane ko cala die / vrata-niyamoM kI sAdhanA ko bhUla ge| vaha sAdhya arthAta kAma vijaya ko siddha karane ke saMkalpa se cale the parantu sAdhana ulaTA ho gayA / ratnakaMbala ko vaha sAdhana mAna baiThe / nepAla kI durgama ghATiyoM ko pAra karake ve nepAla kI rAjadhAnI taka pahu~ca gae / tyAgI aura tapasvI muni ke Agamana ko dekha nepAla-nareza ne apane ko saubhAgyazAlI mAna kara unakA sammAna kiyA / mAnA ki ghara baiThe gaMgA A gaI hai, prAMgaNa meM kalpavRkSa uga AyA hai / muni ardhanagna sthiti meM vahA~ pahu~ce, ataeva unake prati rAjA kA AdarabhAva adhika jagA | nepAla nareza ne ziSTAcAra kA anusaraNa karate hue kahA-"bhagavan ! Adeza dIjie ApakI kyA sevA kI jAya ?" ___ munijI 'so'ham' kA nahIM pratyuta ratnakaMbala kA japa karate hue vahAM pahuMce the, ataeva rAjA ke kahane para unhoMne ratnakaMbala kI hI mAMga kii| ratnakaMbala idhara-udhara luTAye jA rahe the, to muni kI mAMga kI pUrti karanA kyA bar3I bAta thI ? eka sundara ratna-jaTita kaMbala lAkara rAjapuruSa ne muni ko arpita kiyaa| muni ke santoSa aura ullAsa kA pAra na rahA / tapazcaraNa se janma-janmAntara meM siddhi prApta hotI hai parantu ina muni ko apane tapa kI siddhi tatkAla prApta ho gii| muni ratnakaMbala pA kara mAno kRtArtha ho gae / atyanta prasannatA ke sAtha ve turanta pATalIputra lauTane lge| bhagavAn kA prItibhAjana banane ke lie Atmabala cAhie / daivI aura dAnavI bAdhAoM se na Darane vAle dRr3ha-saMkalpa bhakta para bhagavAna prasanna hote haiM / kamajoroM para ve bhI prasanna nahIM hote| muni ko ratnakaMbala kyA milA mAno apanI samagra sAdhanA kA abhISTa phala mila gayA / bar3e jatana se use saMbhAle ve pATalIputra kI ora tejI se bar3ha rahe the| honahAra TAle nahIM TalatI / manuSya kyA socatA hai aura kyA ho jAtA hai ? bhavitavyatA ke Age samasta manoratha eka aura dhare raha jAte haiM / muni teja vihAra karate
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 AdhyAtmika Aloka hue cale jA rahe the ki mArga meM luTeroM se bheMTa ho gaI / unhoMne rAstA roka kara kar3akate svara meM pUchA-kyA hai tumhAre pAsa? ' ___ aparigrahI muni ko coroM aura luTeroM se koI bhaya nahIM hotA, kintu siMha guphAvAsI muni isa samaya apanI maryAdA kA ullaMghana kara cuke the / unake pAsa ratnakaMbala ke rUpa meM parigraha thA / ataeva luTeroM ko sAmane dekha kara unakA hRdaya dhar3akane lagA / pahalI bAra unheM AbhAsa huA ki parigraha kisa prakAra bhaya evaM mAnasika kleza ko utpanna karatA hai / siMha ke bhaya ko vIratApUrvaka jIta lene vAlA muni ratnakaMbala china jAne ke bhaya se kAtara ho uThA / kSaNa bhara ke lie unake mana meM tIvra glAni upajI aura unhoMne dabe svara meM kahA-maiM to sAdhu hU~| . magara cora aura luTere sAdhu-asAdhu meM bheda nahIM karate / isa sambandha meM ve samabhAvI hote haiN| jisake pAsa mUlyavAn vastu ho ve sabhI unake lie samAna haiN| luTeroM ne ratnakaMbala chIna liyA / usa samaya muni ke mana meM kaise-kaise vicAra utpanna hue hoMge, yaha to bhuktabhogI hI samajha sakatA hai / muni ko aisA lagA jaise unakA sarvasva china gayA ho| ___saMsAra cakra atyanta viSama hai| yahAM kyA acchA aura kyA burA, yahI nirNaya karanA kaThina hai / eka sthiti meM jo vastu sukha kA kAraNa hotI hai, dUsarI sthiti meM vahI duHkha kA kAraNa siddha hotI hai / jina pudagalamaya padArthoM ko Apa coTI se er3I taka pasInA bahA kara prApta karate haiM, bar3e jatana se prANoM ke samAna jina kI rakSA karate haiM, vahI jaba cale jAte haiM to manuSya kI kyA dazA hotI hai ? aura paudgalika padArtha sadA kaba Thaharane vAle haiM ? ve to jAne ke lie hI Ate haiN| phira bhI kheda kA viSaya hai ki muDha mAnava unhIM ke pIche apanA jIvana naSTa kara detA hai aura unake moha meM phaMsa kara dharma aura nIti ko visara jAtA hai| kisI ne yathArtha hI kahA hai na jAne saMsAre kimamRtamayaM kiM viSamayam ? isa saMsAra meM kyA amRta aura kyA viSa hai, yaha nirNaya karanA hI kaThina hai| jise loga amRta samajha kara grahaNa karate haiM, vaha anta meM viSa sAbita hotA hai aura jise viSa samajha kara tyAgate haiM vahI amRta pramANita hotA hai / jJAnI puruSa bhogopabhoga kI sAmagrI ko kipAla phala ke samAna kahate haiM to ajJAnI use sudhA samajhate haiN|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 351 - ralakaMbala pAkara luTere atyanta prasanna hue aura muni ke mana para viSAda kI gaharI rekhA khiMca gaI / eka kI prasannatA dUsare kI aprasannatA kA kAraNa banatI hai aura dUsare kI aprasannatA se kisI ko prasannatA prApta hotI hai / dhikkAra hai isa saMsAra ko, dhikkAra hai manuSya kI mur3hatA ko, jisane tatva pA liyA hai, marma ko samajha liyA hai, vaha aisI bAlaceSTA nahIM karatA / vaha Atmika vaibhava kI vRddhi meM hI apanA kalyANa mAnatA hai aura ihaloka-paraloka sambandhI kalyANa kA bhAgI banatA hai|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ [60] karmAdAna-eka vivecana saMsAra meM anantAnanta jIva haiM aura una saba kI pRthaka-pRthaka sattA hai| sabhI saMsArI jIva karmodaya ke anusAra zarIra dhAraNa karate haiM, jIvana vyatIta karate haiM aura anta meM maraNa ke zaraNa ho jAte haiM / ina anantAnanta prANiyoM meM se bahuta kama ko viveka zakti prApta hotI hai, thor3e se jIva hI kartavya-akartavya ko pahacAna pAte haiN| dharma-adharma kA jJAna adhikAMza ko nahIM hai / pUrva janma ke sukRta ke phalasvarUpa viveka kA lAbha prApta kara sakane vAle bahuta hI kama prANI haiM / virale hI jIvoM ko jJAna prApta hotA hai aura unameM se bhI kisI-kisI ko hI jJAna ke phalavirati kI prApti hotI hai / jIvana ko patana ke mArga para le jAne vAle sAdhanoM se yadi virati utpanna na huI to prApta huA vipula jJAna bhI niSphala hai, kyoMki kahA hai nANassa phalaM virii| (jJAnasya phalaM viratiH) jJAna kI saphalatA tyAga meM hai / jina padArthoM aura jina Antarika vikAroM ko hama heya samajhate haiM, akalyANakara mAnate haiM aura ghora duHkha kA kAraNa mAnate haiM unakA bhI yadi tyAga nahIM kara sakate to vaha jJAna kisa marja kI davA hai ? usakA kyA phala milA ? aise jJAna ko mahApuruSa jJAna hI nahIM mAnate / sarpa ko sAmane Ate dekha kauna jJAnavAna-samajhadAra manuSya bacane ke lie dUra nahIM bhAga jAtA ? kevala nAsamajha bAlaka hI sarpa ko dekha kara bhI nahIM haTatA hai isI prakAra viSaya rUpI viSadhara se jo vimukha nahIM hotA, samajhanA cAhie ki vaha samajhadAra nahIM, nAsamajha hai / use vAstavika jJAna kI prApti nahIM huI hai / ataeva saccA jJAnI vahI hai jo viramaNa karane yogya padArthoM evaM bhAvoM se virata ho jAtA hai aura ramaNa karane yogya sadbhAvoM meM ramaNa karatA hai|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 353 isake viruddha yadi ramaNa karane yogya kAryoM evaM bhAvoM se hI viramaNa kara leM to yaha virati kaisI ? mAna se virata hone ke badale yadi vinaya se, krodha ke badale . kSamA se, hiMsA ke badale ahiMsA se aura lobha ke badale santoSa se virata ho to yaha mithyA virati hai / sAdhaka ko vi-bhAva se virati karanI cAhie, AtmasvarUpa meM ramaNa aura parapadArthoM se viramaNa karanA cAhie / 'sva' kA parityAga karake 'para' meM ramaNa karanA hI samasta duHkhoM kA mUla hai / ataeva sAdhaka ko nija guNoM meM rati karake paraguNoM se virati karanI caahie| isase ulaTI pravRtti rahI to AtmA sadA janma-maraNa ke viSama cakra meM hI bhaTakatI rahegI | usakA trANa nahIM ho skegaa| parama jJAnI aura saccA sAdhaka vahI hai jo heya aura upAdeya ko bhalI-bhAMti samajha kara heya kA tyAga karatA hai aura upAdeya ko grahaNa karatA hai / jJAna aura vizvAsa anukUla yA samIcIna ho kara paripuSTa ho jAeM yahI virati hai / paripakva dazA aura anukUla mausama hone para vRkSa meM phala lagate haiM / aise hI jJAna kA paripAka hone para virati kI prApti hotI hai / hiMsA, asatya, caurya, abrahmacarya aura parigraha se alaga honA virati hai / smaraNa rakhanA cAhie ki sAdhAraNatayA pahale bAhya pApa karmoM se virati hotI hai, tatpazcAta antaraMga pApoM se virati ho jAtI hai / maharSiyoM ne hiMsA, jhuTha, corI Adi bAhya pApoM ko tyAgane kA mahatva isI kAraNa darzAyA hai / jo manuSya inakA tyAga kara detA hai, usake antaraMga pApa, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha Adi zanaiH zanaiH zAnta ho jAte haiM / kAraNa yaha hai ki krodha Adi Antarika pApa hiMsA Adi bAhya pApoM ke kAraNa hI bar3hate haiM, ataH jaba bAhya pApa ghaTa jAte haiM to Antarika pApa bhI svataH ghaTa jAte haiM / / koI hamArI jamIna yA anya vastu balapUrvaka chIna letA hai yA zarIra para AghAta karatA hai to krodha utpanna hotA hai| aisI sthiti meM jo jamIna kA tyAga kara detA hai usake krodha kA eka kAraNa kama ho jAtA hai / isa prakAra jitanA kSetra bAhya pApoM kA ghaTA utanA hI kaSAyoM ke vistAra kA kSetra ghaTA / jo zarIra ke prati mamatAvAn hai use zarIra ke pratikUla AcaraNa karane para roSa utpanna hotA hai, kintu jisane zarIra ko para-padArtha samajha liyA hai aura jise usake prati kiMcita bhI mamatA nahIM raha gaI hai vaha zarIra para ghora se ghora AghAta lagane para bhI ruSTa nahIM hotA / aise aneka maharSiyoM kI puNyagAthAeM hamAre zAstroM meM vidyamAna haiM jinhoMne bhISaNa zArIrika AghAtoM ke hone para bhI akhaNDa samabhAva rakhA aura leza mAtra bhI roSa kA unmeSa nahIM hone diyA / gajasukumAra ke zarIra kI vedanA kyA sAmAnya thI ? skaMdhaka muni kA smaraNa kyA hamAre roMgaTe nahIM khar3e kara detA ? metArya
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 AdhyAtmika Aloka mani ko kyA kama AghAta lagA thA ? phira bhI ye prAtaHsmaraNIya munirAja kSamA ke prazAnta sAgara meM hI avagAhana karate rahe / krodha kI eka bhI cinagArI unake hRdaya meM utpanna nahIM huii| isakA kyA kAraNa thA ? yahI ki ve apane zarIra ko bhI apanA nahIM mAnate the / ve samajha cuke the ki isa nAzazIla paudgalika zarIra kA merI avinazvara cinmaya AtmA ke sAtha koI sAmya nahIM hai| isI kAraNa ve zArIrika yAtanA ke samaya bhI samabhAva meM vicaraNa karate rahe aura AtmakalyANa ke bhAgI bane / ___sAdhAraNa saMsArI prANI lobha kA dAsa hai / vaha bhUmi aura dhana Adi ke saMgraha kI vRddhi ke lie nirantara prayatnazIla rahatA hai| usane sabhI dvAra khola rakhe haiN| . vyavasAya meM munAphA hogA to phUlA nahIM samAegA / navIna makAna banavAegA to par3ausI kI docAra aMgula jamIna dabAnA cAhegA / isa prakAra jinhoMne aMkaza nahIM lagAyA hai, ve bAhya vastuoM kA vistAra kareMge aura usI meM Ananda mAneMge / unake pratyeka vyavahAra, vacana aura vicAra se lobha kA nirjhara hI pravAhita hogaa| jo vyApArI yA dukAnadAra hai, use kheta yA jamIna kA lAlaca nahIM hogA, kyoMki usa ora usakA AkarSaNa nahIM hai / agara koI gRhastha vyApAra bhI karatA hai, kRSi bhI karatA hai, moTara-sarvisa aura sinemA bhI calAtA hai to cAroM dizAoM meM , usake lAlaca kA vistAra hogA / lAlaca meM par3akara vaha asatya bhASaNa karegA, adatta kA grahaNa karegA aura na jAne kauna-kauna se pApa karegA / pApa kA bApa lobha aura pApa kI mAM kumati hai / samasta pApoM ko aMkurita karanA, janma denA aura vistAra karanA lobha kA kAma hai, kintu kumati kA sahayoga na ho to pApoM kA vistAra nahIM ho sakatA / pApa kA viSailA bIja kumati rUpI kSetra meM hI phalatA-phUlatA hai / santoSa ke binA zAnti aura sukha nahIM milatA aura viratibhAva ke binA santoSa nahIM milatA / lobha-lAlaca ko jItane kA upAya santoSa hI hai / "loha saMtosao jiNe' arthAt lobha ko santoSa se jItanA cAhie, yaha anubhavI mahApuruSoM kA vacana hai| jJAna apane Apa meM atyanta upayogI sadaguNa hai kintu usakI upayogitA viratibhAva prApta karane meM hai / jitane bhI adhyAtma-mArga ke pathika mahApuruSa hue haiM, unhoMne hiMsA, kuzIla Adi se vimukha ho kara kaSAyoM kA bhI nigraha kiyA / ye Antarika pApa zIghra pakar3a meM nahIM Ate / bijalI ko pakar3ane ke lie viziSTa sAdhana kA upayoga karanA hotA hai / usase bacane ke lie rabara, lakar3I Adi kA sahArA lenA par3atA hai| isI prakAra krodhAdi rUpa bijalI se bacane ke lie viratibhAva . kA Azraya lenA caahie|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 AdhyAtmika Aloka jo vivekazIla sAdhaka viratibhAva ke bAdhaka kAraNoM se bacatA hai, vahI sAdhanA meM agrasara ho sakatA hai / virati ke bAdhaka kAraNa atizaya lobha, moha Adi vikAra haiM aura una vikAroM se utpanna hone vAle mahAn Arambha-parigraha haiM / isa silasile meM karmAdAnoM kI carcA cala rahI hai / tIna karmAdAnoM kA vivecana pahale kiyA jA cukA himAlaya ke durgama mArgoM meM sAdhaka bhale hI na gar3abar3Ae kintu pramAda aura kaSAya yadi usake jIvana meM praveza kara jAveM aura vaha unakA zikAra ho jAe to gar3abar3a paidA hue binA nahIM rahatI / aisI sthiti meM use koI navIna saphalatA nahIM prApta ho sakatI, yahI nahIM varan pUrva prApta sAdhanA kI sampatti bhI vaha gaMvA baiThatA hai| kisI dhanavAna athavA arthI dvArA kaThina parizrama karake prApta kiyA huA dhana yadi cora curA le yA guma ho jAya to use kitanI mArmika vedanA hotI hai ? vaha vyavahAra meM bahuta saMbhala kara calatA hai, phira bhI kadAcit asAvadhAna ho jAtA hai to bhayAnaka hAni uThAtA hai / isa prakAra jaba thor3I-sI asAvadhAnI bhI vyavahAra meM ghAtaka hai to Atma sAdhaka ke jIvana kI hAni kitanI bar3I hAni kahalAegI? eka AdamI pravAsa kA ghora kaSTa uThAkara aura rAta-dina eka karake, kaThina parizrama karake, dhana upArjita karake lA rahA ho aura mArga meM luTa jAe to usake hRdaya meM tIna viSAda hogaa.| bAla-baccoM vAlA hogA to use gRhasthI kI gAr3I calAne meM kaSTa hogA / agara vaha koI bhikSuka hai aura usane dAra-parigraha nahIM kiyA hai to bhI mAla luTa jAne ke duHkha se vaha baca nahIM sakatA / siMha guphAvAsI muni kA ratnakaMbala luTa gayA to unako bahuta duHkha huA / usa ratnakaMbala ke sAtha unakI kaI bhAvanAeM jur3I huI thIM / ataeva unake hRdaya meM kitanI vyAkulatA utpanna huI hogI, isakA anumAna koI bhuktabhogI hI kara sakatA hai isa marmabadhinI coTa se unheM jo AtmaglAni huI use bhagavAn sarvajJa hI jAna sakate haiN| muni ke mana ne kahA-'rUpakoSA kaMbala kI pratIkSA kara rahI hogI / usake samakSa maiMne bar3e darpa ke sAtha apane puruSArtha kI DIMga mArI thI / vaha merI rAha dekha rahI hogii| maiM usake sAmane khAlI hAtha kaise jAUMgA ? ratnakaMbala mAMgane para use kyA uttara dUMgA ? mArga meM luTa jAne kI bAta para kyA use vizvAsa hogA ? kyA yaha sthiti mere lie apamAnajanaka nahIM hai ? to aba kyA karanA cAhie? cintA meM vyagra muni kucha samaya taka koI nirNaya nahIM kara sake / bhAMti-bhAMti ke vicAra citta meM utpanna hue aura vinaSTa hue / vaha asamaMjasa meM par3a gae / saMyama kI viziSTa sAdhanA ke uddezya se nikale sAdhaka kI aisI dayanIya dazA ! mana kitanA prabala hai / vaha manuSya ko kahAM se kahAM le jAkara girA detA hai|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 AdhyAtmika Aloka muni ke mana meM vicAroM kI AMdhI A rahI thii| vaha apanI pada-maryAdA ko vismRta kara cuke the / Akhira unhoMne nizcaya kiyA-'maiM rUpakoSA ke sAmane khAlI hAtha nahIM jA sakatA / prANa jAeM to jAeM para maiM khAlI hAtha nahIM jAUMgA / khAlI hAtha jAne meM puruSatva nahIM, pratiSThA nahIM, mAnavatA bhI nahIM hai|' siMha guphAvAsI muni ke sAmane apanI zAna aura mAna-maryAdA kA savAla thaa| zAna ke sAmane saMyama parAsta ho rahA thA / kintu jaba unhoMne punaH ratnakaMbala lAne kA nizcaya kiyA, tabhI mana meM eka nayAM prazna utpanna huA / prazna thA-nepAla-nareza dubArA kambala deMge yA nahIM ? artha kI samasyA upasthita hotI hai to manuSya saMkoca aura lihAja ko bhI tilAMjali de detA hai / dhArmika lAbha lene vAle bhI tarka-vitarka karake dharma-mArga se vimukha ho jAte haiM / zAdI, vivAha yA Arthika lAbha kA kAma huA to koI kisI kA sAtha nahIM khojatA | dukAna yA kArakhAne kA muhUrta karate samaya sAthI nahIM DhUMDhA jAtA, kintu dhArmika kArya ke lie eka ko kahIM jAnA par3e to sAthI cAhie / muni AtmabhAva se bAhara nikala kara anAtmabhAva meM ramaNa kara rahe the / kambala kyA luTA mAnoM unake jIvana kA sarvasva luTa gayA / unakI bhaviSya sambandhI aneka manohara kalpanAoM kA bhavana Dhaha gyaa| unake mana meM cira kAla taka dvandva kI sthiti banI rahI / ve kiMkartavyavimUr3ha ho rahe / anta meM eSaNA kI vijaya huii| bhaTake mana ne Adeza diyA-'prayatna karo, saphalatA mile cAhe na mile / puruSa kA kAma puruSArtha karanA hai| puruSArtha karane vAle ko anta meM saphalatA prApta hotI hI hai| nirAza hokara baiTha jAnA to asaphalatA kI vijaya svIkAra karanA hai / yaha puruSatva kA apamAna hai / ataeva jisa kArya meM hAtha DAlA hai use siddha karake hI dama lenA caahie|' mana kA Adeza milane para pairoM ko lAcAra hokara pIche kI ora bar3hanA pdd'aa| ve vApisa nepAla nareza ke pAsa pahu~cane ko mur3a gae / calate-calate rAja-darabAra meM phuNce| lajjA aura saMkoca ne pahale to muni ke mukha para tAlA jar3a diyA / unakA mana AtmaglAni se bhara gayA / yadyapi muni jIvana yAcanAmaya hotA hai / usakI samasta AvazyakatAeM yAcanA se hI pUrNa hotI haiM 'savva se jAi hoi, natthi kiMci ajAiyaM /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 357 sAdhu ke pAsa koI upakaraNa aisA nahIM hotA jo ayAcita ho / yAcanA karane meM use dainya kA anubhava bhI nahIM hotA aura nahIM honA cAhie / kintu yahAM to bAta hI dUsarI thI / siMha guphAvAsI muni ko saMyama-jIvana ke nirvAha ke lie ratnakaMbala kI AvazyakatA nahIM thI / vaha kambala unake saMyama meM sahAyaka nahIM thaa| yahI nahIM, varan bAdhaka thA / isI kAraNa muni lajjA aura saMkoca se dharatI meM gar3e jA rahe the / rAjA ke samakSa jAkara bhI muni kA muMha sahasA khula nahIM sakA / vaha thor3I dera mauna rhe| . muni ko dUsarI bAra ratna kambala ke lie AyA dekha darabAriyoM ko bhI vismaya huA / kisI ne socA-'ho na ho muni saMgraha ke zikAra haiN|' kisI ne kahA-"kyA ralakambala beca kara pUMjI ikaTThI karane kI socI hai ? tIsarA bolA-'vAstava meM yaha sAdhu bhI hai yA nahIM / sAdhu kA veza dhAraNa karake koI Thaga to nahIM hai|' isa prakAra nAnA prakAra kI TIkAeM hone lagIM / jitane muMha utanI bAteM / muni cupacApa unheM sunate rahe / anta meM unhoMne apanI karuNa kahAnI rAjA ko sunaaii| rAjA kA hRdaya dravita huA aura punaH unheM ratnakaMbala mila gayA / ratnakaMbala pAkara muni ko aisA harSa huA jaise siddhi prApta ho gaI ho| vaha tatkAla vApisa lauTa pdd'e| isa bAra muni ne atyanta sAvadhAnI aura satarkatA ke sAtha yAtrA kI aura ve nirvighna pATalIpura Akara rUpakoSA ke bhavana meM praviSTa hue / anekAneka kaSTa sahana karane ke pazcAt prApta isa saphalatA para ve atyanta prasanna the| itane prasanna jaise zatru kA durgama durga jIta lene para koI senApati phUlA nahIM samAtA ho| nepAla nareza pratyeka vyakti ko sandeha kI dRSTi se nahIM dekhate the / unakA mantavya thA ki saMsAra ke saba manuSya samAna nahIM haiM ataeva saba ke sAtha eka-sA vyavahAra karanA ucita nahIM hai| yahI kAraNa thA ki muni ko dUsarI bAra kambala kI yAcanA karate dekha kara darabArI loga jaba taraha-taraha kI bAteM kara rahe the, taba svayaM nareza ne mauna hI dhAraNa kiyA / unhoMne muni ke cehare ko par3hane kA prayatna kiyA aura unakA kathana yathArtha pAyA / muni ne kahA-"maiM kandhe para ratnakaMbala laTakAkara jA rahA thA ki luTere A dhamake aura le gae ? merI iSTa siddhi nahIM huI, ataeva dUsarI bAra AyA huuN|" nepAla nareza ne muni ke kathana para vizvAsa kiyA aura dUsarA ratnakaMbala pradAna karane ke sAtha isa vAra sAvadhAnI baratane kI sUcanA bhI dI / nareza kI sUcanA ke
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 AdhyAtmika Aloka. . anusAra muni ne isa bAra bA~sa meM kambala ko phiTa kara liyA / bA~sa ko lAThI. kI taraha lekara unhoMne jaMgalI rAste ko pAra kiyaa| rupaye aura noTa kitane Ae aura cale ge| kamare meM tijorI ke andara rakama banda hone para bhI dvAra para paharedAra na ho to dhanI manuSya ko cintA ke kAraNa nidrA nahIM AtI / agara tijorI meM hIrA-motI hue taba to surakSA kA jabardasta prabandha karanA par3atA hai, kyoMki javAharAta durlabha haiM aura isI kAraNa vizeSa mUlyavAna haiM / kaur3iyoM kI rakSA ke lie kisI ko vizeSa cintA nahIM karanI par3atI / parantu mahAvIra svAmI kahate haiM-"mAnava ! tanika vicAra to kara ki ye paudagalika ratna adhika mUlyavAna haiM athavA samayAjJAna-darzanacAritra rUpa Atmika ratna adhika mUlyavAna haiM ? donoM prakAra ke ratnoM meM kauna adhika durlabha hai ? kauna adhika hitakArI aura sukhakArI hai ? kinase AtmA ko nirAkulatA aura zAnti prApta hotI hai ?" ___ pArthiva ratnoM se kyA manuSya sukhI ho sakatA hai ? vai to cintA, vyAkulatA, atapti aura zoka-santApa ke hI kAraNa hote haiN| unase leza mAtra bhI AtmA kA hita nahIM hotA / ina bhautika ratnoM kI cakAcauMdha se aMdhA hokara manuSya apane svarUpa ko dekhane aura pahacAnane meM bhI asamartha bana jAtA hai| zarIra meM jaba bAdhA utpanna hotI hai to hIrA aura motI usakA nivAraNa nahIM kara sakate / udara meM bhIkha kI jvAlA jalatI hai to unheM khA kara tRpti prApta nahIM kI jA sakatI | jaba ajeya yama kA AkramaNa hotA hai aura zarIra ko tyAga kara jAne kI taiyArI hotI hai taba javAharAta ke pahAr3a bhI Ar3e nahIM Ate / mauta ko hIrA-motiyoM kI ghUsa dekara prANoM kI rakSA nahIM kI jA sakatI / parabhava meM unheM sAtha bhI nahIM le jAyA jA sktaa| Akhira ye javAharAta kisa marja kI davA haiN| inakI prApti hone para mAna Adi kaSAyoM kA poSaNa avazya hotA hai jisase AtmA adhogati kA adhikArI banatA samyagdarzana Adi bhAvaratna AtmA kI nija sampatti haiM / inase AtmA ko hita aura sukha kI prApti hotI hai| inakI anupama AbhA se AtmA daidIpyamAna ho uThatA hai aura usakA samasta ajJAnAndhakAra sadA ke lie vilIna ho jAtA hai / ye ve ratna haiM jo AtmA ko sadA ke lie ajara, amara, avyAbAdha aura tRpta banA dete haiM / inake sAmane kAla kI dAla nahIM galatI / roga ko pAsa Ane kA yoga nahIM milatA / yaha akSaya sampatti hai / atIva-atIva puNya ke yoga se isakI prApti hotI
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 AdhyAtmika Atoka hai / ina Atmika ratnoM kI tulanA meM hIrA, pannA, mANika, nIlama Adi pASANa ke Tukar3oM se adhika kucha bhI nahIM haiN| tathya yahI hai phira bhI mUDha dhI manuSya patthara ke Tukar3oM ko ratna mAna kara unakI surakSA ke lie rAta-dina vyagra rahatA hai aura asalI ratnoM kI, samyagjJAna-darzana cAritra kI upekSA karatA hai / kitanI karuNAspada sthiti hai, nAdAna mAnava kii| ___ Atmadeva jJAna, darzana aura cAritra kA dhana lekara calA hai to saikar3oM bAra luTA hai, magara eka bAra ThagA kara jo phira dhokhA nahIM khAtA vahI samajhadAra vyakti hai| bhagavAn kahate haiM-"saMsAra rUpa vana meM kAma, krodha Adi luTere tere mUlyavAn dhana darzana cAritra ko na lUTa leM, saceta rahanA / isa ratnakaMbala ko saMbhAla kara rakhanA tAki saMsAra se pAra pahu~ca sako / aisA karane se hI ubhaya loka meM kalyANa hogaa|"
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] karmAdAna-vividha rUpa savve jIvA viM icchati jIviuM na marijjiuM / jaise Apako apanA jIvana priya aura maraNa apriyaM hai, usI prakAra saMsAra ke saba prANiyoM ko jIvana priya aura maraNa apriya hai| maranA kauna cAhatA hai ? kintu bahirdRSTi loga svArtha ke vazIbhUta hokara isa anubhava siddha satya ko bhI vismRta kara dete haiM aura jo apane lie cAhate haiM, vaha anya prANiyoM ke lie nahIM cAhate / ve apane svalpa sukha ke lie dUsaroM ko duHkha ke dAvAnala meM jhoMka dene meM saMkoca nahIM karate / isa viSama dRSTi ke kAraNa hI manuSya kI sAmAjika aura dhArmika donoM dRSTiyoM se ghora hAni ho rahI hai | Aja vizva meM jo bhISaNa saMgharSa cala rahe haiM, eka rASTra dUsare rASTra ke sAtha TakarA rahA hai, eka varga dUsare varga ko apanA zatru samajha kara vyavahAra kara rahA hai, aura eka-dUsare ko nigala jAne kI ceSTA kara rahA hai, vaha saba isI viSama dRSTi kA pariNAma hai| jaba taka yaha viSamabhAva dUra na ho jAya aura prANi mAtra ke prati samabhAva jAgRta na ho jAya taba taka saMsAra kA koI bhI vAda, cAhe vaha samAjavAda ho, sAmyavAda ho, pUMjIvAda ho yA sarvodayavAda ho, jagat kA trANa nahIM kara sakatA zAnti kI pratiSThA nahIM kara sakatA / ___ aba taka saMsAra meM zAnti sthApanA ke anekAneka prayAsa hue haiM, aneka vAda pracalita hue haiM, magara unase samasyA sulajhI nahIM, ulajhI bhale ho / samasyA kA sthAyI samAdhAna bhAratIya dharmoM meM milatA hai aura jainadharma unameM pramukha hai jo isa samasyA para . sAMgopAMga vizleSaNa hamAre samakSa prastuta karatA hai / rAjanItika vAda AjamAe jA cuke haiM aura asaphala siddha hue haiM / hama vizva ke sUtradhAroM ko AhvAna karanA cAhate haiM ki eka bAra dhArmika AdhAra para isa samasyA ko sulajhAne kA prayatna kiyA jAya / .
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 AdhyAtmika Aloka nyAya nIti kA takAjA hai ki jo sabala hai vaha nirvala kA sahAyaka bane, zoSaNakartA nahIM / isI AdhAra para zAnti Tika sakatI hai, anyathA nahIM / jagat meM aneka prakAra ke prANI haiN| unameM trasa arthAt jaMgam bhI haiM aura sthAvara bhI / bhagavAna mahAvIra ne una sabake prati maitrI aura karuNAbhAva dhAraNa karane kA upadeza diyA hai| jaise santati premI pitA choTe, bar3e, hoziyAra, mandabuddhi Adi sabhI baccoM ko pyAra karatA hai, usI prakAra vivekazIla sAdhaka ke lie sabhI jIva-jantu saMrakSaNIya haiM / yaha satya hai ki gRhastha vividha prakAra kI gArhasthika AvazyakatAoM se baMdhA huA hai, phira bhI vaha sampUrNa nahIM to AMzika rUpa meM hiMsA se virata ho hI sakatA hai / nirarthaka hiMsA kA tyAga kara dene para bhI usake kisI kArya meM bAdhA upasthita nahIM hotI aura bahuta se pApa se bacAva ho sakatA hai| dhIre-dhIre vaha pUrNa tyAga ke sthAna para bhI pahu~ca sakatA hai / kintu jaba taka yaha sthiti nahIM AtI hai, use manjila taya karanA hai / cala aura acala sabhI jIvoM kI rakSA kA lakSya usake sAmane rahanA cAhie / apUrNa tyAga se pUrNa tyAga taka pahu~canA usakA dhyeya hotA hai| vaha kauTumvika vyavahAra meM bhI kartavya-akartavya kA viveka karake pravRtti karatA hai aura apane vratoM ke pAlana kA dhyAna rakhatA hai| usakI AjIvikA kisa prakAra kI hotI hai yA honI cAhie isakA vivecana karate hue tIna karmAdAnoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai| iMgAlakamme, vaNakamme, aura sADIkamme ke sambandha meM prakAza DAlA gayA hai , khara-karma hone ke kAraNa zrAvaka ke lie ye niSiddha haiN| (4) bhADIkamme ( bhATI karma )-yaha cauthA karmAdAna hai / baila, hAthI, UMTa, ghor3A, gadhA, khaccara, Adi jAnavaroM ke dvArA bhAr3A kamAnA yA AjIvikA nirvAha ke lie inheM bhAr3e para calAnA bhADIkamme karmAdAna kahalAtA hai / jaba ina pazuoM ke dvArA bhAr3A kamAne kA lakSya hotA hai to inake saMrakSaNa aura sukha-suvidhA kI bAta gauNa ho jAtI hai / bhAr3e kA lobhI sTezana se bastI taka calane vAle tAge ghor3e ko dUra-dUra grAmoM taka le jAne ko taiyAra ho jAtA hai aura zIghra se zIghra maMjila taya karane ke lie use kor3oM se pITatA aura bhAgane kI zakti na hone para bhI bhAgane ko bAdhya karatA hai / jisake paira javAba de cuke hoM, jisako apane zarIra kA bhAra vahana karanA bhI kaThina ho rahA ho, jo calate calate hAMpha gayA ho, aise jAnavara para bhAra lAda kara jaba mAra-mAra kara calAyA aura daur3AyA jAtA hai, taba usako kitanI vyathA hotI hogI? aisA vyavahAra atyanta krUratApUrNa hai kintu bhAr3e kI AjIvikA karane vAlA zAyada hI isase baca sakatA hai / Ate hue paise ko Thokara mAra kara jAnavara kI sukha-savidhA kA vicAra karane vAle virale hI mileMge / sAmAnya
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 AdhyAtmika Aloka vyakti, jisane samyagdRSTi prApta nahIM kI hai, aisA kArya kare to samajha meM A sakatA hai, kyoMki usameM karuNAbhAva kA abhAva hotA hai magara samyagdRSTi zrAvaka aisA nahIM karegA / agara karatA hai. to usakA vrata surakSita nahIM raha sakatA / ataeva vratI zrAvaka ko bhAr3e kI isa prakAra kI AjIvikA nahIM karanI caahie| ___ jIvana-nirvAha ke lie bar3e pApa karane kI kyA AvazyakatA hai ? jisane parigraha kA parimANa kara liyA hai, aura apanI AvazyakatAoM ko sImita kara liyA hai, vaha alpAraMbha se hI apanA kAma calA sakatA hai / usake jIvana-vyavahAra ke lie ghora pApa kI AvazyakatA hI nahIM hotii| ___ Aja bailagAr3I, ghor3AgAr3I Adi kI saMkhyA kama ho gaI hai / yaMtroM dvArA calane vAlI gAr3iyoM ne unakA sthAna grahaNa kara liyA hai| kucha logoM kI aisI dRSTi hai ki moTara meM calane se pApa nahIM hotA / tAge kI apekSA moTara kI savArI ko loga acchA samajhate. haiN| usameM dhana kI aura samaya kI bacata samajhate haiM / zAna bhI usameM mAnate haiN| moTara meM baiTha kara bAjAra se nikalane vAlA vyakti paidala calane vAloM ko avajJA bharI dRSTi se dekhatA hai aura apane ko unase UMcA samajhatA hai / isase usake mAna rUpI kaSAya ko puSTi milatI hai| vaha ahaMkAra meM cUra ho jAtA hai| mahAvIra svAmI ke bhakta pratyeka kArya ke aucitya-anaucitya ko hiMsA-ahiMsA kI tulA para taulate haiM / unako kasauTI sarvasAdhAraNa kI kasauTI se bhinna prakAra kI hotI hai| purAne loga chaha mAha kI rAha ke badale varSa bhara kI rAha calane ko kahate the, kyoMki unakA lakSya pazuoM kI hiMsA se bacane kA rahatA thA / samaya aura zakti bhale adhika laga jAya kintu dhArmika dRSTi se hiMsA se bacAva ho, yaha unakA AdhArabhUta vicAra hotA thA / vratI sAdhaka na svayaM hiMsA karatA hai aura na aisA koI kArya karatA hai jisase parokSa rUpa meM hiMsA ko protsAhana milatA ho / bahuta se loga Aja aise mileMge jo svayaM bar3e-bar3e yaMtroM ko bhale na calAte hoM kintu una yaMtroM vAle kArakhAnoM meM nirmita vastuoM kA upayoga karate haiM / yaha una kArakhAnoM ko protsAhana denA hai / Aja hiMsA-ahiMsA kA vicAra nahIM kiyA jAtA sirpha sastApana aura saundarya dekhA jAtA hai / zIghratA aura suvidhA kA hI vicAra kiyA jAtA hai / pariNAma yaha huA hai ki bailoM aura ghor3oM ko koI nahIM pUchatA / unakI saMkhyA kama hotI jA rahI hai aura moTaroM kI saMkhyA bar3ha rahI hai / moTara jaldI daur3atI hai aura daur3atI-daur3atI thakatI nahIM hai| isase jAnavaroM kI upayogitA kama ho gaI hai aura jaba kisI vastu kI upayogitA kama ho jAtI hai to usakI rakSA kI aura dhyAna nahIM diyA jaataa| lAbha
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 363 kI AzA kama hone se bhaiMsa ke pAr3e para utanA dhyAna nahIM diyA jAtA jitanA pAr3I para diyA jAtA hai| pAr3e ko bojha samajha kara loga usase piNDa chur3A lete haiM / rela aura moTara kA upayoga karane meM hiMsA kama dIkhatI hai parantu kyA yaha bailoM aura ghor3oM Adi para dayA hai ? dIkhane meM aisA lagatA hai ki hiMsA nahIM hai kintu ina yAMtrika savAriyoM se kitane manuSya, pazu, kutte pakSI Adi marate haiM, isa bAta kA vicAra karane vAle kitane haiM ? jisa savArI meM jAnavara jotA jAtA hai, usase hiMsA kI saMbhAvanA bahuta kama rahatI hai / viSama paristhiti meM athavA kisI dUsare jAnavara ke sAmane A jAne para jutA huA jAnavara apanI gati dhImI kara letA hai aura durghaTanA ko yA hiMsA ko bacA letA hai| yaha bAta vega ke sAtha daur3ane vAlI gAr3iyoM meM kaise saMbhava ho sakatI hai ? ye vegavAna gati vAlI gAr3iyAM mahArambha aura mahAhiMsA kI jananI haiM / vratI zrAvaka sadaiva apane viveka kI tarAjU para tolegA ki kisa kArya se.mahAraMbha hotA hai aura kaunasA kArya alpa AraMbha vAlA hai ? vaha mahAraMbha ke kArya ko kadApi nahIM karegA / bhADIkamme ghora hiMsA kA kAraNa hone se . mahAraMbha hai aura isI kAraNa zrAvaka ise nahIM apanAtA / (5) phor3Ikamme ( sphoTa karma )- isakA artha hai bhUmi ko phor3anA / vaijJAnika sAdhanoM dvArA suraMga Adi lagA kara bhUmi kA bhArI bhAga phor3a diyA jAtA hai| kudAlI, phAvar3A Adi se jamIna phor3ane se bhI trasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai| par3atI jamIna meM jIva-jantu nirbhaya hokara Azraya lete haiM ? usI prakAra jaise kamare meM saphAI na ho to kIr3e-makor3e, dImaka Adi apanA aDDA jamA lete haiN| aise sthAnoM ko surakSita, 'bhaya-varjita tathA manuSyoM ke saMcAra se rahita samajha kara ve vahAM AvAsa karane lagate haiM / darAroM meM, jamIna ke nIce, pattharoM kI Ar3a meM hajAroM jIva-jantu zaraNa lie rahate haiM / aisI sthiti meM suraMga lagAne vAle kahAM taka jIva-jantuoM kI rakSA kara sakeMge / jahAM bhUmi phor3I gaI aura miTTI DAlI gaI, donoM sthAnoM ke jIvoM kI rakSA saMbhava nahIM hai / ataeva bhUmi ko phor3ane kA dhaMdhA karanA vizeSa hiMsA kAraka hone se karmAdAna meM ginA gayA hai| vyApAra-dhaMdhe meM sAmAjika dRSTikoNa ko bhI prAcIna kAla meM mahatva diyA jAtA thA / yahAM bhI usa dRSTikoNa se vicAra kiyA jA sakatA hai / prAcIna samAjika vyavasthA meM amuka-amuka vargoM meM amuka amuka dhaMdhoM kA baMTavArA kiyA gayA thA / isa baMTavAre ke kaI lAbha the / prathama to jisa varga kA jo dhaMdhA ho use vahI varga kare to bekArI kI saMbhAvanA kama rahatI hai / eka varga ke logoM kA kAma dUsare varga ke loga hathiyA leM to pahale varga meM bekArI phailatI hai / smRtiyoM meM isa dRSTikoNa kA pratipAdana kiyA gayA hai|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 AdhyAtmika Aloka ___ isa vyavasthA kA dUsarA lAbha hai varga saMgharSa na honA / brAhmaNa adhyApana kArya kare, anya AjIvikA na kare, vyApAra-vANijya meM hAtha na DAle to pArasparika saMgharSa nahIM hogaa| sabhI varga apanA-apanA paitrika dhaMdhA kareM to samAja meM zAnti banI rahatI hai aura unake pArasparika vyavahAra meM madhuratA rahatI hai| zrImanta vaizya, khAna khodane kA bhI kAma apane hAtha meM le leM to khAna khodane kA dhaMdhA karane vAle varga ke sAtha unakA sambandha madhura nahIM raha sktaa| tIsarA lAbha yaha hai ki pitR paramparA se cale Ae dhaMdhe ko apanAne se dhadhai sambandhI kauzala kI vRddhi hotI hai / luhAra kA lar3akA capana se hI apane ghara ke dhaMdhe ko dekhatA-dekhatA aura abhyAsa karatA-karatA usameM vizeSa kuzala bana jAtA hai| vaNika putra agara usa dhaMdhe ko apanA le to utanA niSNAt nahIM ho sktaa| . alpa bhogI zrAvaka binA kaTutA ke mahAvIra ke mArga para cala kara ihaloka-paraloka sambandhI lAbha prApta kara sakatA hai / kintu jo tRSNA aura lobha kI adhikatA se grasta hai aura artha ko anartha na samajha kara usI ko ekamAtra paramArtha mAnatA hai vaha vItarAga ke upadeza para kisa prakAra cala sakatA hai ? prajApati lamvakarNa ( gadhA) para bhAMDa yA ana lAda kara le jA rahA ho aura lambakarNa ko kahIM rAste meM zmazAna kI rAkha dIkha jAya to vaha prajApati kI hAni kI cintA nahIM karake eka bAra usameM loTa kara khela kara hI degaa| are usa gadhai ko kyA haMsate ho, apane ko haMso jo vItarAga ke upAsaka aura vItarAgavANI ke bhakta kahalAte hue bhI viSaya-kaSAya kI rAkha meM loTa lagA rahe ho| uttama jAti kA azva kadApi aisA nahIM karatA / jo mAnava makhamalaM ke gadde rUpI svarUpa-zayyA meM ramaNa na karake viSaya-kaSAya kI rAkha meM loTatA hai, vaha mahimA kA pAtra nahIM hotA, prazaMsanIya nahIM ginA jAtA / mohAndha mAnava moha kI tIvratA ke kAraNa azva kA bhAva bhulA kara lambakarNa (gardabha ) ke bhAva meM A jAtA hai / aisA mohAndha puruSa samyagjJAna ke prakAza (sarcalAiTa) se yA satsaMgati se ho sudhara sakatA hai| ___AtmAnanda rUpI lokottara sudhArasa kA pAna karane vAle siMhaguphAvAsI muni ne lokeSaNA ke cakkara meM par3a kara apanI mahAna sAdhanA ko barbAda kara diyA / ve kamvala lekara aura pATalIputra pahu~ca kara apanI saphalatA para prasanna ho rahe haiM / jAtIya svabhAva ke kAraNa gadhA rAkha meM loTa-poTa hotA hai | viSaya kI ora hona pravRtti
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 365 pravRtti hone se mAnava kI bhI aisI hI sthiti ho jAtI hai / vaha bhI apane patana meM Ananda mAnatA hai| pATalIputra meM muni kI pratIkSA kI jA rahI thii| jaba ve nagara meM pahu~ce to rUpakoSA ne prazna kiyA-"ratnakambala kahAM hai ?" muni ne bAMsa kI lAThI meM se ratnakaMbala nikAlA jaise myAna meM se talavAra nikAlI jAtI hai| rUpakoSA ne mana hI mana vicAra kiyA-"muni hai zUravIra, sirpha mor3a kI AvazyakatA hai / jisa manuSya meM apane dhyeya ko pUrNa karane kI lagana hotI hai, sAhasa hotA hai, usakA mor3a badala denA hI paryApta hai / usake pIche lakar3I lekara hara samaya calane kI AvazyakatA nahIM hotI / lagana vAle vyakti ko agara acche mArga para lagA diyA jAe to vaha avazya hI sarAhanIya saphalatA prApta kara letA hai / isake viparIta jisameM lagana kA sarvathA abhAva hai, jo kartRtvazakti se hIna ho vaha sAdhanA ke mArga ko pAra nahIM kara sktaa| use kisI bhI mahAna kArya meM saphalatA nahIM miltii|" dharmamArga, adhyAtmamArga yA sAdhanAmArga meM akarmaNya vyakti A jAya to kyA karegA ? pakar3a majabUta ho aura calana acchA ho to manuSya saba kucha kara sakatA hai| tathya yaha hai ki pratyeka manuSya meM zakti kA akSaya bhaMDAra bharA hai aura vaha zakti chalaka-chalaka kara bAhara Akara prakaTa hotI hai| kintu manuSya ke jaise saMskAra hote haiM, jaise vicAra hote haiM, usI prakAra ke kAryoM meM vaha zakti lagatI hai| kusaMskArI aura malina vicAroM vAle manuSya kI zakti galata kAmoM meM kharca hotI hai| vahI vyakti jaba sanmArga para A jAtA hai, usake vicAra vizuddha ho jAte haiM to sahI kAma meM usakI zakti kA sadupayoga hone lagatA hai| bhagavAna mahAvIra ne pharmAyA hai je kamme surA, te dhamme suuraa| jo karma karane meM zuravIra hote haiM, ve dharma karane meM bhI zUravIra hote haiN| jisameM sAhasa nahIM, puruSArtha nahIM, lagana aura sphUrti nahIM aura saMkaToM se jUjha kara, Aga se khela kara, prANoM ko hathelI meM lekara apane abhISTa ko prApta karane kI kSamatA nahIM, jo bujhA haA hai, vaha kisI bhI kSetra meM ullekhanIya saphalatA prApta nahIM kara sakatA / jisa talavAra kI dhAra tIkhI hai vaha apanA kAma karegI hI, cAhe usase Atmavadha kiyA jAya athavA AtmarakSA kI jAya / isI prakAra jo puruSa
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 AdhyAtmika Aloka vIra haiM vaha karma ke mArga meM avatIrNa hogA to vahAM mahAn karma karegA aura dharma ke mArga meM AegA to vahAM bhI ullekhanIya kArya kiye binA nahIM rhegaa| rUpakoSA ne samajha liyA ki muni meM lagana hai, sAhasa hai, parAkramazIlatA hai, jIvaTa hai| inheM sirpha sahI dizA meM mor3ane kI AvazyakatA hai / jisa samaya inakI pravRtti sahI mArga para ho jAegI, usI samaya ye sAdhanA meM bhI kamAla kara dikhlaaeNge| rUpakoSA ne muni ko ThIka rAste para lAne kI yojanA gar3ha lI parantu mukha se kucha nahIM kahA / usane kambala dekha kara usakI atyanta sarAhanA kI / muni apane ko kRtArtha samajhane lage aura apanI saphalatA para garva anubhava karane lge| rUpakoSA snAnAgAra meM jAkara jaba snAna karake lauTI to ralakambala ko uThA kara usase apane paira poMchane lagI / yaha dekha kara muni ke vismaya kI sImA nahIM rahI / aura phira usane paira poMcha kara use eka kone meM pheMka diyA / kambala kI isa durgati ko dekha kara tapasvI ke bhItara kA nAga (krodha ) jaga uThA / use rUpakoSA kA yaha vyavahAra atyanta hI ayogya pratIta huA / kambala ke sAtha muni kI AtmIyatA itanI gaharI ho gaI thI ki kambala kA yaha apamAna unheM apanA hI ghora apamAna pratIta huaa| ___muni socane lage-'maiM samajhatA thA ki rUpakoSA buddhimatI tathA catura hai / vaha vyavahArakuzala hai / kintu aisA samajha kara maiMne bhayAnaka bhUla kI hai / are ! yaha to phUhar3a hai, viveka vihIna hai, asabhya hai / ' jaba unase na rahA gayA to bole-"kyA tumane nazA kiyA hai yA tumhArA sira. phira gayA hai ! yaha TATa kA Tukar3A hai yA ratnajaTita kambala ? kyA samajhA hai ise tumane ? jisa kambala ko prApta karane ke lie maiMne lambA pravAsa kiyA, jaMgaloM kI khAka chAnI, aneka saMkaTa sahe aura nepAla nareza ke sAmane jAkara do bAra hAtha phailAye, jisake lie maiMne apanA sarvasva nichAvara kara diyA, usa kambala kI tumhAre dvArA aisI durgati. kI gaI ? yaha kambala kA nahIM merA apamAna hai, merI sadbhAvanA ko Thokara lagAnA hai! kRtajJatA ke badale aisI kRtaghnatA!" saMpakoSA ne samajha liyA ki muni ke kAyAkalpa kA yahI upayukta avasara Age kA vRttAnta yathAvasara sunAyA jAyagA / parantu jinavANI ke anusAra hameM bhI apanA kAyAkalpa karanA hai / jo bhavyajana jinavANI kA anusaraNa karake apanA jIvanakalpa kareMge, aura jinavANI ke anukUla vyavahAra banAeMge vahI ubhayaloka meM kalyANa ke bhAgI hoNge|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] karmAdAna ke bheda AcArAMga sUtra meM anyAnya jIvoM kI rakSA ke samAna tejaskAya ke jIvoM kI bhI rakSA kA vidhAna kiyA gayA hai / tejaskAya ke jIvoM kI mAnyatA jaina-darzana kI asAdhAraNa mAnyatA hai / vanaspatikAya kI sajIvatA kA to auroM ko bhI AbhAsa milA thA magara unheM tejaskAya ke jIvoM kA patA nahIM calA / tejaskAya ke jIvoM kA parijJAna divya-dRSTi sampanna jaina maharSiyoM ko hI huaa| tejaskAya ke jIva ekendriya hone para bhI vAyukAya ke samAna saMcaraNazIla haiN| ataeva sthAvara hone para bhI unakI gaNanA gati kI apekSA se trasa jIvoM meM kI gaI adhyAtmamArga kA sAdhaka ahiMsA ke patha para calatA hai tathA bhAvahiMsA aura dravyahiMsA donoM se bacatA rahatA hai| adhyAtmamArga ke sAdhaka do prakAra ke hote haiManagAra aura gRhastha / jahA~ taka trasa jIvoM kI hiMsA ke tyAga kA prazna hai, donoM usake tyAgI hote haiM, alabattA gRhastha usameM kucha apavAda rakhatA hai / vaha saMkalpI hiMsA kA hI tyAga karatA hai, AraMbhI hiMsA kA tyAga nahIM kara pAtA; jabaki gRhatyAgI muni donoM prakAra kI hiMsA ke tIna karaNa aura tIna yoga se tyAgI hote haiM / yadyapi gRhastha zrAvaka bhI saba prakAra kI hiMsA ko tyAjya mAnatA hai aura usase yathAsaMbhava bacane kA prayatna bhI karatA hai, magara lAcArI ke kAraNa vaha sampUrNa tyAga nahIM sktaa| lAparavAhI upekSA yA azraddhA ke kAraNa vaha tyAga na karatA ho, aisI bAta nahIM hai / zrAvaka kA lakSya apanI samasta vRttiyoM para aMkuza rakhane kA hI hotA hai| ___apanI vRttiyoM ko niyantrita karane ke lie zrAvaka bhoga upabhoga ke samasta sAdhanoM kI bhI eka sImA nirdhArita kara letA hai / abhI isI vrata kA vivecana cala rahA hai / isI vivecana ke prakaraNa meM karmAdAnoM kA ullekha kiyA gayA hai aura bhAr3I kamme tathA phor3Ikamme ke sambandha meM kala kahA jA cukA hai / ina karmo se /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 AdhyAtmika Aloka jIvoM ke sAtha trasa jIvoM kA bhI pracuratA ke sAtha ghAta hotA hai / kuA~, khadAna Adi khodane meM anekAneka jantuoM kA vighAta ho jAtA hai / hala, kudAla Adi se sAdhAraNa jantu yoM hI dhakkA lagane se mara jAte haiM / kabhI-kabhI bar3e jIva bhI capeTa meM A jAte haiM / ataeva bhUmi ko phor3ane kA dhaMdhA karanA zrAvakocita kArya : nahIM hai| vaha vyAvahArika aura AdhyAtmika donoM dRSTiyoM se aprazasta mAnA jAtA hai| kucha AcAryoM ne sphoTa karma kI vyAkhyA karate hue bArIka kadama uThAyA hai aura canA Adi se dAla banAnA bhI isameM zAmila kara diyA hai / isa vyavasthA ke anusAra isakA kSetra vyApaka ho jAtA hai| kintu smaraNa rakhanA cAhie ki karmAdAnoM ke tyAga kA sambandha gRhastha zrAvakoM ke sAtha hai / isake atirikta karmAdAna vahI hotA hai jisameM mahAn AraMbha hotA ho / agara dAla banAnA bhI karmAdAna meM parigaNita kara liyA jAya to isI koTi ke anyAnya kAryoM ko bhI karmAdAna ginanA hogA aura aisI sthiti meM gRhasthI ke aneka anivArya dainika kArya bhI mahAraMbhI-karmAdAna mAnya karane par3ege / vrata na pAlana karane kA eka kAraNa bhaya kI bhAvanA hai | loga vratoM ko aMgIkAra karane se Darate haiM / socate haiM na jAne isa vrata kA pAlana ho sakegA yA nahIM ? vrata dhAraNa na karane kI avasthA meM manuSya unmukta rahatA hai, vrata grahaNa karate hI bandhana meM AnA par3atA hai / isI bhaya se kaI loga vrata aMgIkAra karane se bacanA cAhate haiM / aisI sthiti meM gRhasthI ke sAmAnya kAryoM ko bhI agara zrAvaka ke lie karmAdAna kaha kara tyAjya ThaharA diyA jAya to ThIka nahIM hogA / zAstra meM varNana AtA hai ki sakaDAla putra ke 500 baratanoM kI dukAne thI vaha kumhAra kA kAma karate hue bhI zrAvaka thA / DhaMka nAmaka eka prajApati (kumhAra ) bhI acchA zrAvaka ho gayA hai, jisane sudarzanA sAdhvI kI zraddhA zuddha kI / vaha miTTI ke baratanoM kI dukAna karatA thA aura unheM pakAtA bhI thA / sudarzanA eka pramukha sAdhvI thI / jaba jamAli siddhAnta viruddha prarUpaNa aura zraddhA ke kAraNa bhagavAn mahAvIra ke sAdhusaMgha se pRthak hone lage to sudarzanA ne bhI jamAli kA anusaraNa kiyA / unakA kathana yaha thA ki koI bhI kArya jaba taka "kiyA jA rahA hai taba taka use kiyA nahIM kahA jA sakatA / jaba kArya kiyA jA cuke tabhI use 'kiyA' kahanA cAhie / 'kriyamANa' ko 'kRta' kahanA mithyA hai / __ bhagavAn mahAvIra ke matAnusAra kriyamANa kArya ko bhI kadAcit kRta kahA jA sakatA hai / bAta yaha hai ki hama sthUla dRSTi se jise eka kArya kahate haiM, vAstava meM vaha anekAneka choTe-choTe kAryoM kA samUha hotA hai / udAharaNArtha julAhA vastra banAtA hai to hama vastra banAne ko eka kArya samajhate haiM, parantu vaha eka hI kArya nahIM
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 369 AdhyAtmika Aloka hai / tAnA-bAnA banAnA, phira usameM eka-eka tAra ( DorA) DAlate rahanA Adi saba mila kara aneka kriyAoM se eka kArya kI niSpatti hotI hai / julAhe ne jaba eka tAra DAlA taba vastra ko yadi nahIM banA kahA jAya to dUsarA, tIsarA aura cauthA tAra DAlane para bhI nahIM banA hI kahA jAegA / isI prakAra antima tAra DAlane para bhI use banA huA nahIM kaha sakate / jaisA pahalA tAra vaisA hI antima tAra hai / pahalA tAra eka hotA hai to antima tAra bhI eka hI hotA hai / agara eka tAra se vastra banA huA nahIM kahalAtA to anta meM bhI banA huA nahIM kahA jA sakegA / ataeva yahI mAnanA ucita hai ki jaba vastra bana rahA hai to DAle hue tAroM kI apekSA use banA huA kahA jA sakatA hai / magara jamAli kI samajha meM yaha bAta nahIM AI / sudarzanA sAdhvI bhI usake cakkara meM A gaI / sudarzanA kI sAdhinI anya kaI sAdhviyoM ne bhI usakA sAtha diyaa| dekhA jAtA hai ki kabhI-kabhI bar3I zaktiyAM jisa kArya meM asaphala siddha ho jAtI haiM, choTI zakti use sampanna karane meM saphala ho jAtI hai / madhyAnha kA samaya thA / kuMbhakAra DhaMka ghar3e para thappiyAM lagA rahA thA / kucha dUrI para baiThI sAdhviyAM svAdhyAya kara rahI thIM / DhaMka ko patA cala gayA ki ye sAdhviyAM bhagavAna mahAvIra ke vacanoM para vizvAsa nahIM karatI aura jamAli ke mata ko mAnatI haiM / usane socA-'saMgha meM anaikya hone se zAsana ko dhakkA lagatA hai / tIrthaMkara kA zAsana saMgha ke sahAre hI calatA hai aura zAsana calatA hai to aneka bhavya jIva usakA Azraya lekara apanA AtmakalyANa karate haiM / ataeva zAsana kI unnati ke lie saMgha ko samartha honA cAhie / saMgha kI anekatA ko miTAne kA prayAsa karanA pratyeka zAsanabhakta kA prathama kartavya hai / isake atirikta ye sAdhviyAM mithyAtva ke cakkara meM par3I haiN| ataH inakA uddhAra karanA bhI mahAn lAbha hai|' . isa prakAra kI prazasta bhAvanA kuMbhakAra ke hRdaya meM utpanna huI / bhAvanA ne preraNA paidA kI aura preraNA ne yukti sujhAI / hRdaya kA bala usake pAsa thA / tarkabala use prApta nahIM thA / tarka ke lie urvara mastiSka cAhie / magara tarkabala kI apekSA bhAvanA kA bala prabala hotA hai / kumbhakAra ne sAdhvI kI eka cAdara ke chora para Aga kI eka cinagArI DAla dI / cinagArI ne apanA kArya Arambha kiyA / vaha cAdara ko jalAne lagI / caddara - kA eka konA jala gayA sAdhviyoM ne cAdara jalate dekhakara kumbhakAra se kahA "devAnu-priya ! tumane yaha cAdara jalA diyA ?"
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka kumbhakAra ko apanI bAta kahane kA maukA milaa| usane kahA- bar3e vismaya kI bAta hai ki Apa kriyamANa kArya ko kRta kahanA mithyA samajhatI haiM aura jalate hue cAdara ke eka chora ko 'cAdara jalA diyA' kahatI haiM / Apake mantavya ke anusAra to cAdara jalI nahIM hai / phira Apa mithyA bhASaNa kaise karatI haiM ?" sAdhviyAM samajha gaIM / isa yukti se unheM apane bhrama kA patA cala gayA / 370 sudarzanA ne kahA - " bhavya ! hama Apake prati atyanta kRtajJa haiM / Apane hamArI mithyA dhAraNA meM saMzodhana kara diyA hai| aba taka hamane asatya kI zraddhA aura prarUpaNA kI hai, usake lie prAyazcita lenA hogA / bhagavAn ke zrIcaraNoM meM jAkara kSamAyAcanA karanI hogI / " Atma zuddhi ke lie saralatA kI atyanta AvazyakatA hai / jisa sAdhaka kA 'da sarala hai, vaha kadAcit unmArga para bhI calA jAya to zIghra sanmArga para A sakatA hai / isake viparIta vakra hRdaya sAdhaka zIghra samajhatA nahIM aura kadAcit samajha jAya to bhI apane ko na samajhA huA prakaTa karatA hai / usake hRdaya meM kapaTa hotA hai, jisake kAraNa usakI bAhya kriyAeM saphala nahIM ho pAtIM / bhagavAn kahate haiM sohI ujjuyabhUyassa dhammo suddhassa ciTThaI / jisake antaHkaraNa meM RjutA hai, usIkA hRdaya pavitra hai aura jisakA hRdaya pavitra hotA hai vahI vAstava meM dharmAtmA hai| sAdhvI sudarzanA ke hRdaya meM saralatA thI / hajAra sAdhviyAM usake netRtva meM thiiN| vaha viduSI aura kAryazIlA thI / usane guru ke nikaTa jAkara nivedana kiyA- "hamArI vicArasaraNI aMzuddha thii| aba hameM apanI mithyA dhAraNA kA parijJAna huA hai / hama Apake caraNoM meM namaskAra karatI haiM / samucita prAyazcita dekara hamArI AtmA kI zuddhi kIjie / " isa prakAra eka sAmAnya vratI zrAvaka, sAdhvI samUha ke lie preraNAsrota bana gayA / usameM tarkabala nahIM thA / tarka karane se jaya-parAjaya kI bhAvanA kA udaya ho sakatA hai aura satya tatva ke nirNaya meM kaI bAra vaha bAdhaka bana jAtA hai | zrAvaka ne yuktibala se kAma liyA aura ahaMkAra ko Ar3e nahIM Ane diyA, ataeva saphalatA zIghra mila gaI / kisI kavi ne ThIka kahA hai 'philasaphI kI bahasa ke andara khudA milatA nahIM / Dora ko sulajhA rahA hUM aura sirA milatA nahIM / "
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 371 ___ uccakula, jAti yA bhautika vaibhava kAma nahIM AegA / pavitra hRdaya se kI gaI karaNI hI kAma AegI aura karaNI ke anusAra hI sugati milegI / dharma kriyA karane se vyAvahArika jIvana meM kucha gaMvAnA nahIM par3atA, balki vaha bhI atyanta sukha-zAntidAyaka bana jAtA hai / vratoM kI sImAeM isa prakAra nirdhArita kI gaI haiM ki pratyeka varga apane jIvana-vyavahAra ko bhalIbhAMti nibhAtA huA bhI unakA pAlana kara sakatA hai aura apanI AtmA ko karma ke bojha se halkA banA sakatA hai / jo samasta sAMsArika vyavahAroM se mukta hokara pUrNa rUpa se vratoM kA pAlana karanA cAhatA hai, vaha apanI AtmA kA kalyANa zIghra kara sakegA / kintu jo itanA karane meM samartha nahIM hai vaha bhI eka sImA bA~dha kara vratI bana sakatA hai / prajApati DhaMka yadyapi kuMbhakAra kI AjIvikA karatA thA tathApi vaha santoSI thA / usane apane bhogopabhoga kI maryAdA kara lI thI aura icchAoM ko sImita kara liyA thaa| trikAlavettA muni hone ke kAraNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke sAmane sabhI bAteM hastAmalakavata hoM, isameM Azcarya kI bAta nahIM hai / jamIna phor3ane ke sAtha dila phor3ane kA kAma bhI unakI dRSTi se ojhala nahIM thA / bahuta-se kAma aise hote haiM jinameM UparI dRSTi se mahAraMbha nahIM dikhAI detA, balki vizeSa AraMbha bhI mAlUma nahIM hotA, tathApi unheM yadi sajagatA evaM nirlobha bhAva se nahIM kiyA jAya to vaha mahAraMbha kA rUpa le lete haiM / udAharaNa ke lie vakAlata ke dhadha ko hI lIjie | isa dhandhe meM vizeSa Arambha-samArambha nahIM mAlUma hotA / zuddha nyAya kI prApti karAne meM sahAyatA denA vakIla kA kArya hai / kintu yadi koI vakIla satya-asatya kI paravAha na karake kevala Arthika lAbha ke lie asatya ko satya aura satya ko asatya siddha karatA hai aura jAna-bUjha kara niraparAdha ko daNDita karAtA hai to vaha apane dhandhe kA durupayoga karake mahAna Arambha kA, pApa kA kArya karatA hai| yaha dila phor3ane vAlA kArya hai| isI prakAra juA khelane meM bhI pratyakSa Arambha dikhAI na dene para bhI ghora Arambha samajhanA cAhie / dyUta sAta kuvyasanoM meM ginA gayA hai / yaha zrAvaka ke yogya kArya nahIM hai| __ isa apekSA se hala aura kudAlI calAne vAlA choTI hiMsA karatA hai-bAhya hiMsA karatA hai| kintu vacanoM dvArA hRdaya phor3ane vAlA docAra kI nahIM, hajAroM kI hiMsA bhI kara sakatA hai / ataH hara kArya meM viveka kI AvazyakatA hai / sacyA vratI sAdhaka vaha hai jo hAthoM-pairoM ke sAtha apanI vANI aura indriyoM ko bhI vaza meM rakhatA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 AdhyAtmika Aloka rakhatA hai / aisA sAdhaka hI ahiMsA satya Adi kA nirvAha karake Adarza-jIvana vyatIta kara skegaa| sAdhaka ke lie Avazyaka hai ki vaha jIvana ke Antarika rUpa (vicAra) aura bAhya rUpa (AcAra-vyavahAra ) ko eka-sA saMyamamaya banAe rakhe / jaisI uttamatA vaha bAharI vyavahAra meM dikhalAtA hai vaisI hI usake antaHkaraNa meM honI caahie| bar3e se bar3A pralobhana hone para bhI use phisalanA nahIM cAhie / jo manuSya bhogopabhoga meM saMyama nahIM rakhatA vaha pralobhanoM kA sAmanA nahIM kara sakatA / pralobhana use DigA dete haiM aura kartavya se cyuta kara dete haiN| usakI sAdhanA viphala ho jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ne aisI sundara AcAra-nIti kA upadeza diyA hai ki jisase jIvana ke lie Avazyaka koI kArya bhI na ruke aura AtmA bandha se lipta bhI na ho| dUsaroM kA saphAyA kara do, sarvasva lUTa lo, ityAdi vicAra dUsaroM ne logoM ke samakSa rakhe aura bhaya evaM hiMsA ke Azraya se pApoM ko miTAne kA prayatna kiyA kintu mahAvIra svAmI ne kahA-yaha galata tarIkA hai / hiMsA se hiMsA nahIM miTAI jA sakatI, pApa ke dvArA pApa kA unmUlana nahIM ho sakatA / rakta se raMjita vastra ko rakta se dhokara svaccha nahIM kiyA jA sakatA / jisa burAI ko miTAnA cAhate ho usI kA Azraya lete ho, yaha to usa burAI ko miTAnA nahIM hai balki usakI paramparA ko cAlU rakhanA hai / hiMsA, parigraha, bhraSTAcAra aura beImAnI ko miTAnA cAhate ho aura unhIM kA sahArA pakar3ate ho, yaha ulaTI bAta hai| zrImantoM ko golI mAra do aura unakA dhana lUTa lo, kyoMki aisA karane se garIboM kI garIbI miTa jAegI aura munAphAkhoroM kA anta ho jAegA / yaha sAmyavAdiyoM kI dhAraNA hai aura yahI sAmyavAda kA mUla AdhAra hai / ve loga varga-saMgharSa ko uttejanA dekara azAnti utpanna karane meM vizvAsa karate haiM / magara kyA ye tarIke sahI haiM ? azAnti ke dvArA zAnti sthApita nahIM kI jA sakatI / cintana karane para ye tarIke sahI nahIM mAlUma hoge / eka se chIna kara dUsare ko dene se kyA munAphA kamAne kI vRtti kA anta A jAegA ? aisA karane se vaira-virodha miTa jAegA ? nahIM, isase to eka ke badale dUsarI burAI paidA hotI rahegI aura burAiyoM kA tAMtA laga jAegA / samAja meM jo Arthika viSamatA hai, use miTAne ke lie Upara se thopA huA koI bhI hala kAmayAba nahIM ho sktaa| na to lUTapATa ke dvArA use dUra kiyA jA sakatA hai aura na kAnUna kI sahAyatA se hii| Aja zAsana kI ora se
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 373 munAphAkhorI ke unmUlana ke lie anaginata kAnuna banAye jA rahe haiM aura adhyAdeza para adhyAdeza jArI kiye jA rahe haiN| magara aisA karane kA pariNAma kyA A rahA hai? kAnUnoM kI vRddhi ke sAtha aprAmANikatA kI vRddhi ho rahI hai, bhraSTAcAra bar3hatA jAtA hai, loga kAnUna se bacane ke lie beImAnI kA nayA tarIkA khoja lete haiN| Upara se koI cIja lAdane kA isake atirikta aura koI dUsarA phala nikala bhI nahIM sktaa| bhagavAna mahAvIra ne mAnava-mana kI gaharAI kI thAha lI thii| unakI dUradarzitA asAdhAraNa thI / DhAI hajAra varSa pUrva sAmAjika aura vaiyaktika jIvana ke utthAna kI jo vidhi unhoMne batalAI thI, vahI Aja bhI upayogI ho sakatI hai aura kahanA to yaha cAhie ki usake atirikta dUsarI koI vidhi saMbhava nahIM ho sakatI / unake dvArA jina naitika siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, ve cira purAtana hone para bhI sadA nUtana rahege / ve deza aura kAla kI paridhi meM badhe hue nahIM haiM / zAzvata satya ke rUpa meM ve Aja bhI hamAre lie preraNA ke prabala srota haiM / hiMsA aura asatya Adi ke nivAraNa ke lie bhagavAna mahAvIra ne jahAM eka-eka vrata kA vidhAna kiyA, vahA~ Arthika burAI se bacane ke lie eka nahIM, tIna vratoM kA pratipAdana kiyA hai / parigraha parimANa, bhogaupabhoga parimANa aura anarthadaNDa tyAga, ye tIna gRhastha ke vrata eka-dUsare ke pUraka aura sahAyaka haiM | gRhastha ko cAhie ki vaha apanI icchAoM ke ananta prasAra ko roka de aura unheM sImita kara le| aisA karane ke lie use bhoga aura upabhoga kI sAmagrI kI maryAdA karanI hogI / isake binA icchAeM sImA meM nahIM raheMgI / ina donoM vratoM ke yathAvat pAlana ke lie nirarthaka vastuoM ke saMgraha se aura nirarthaka pApoM se bacanA bhI Avazyaka hogA / bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita ina vratoM kA Azraya liyA jAya to vizva kI adhikAMza samasyAeM bar3e sundara DhaMga se aura sthAyI rUpa se sulajha sakatI haiN| isa vidhAna meM Upara se koI cIja thopI nahIM jAtI varana hRdaya meM parivartana kiyA jAtA hai| ataeva yaha vidhAna Thosa aura sthAyI hai| bhagavAna mahAvIra ke tattvajJAna kA pradhAna sAdhya samabhAva hai / samabhAva kI sAdhanA para unhoMne bahuta bala diyA hai / isa sAdhanA kI vizeSatA yaha hai ki isase vyaktigata jIvana atyanta ucca, udAra, zAnta aura sAtvika banatA hai| sAtha hI samAja meM samatA aura zAnti AtI hai| vyaktiyoM kA samUha hI samAja hai aura vyaktiyoM ke jIvana meM jaba sudhAra ho jAtA hai to samAja svayaM sudhara jAtA hai / jovana ko unnata banAne ke lie duvRttiyoM para aMkuza honA Avazyaka hai| sAtha hI pratyeka ko dUsare kA jIvana banAne meM nimitta bhUta bananA cAhie / jIvana meM
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 AdhyAtmika Aloka . aniSTa aura kaTu prasaMga Ate haiM aura Ate raheMge, ye 'para' ghara ke nimitta haiM, inameM bahanA nahIM cAhie / aise avasaroM para saMyamazIlatA se kAma lenA hI ucita hai| asaMyamazIla banane se adhaHpatana hotA hai| siMhaguphAvAsI muni saMyama kI paridhi se bAhara nikale to unakI sAdhanA dUSita huI / rUpakoSA ne jaba ratnakambala paira poMcha kara eka tarapha pheMka diyA to muni ne ise apanA ghora apamAna samajhA aura rUpakoSA ko phUhar3a samajhA / ve socane lage-kitane parizrama se kaMvala prApta kiyA gayA thA aura isako yaha durdazA huii|' unake mana kA nAga phuphakArane lgaa| rAha para par3A sarpa yadi jaga jAya to rAhI ko Age nahIM bar3hane detA / tapasvI ise sahana nahIM kara sake aura bola uThe-"rUpakoSA! maiMne terI caturAI kI aneka kathAeM sunI thIM / samajhatA thA ki tU vivekazIlA hai, vyavahArakuzala hai / kintu merA sunanA aura samajhanA saba mithyA siddha huA | kalpanA nahIM kI thI ki tere bhItara aviveka kA itanA atireka hai| kyA terI buddhi mArI gaI hai! tujhe kyA patA hai ki isa kambala ke lie maiMne kitanA kaSTa sahana kiyA hai ! kitanI mehanata aura kaThinAI se yaha vahumUlya aura durlabha vastu prApta kI hai| magara tUne isakA isa prakAra durupayoga kiyaa| maiM samajha gayA-tere pAsa rUpa hai, guNa nahIM hai| kahA bhI hai nA campA nA mogarA, re bhavarI ! mata bhUla / rUpa sadA guNa vAhirA, rohIr3A kA phUla / / rohIr3A kI lakar3I kAma meM AtI hai para usake phUla meM sugandha nahIM hotii| palAza kA phUla bhI aisA hI hotA hai / dekhane meM bahuta sundara magara saurabhahIna !" / rUpakoSA ke prati muni ke mana meM jo AkarSaNa thA, vaha kama ho gayA / anurAga meM phIkApana A gyaa.| idhara rUpakoSA ne bhI samajha liyA - 'aba upayukta / samaya A gayA hai muni ko sanmArga para lAne kA / ' jamIna jaba khUba tapa jAtI hai aura Upara se pAnI giratA hai taba catura . kisAna bIja vapana karatA hai / upayukta samaya para kiyA huA kArya saphala hotA hai aura usake lie adhika prayAsa bhI nahIM karanA par3atA / anupayukta samaya para kArya karane se prayAsa vRthA ho jAtA hai / rUpakoSA kI eka mAtra abhilASA muni ko saMyamaniSTha banAne kI thii| unake mana meM jo abhimAna kA viSa ghula gayA thA, use vaha nikAla pheMkanA cAhatI thii| aba taka kI ghaTanAeM uso kI bhUmikA thI. /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 375 saMyama se cyuta hote hue sAdhaka ko dharma meM sthira karanA samyaktvI kA eka AdhAra mAnA gayA hai / isa AcAra kA pAlana karane vAlA apane aura dUsare ke kalyANa kA kAraNa danatA hai /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ [63] karmAdAna ke rUpa vItarAga prabhu ne saMsAra ke jodoM.ko kalyANa kA sarvottama mArga batalAyA hai| vaha mArga jJAna, darzana aura cAritra rUpa hai / vastusvarUpa ko yathArtha rUpa meM samajhanA, usa para pUrNa AsthA karanA aura phira usake anusAra AcaraNa karanA-cahI Atmazuddhi kA sahI mArga hai| kaI loga akele jJAna se hI niyasa kI prApti hone kI kalpamA karate haiN| unakA kathana hai ki tatva ke jJAna se mukti prApta ho jAtI hai, AcaraNa ko koI AvazyakatA nahIM / kintu yaha mAnyatA atyanta bhramapUrNa hai aura hamArA dainika anubhava bhI isakA virodhI hai / jJAna mAtra se kisI bhI kArya meM cAhe vaha laukika ho yA lokottara saphalatA prApta hotI nahIM dekhI jAtI / auSadha ke. jJAna mAtra se roga kA anta nahIM AtA / bhojana dekha lene se bhUkha nahIM miTatI aura kisI yantra ko banAne ke jJAna mAtra se yantra nahIM bana sakatA / aisI sthiti meM yaha spaSTa hai ki zuddha AtmasvarUpa ke jJAna mAtra se siddhi prApta nahIM ho sakatI / / heya aura upAdeya kA jJAna Avazyaka hai kintu usa jJAna ko kriyAnvita karane kI bhI anivArya AvazyakatA hai| heya jise samajhA, usakA tyAga karanA cAhie aura upAdeva kA upAdAna arthAta grahaNa karanA cAhie / yahI jJAna ko sArthakatA hai / jAna liyA kintu tadanusAra AcaraNa nahIM kiyA to jJAna nirarthaka hai| kahA bhI hai jJAnaM bhAraH kriyAM vinA / AcAravihIna jJAna bhArabhUta hai / usase koI lAbha nahIM hotA / sarpa ko sAmane AtA jAna kara bhI jo usase bacane kA prayatna nahIM karatA hai, usakA jAnanA kisa kAma kA ? jJAnI puruSoM kA kathana to yaha hai ki jisa jJAna ke phalasvarUpa AcaraNa na bana sake, vaha jJAna vAstava meM jJAna ho nahIM hai / sacyA jJAna vho hai
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 377 jo AcaraNa ko utpanna kara sake / niSphala jJAna vastutaH ajJAna kI koTi meM ho ginane yogya hai| isI dRSTikoNa ko sAmane rakha kara bhagavAna mahAvIra ne jJAna aura cAritra donoM ko mokSa kA anivArya kAraNa kahA hai / jahA~ taka jJAna kA prazna hai, muni aura gRhastha donoM samAna rUpa se usakI sAdhanA kara sakate haiM, magara cAritra ke sambandha meM yaha saMbhava nahIM hai / isa kAraNa cAritra do rUpoM meM vibhakta kara diyA gayA hai-muni dharma aura zrAvaka dharma / donoM ko apanI-apanI maryAdA ke anusAra aura zakti ke anusAra apane-apane dharma kA pAlana karanA cAhie / isa viSaya meM pahale prakAza DAlA jA cukA hai| - gRhasthoM ke sAmane Ananda zrAvaka kA jIvana Adarza rUpa hai / usakA vivecana eka prakAra se gRhastha cAritra kA vivecana hai / bhagavAna ne use dharma dezanA dii| use bodha prApta huA aura phira usane zrAvaka dharma ko aMgIkAra kiyA / isI prakaraNa ko lekara karmAdAnoM kA vivecana cala rahA hai / pAMca karmAdAnoM ke viSaya meM prakAza DAlA jA cukA hai, aba chaThe karmAdAna para vicAra kreN| (6) daMtavANijje ( danta vANijya )- dAtoM kA vyApAra karanA danta vANijya kahalAtA hai / pahale batalAyA jA cukA hai ki vastu kA utpAdana na karake use kharIdanA aura kharIda kara becanA vANijya kahalAtA hai / dAMtoM ke vyApAra kA hiMsA se gaharA sambandha hai / koI vyApArI hAthI Adi ke dAMtoM ko kharIdane ke lie logoM ko pezagI rakama detA hai / pezagI rakama lene vAle dAMta prApta karane ke lie hAthI Adi kA vadha karate haiM aura dAMta lAkara vyApArI ko dete haiM / aisI sthiti meM vaha vyApArI daMta vANijya nAmaka karmAdAna ke pApa kA bhAgI hotA hai / dAMta sAdhAraNataH acitta vastu dIkha par3atI hai kintu dIrgha dRSTi maharSiyoM ne vicAra kiyA aura kahA-dAMta acitta haiM, isa vicAra se he mAnava ! tU bhrama meM na par3A thor3A Age kA bhI vicAra kara / jaba dAMtoM kA saMgraha aura upayoga adhika parimANa meM hogA to ve AeMge kahAM se ? Akhira unake lie hAthiyoM kI hatyA karanI par3egI yA jIvita hAdhiyoM ke dAMta ukhAr3e jAeMge / dAMta ukhAr3ane meM hAthI ko kitanI pIr3A hotI hai, yaha to bhuktabhogI hI jAna sakate haiM / khurAka ke lAlaca meM par3a kara aura sparzanendriya sambandhI bhoga ke AkarSaNa meM par3a kara hAthI pakar3a meM A jAte haiM / sAMbhara Adi pazuoM ke soMgoM ke lie unakI hatyA kI jAtI hai / hAthI ko pakar3ane ke lie aneka tarIke kAma meM lAe jAte haiN| kahate eka bar3A-sA gaDDhA khoda kara usa para bAMsoM ko eka jAlo-sI vichA do jAtA
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 AyAtmika Aloka hai| usa para hAthI ko lubhAne ke lie kRtrima hathinI banA kara khar3I kara dI jAtI hai adhavA koI khAdya padArtha rakha diyA jAtA hai / hathinI athavA khAdya vastu ko dekha kara hAdhI pralobhana meM par3a kara usa para calA jAtA hai aura gaDDhe meM gira jAtA hai / gaDDhe meM girane ke bAda use kaI dinoM taka bhUkhA-pyAsA rakhA jAtA hai / tatpazcAt thor3I-thor3I khurAka de kara use vazIbhUta kiyA jAtA hai| dohar3a vanoM meM prakRti kI asIma sampadA vikharI par3I hai / apanI bar3hI car3hI AvazyakatAoM kI pUrti ke lie mAnava vanoM para bhI AkramaNa karatA hai aura usa sampadA ko lUTatA hai / java vanya sampadA luTa jAtI hai aura pazuoM ko paryApta khurAka nahIM milatI taba ve khetoM ko ora bar3hate haiM / agara manuSya vanoM ko pazuoM ke lie chor3a de to unheM khetoM ko ujAr3ane ko AvazyakatA ho na ho| kintu mAnava to yahI samajhatA hai ki sArI dharatI kA paTTA Izvara ne usI ko likha kara de diyA hai / manuSya ke atirikta mAnoM anya kisI prANI ko jIvita rahane kA adhikAra hI nahIM hai, kaisI saMkIrNa bhAvanA hai| kitanI adhama svArthAndhatA hai| jo manuSya hAthI ke dAMtoM kA upayoga karane ke lie bar3e-bar3e hAthiyoM kA vadha karatA hai aura usa vadha ke pariNAmasvarUpa taiyAra hone vAle cUr3oM ko suhAga kA cinha samajhatA hai, usa manuSya se yaha AzA kaise kI jAya ki vaha jAnavaroM ke prati nyAya karegA / unake adhikAroM kA apaharaNa nahIM karegA? hAthIdAMta ko aneka vastueM banatI haiN| pahale usakI car3iyAM pahanI jAtI thiiN| Ajakala bhI rAjasthAna meM bAhuoM para AbhUSaNa ke rUpa meM hAthIdAMta pahanane kA rivAja hai / vaha maMgala sUcaka mAnA jAtA hai / magara Ama taura para aba plAsTika kI cUr3iyoM ne hAthIdAMta kA sthAna le liyA hai / hAthIdAMta ke cUr3oM kA pracalana banda karane ke lie sAdhakoM ko bar3I preraNA denI par3I thii| Ananda ke samaya meM danta vANijya bahuta hotA thA, ataeva isako, rokane ke lie bhagavAna mahAvIra svAmI ko isake tyAga kA khAsa taura se upadeza dene ko AvazyakatA huI / dAMtoM ko prApta karane ke lie hiMsA to hotI hI hai, aura saMbhAla kara na rakhA jAya to unameM trasa jIvoM kI utpatti bhI ho jAtI hai aura phira unako hiMsA kA bhI prasaMga upasthita hotA hai / isa prakAra hiMsA janaka hone ke kAraNa dantavANijya karmAdAnoM meM parigaNita kiyA gayA hai / yaha vANijya vratadhArI zrAvaka ke lie sarvathA tyAjya hai| .
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 379 (7) lakkha vANijne ( lAkSA vANijya )-lAkha kA vyApAra karanA lAkSAvANijya kahalAtA hai, isa vyApAra meM lAkhoM jIvoM kI hiMsA hotI hai / goMda vRkSa kA rasa hai, capar3I zlepaka (cipakAne vAlo yA jor3ane vAlI ) vastu hai / rabar3a bhI aisI vastu hai / ina cIjoM meM cipaka kara jIva-jantu prANoM se hAtha dho baiThate haiM / ataeva lAkha kA vyApAra zrAvaka ke lie tyAjya hai| ina karmAdAnoM meM hiMsA ko bahulatA ko dRSTi rakhI gaI hai / ataeva dAMta yA lAkha ke vANijya ke samAna jina anya vastuoM ke vyApAra se pracura hiMsA hoto hai, unheM bhI yathAyogya inhIM vANijyoM meM zumAra kara lenA cAhie aura unake vyApAra se bhI bacanA caahie| bArUda bhI isI prakAra kI hiMsAkAraka vastu hai| usakI banI aneka vastuoM se bahuta hiMsA hoto hai / bArUda se dukAnoM aura gharoM ke jala jAne kI ghaTanAeM prAyaH par3hane-sunane meM AtI hI rahatI haiN| jina dukAnoM meM bArUda kI banI vastuoM kA vikraya hotA hai, unameM jaba kabhI visphoTa ho jAtA hai to Asa-pAsa kI dukAneM, makAna aura manuSya taka jala kara bhasma ho jAte haiM / ataeva hiMsAkArI padArthoM ke vyApAra se zrAvaka ko sadaiva bacate rahanA caahie| aise dhadhai karake manuSya jo dhana ekatra karatA hai, vaha dhana nahIM viSa hai, jo ghora anartha kA kAraNa hai| - kaI dukAnadAra sArvajanika upayoga kI aneka vastueM apanI dukAna meM rakhate haiM aura phaTAke bhI becane ke lie rakha lete haiM / socane kI bAta hai ki bhalA phaTAkoM se ve kitanA dhana saMcita kara leMge? vAstava meM isa prakAra ke vyApAra se lAbha kama aura hAni adhika hotI hai / sAmAjika aura rASTrIya hAni bhI isase kama nahIM hai / prativarSa dIpAvalI Adi ke avasaroM para na jAne kitane rupayoM kI vArUda phaTAke Adi ke rUpa meM bhasma kara dI jAtI hai| karor3oM kA svAhA ho jAtA hai| lAbha to kucha honA nahIM, hAni hI hAni hotI hai / karor3oM kI sampatti naSTa hotI hai aura saikar3oM bAlaka jala jAte aura jala kara mara jAte haiM / eka aura zikAyata kI jAtI hai ki deza kI Arthika sthiti acchI nahIM hai aura dUsarI ora itanI bar3I dhanarAzi eka khataranAka aura hatyAkArI manoraMjana ke lie naSTa kara dI jAtI hai / phaTAke banAne meM jo sampadA svAhA hotI hai, use acche kArya meM lagAyA jAya to deza kA bhalA ho sakatA hai| . kintu kheda kI bAta hai ki Ajakala tyohAroM meM dAmAda ko saugAta meM miSThAna ke sAtha phaTAke bhI bheja diye jAte haiN| kyA jamAI ke sammAna karane kA yaha acchA tarIkA hai ? kintu kauna isa para vicAra kare ? Aja logoM kA vivekadIpaka bujha rahA hai / bundri para pardA par3a rahA hai /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 380 AdhyAtmika Aloka dharma ekAnta maMgalamaya hai / AtmA, samAja, deza tathA akhila vizva kA kalyANakartA aura trAtA hai / magara Aja dharma kI jyoti maMda ho rahI hai| loga dharma ke vAstavika marma ko samajhane kA prayatna nahIM karate aura jo thor3A-bahuta samajhate haiM, use AcaraNa meM nahIM lAte / unakA savAla hai ki dharma ke AcaraNa se unake laukika kAryoM meM bAdhA utpanna hogI, magara yaha dhAraNA nitAnta bhramapUrNa hai| dharma loka vyavahAra kA virodhI nahIM hai pratyuta use sahI dizA dene kA prayatna karatA hai / use hitakara aura sukhakara banAtA hai| viveka se kAma liyA jAya to kautuhala, zrRMgAra, sajAvaTa aura dilabahalAva ke lie kI jAne vAlI nirarthaka hiMsA se manuSya sahaja hI baca sakatA hai / aisA karake vaha aneka anarthoM se bacegA aura rASTra kA hita karane meM bhI apanA yogadAna kara sakegA / phaTAkoM ke badale baccoM ko yadi dUsare khilaune de diye jAeM to kyA unakA manoraMjana nahIM hogA ? phaTAkoM se baccoM ko koI zikSA nahIM milatI / jIvana-nirmANa meM bhI koI sahAyatA nahIM milatI / unakI buddhi kA vikAsa nahIM hotaa| ulaTe unake jhulasa jAne yA jala jAne kA khatarA rahatA hai / samajhadAra mAtA-pitA apane bAlakoM ko saMkaTa meM DAlane kA kArya nahIM karate / kisa umra ke bAlaka ko kaunasA khilaunA denA cAhie jisase usakA bauddhika vikAsa ho sake, isa bAta ko bhalI-bhAti samajha kara jo mAtA-pitA viveka se kAma lete haiM, ve hI apanI santAna ke sacce hitaiSI haiM / magara yahAM to bacce aura naujavAna sabhI eka ghATa pAnI pIte haiM / choTe bacce to sAdhAraNa aura choTe phaTAke hI chor3ate haiM magara samajhadAra naujavAna bar3e-bar3e phaTAke chor3a kara Ananda kA anubhava karate haiM / agara bar3e-bUr3he loga sabhI dRSTiyoM se hAnikAraka aisI vastuoM kA istemAla karanA chor3a deM to samAja ke galata rivAja bar3I saralatA se khatma ho sakate haiN| __ Aja zAsana kA ravaiyA bhI ajIba-sA hai / eka ora zAsana ke sUtradhAra bacata-yojanA kA nirmANa aura pracAra karate haiM aura logoM ko cIjoM ke vyartha upayoga se bacane kA upadeza dete haiM, aura dUsarI ora phaTAke jaisI cIjoM ke nirmANa kI anumati dete haiM aura unake lie bArUda sulabha karate haiM / karor3oM kI sampatti ina phaTAkoM ke rUpa meM rAkha bana jAtI hai aura usake viSaile dhuMe se sArA vAtAvaraNa viSAkta bana jAtA hai| sarakAra kyoM isa aura dhyAna nahIM detI-yaha Azcarya kI bAta hai| divAlI aura holI jaise tyohAroM para loga vizeSa rUpa se madirApAna karate haiN| svatantratA prApti se pahale gAMdhIjI ne madirApAna banda karane ke lie pracAra aura
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 381 Andolana kiyA thA, kintu aba deza svatantra ho gayA hai aura gAMdhIjI ke anuyAyiyoM ke hI hAtha meM sattA hai phira bhI vaha banda nahIM ho rahA / kyoMki madyaniSedha se sarakAra kI Aya meM kamI hogI aura madyapAna karane vAle loga ruSTa ho jAeMge to 'voTa' nahIM deMge, isa bhaya se sarakAra aba isa ora dhyAna nahIM detI / kahAvata hai -'corAM kutiyAM mila gaye, paharA kisakA deya / ' deza rAjanItika dRSTi se svAdhIna huA to bhAratIya netAoM ne prajAtantra kI paddhati pasanda kI / isa paddhati meM prajA ke numAiMdoM ke hAtha meM zAsana rahatA hai / yaha paddhati anyAnya zAsana paddhatiyoM se uttama mAnI gaI hai magara isakI saphalatA ke lie prajA kA suzikSita aura yogya honA bhI Avazyaka hai / jaba taka janasAdhAraNa meM naitika bhAvanA uccakoTi kI na ho, AdarzoM aura siddhAntoM kI samajha na ho aura vyApaka rASTrahita ko vyaktigata hita se Upara samajhane kI pravRtti na ho to taba taka isa zAsana paddhati kI saphalatA saMdigdha hI rahatI hai / Aja deza meM prajAtantra ke prati jo anAsthA utpanna ho rahI hai, usakA kAraNa yahI hai ki azikSita janatA se voTa prApta karane ke lie usako nArAja nahIM kiyA jA sakatA aura usameM ghusI huI madirApAna jaisI burAiyoM ke viruddha kadama uThAne kA bhI sAhasa nahIM kiyA jA sktaa| isase deza ko hAni pahu~catI hai / bAlaka kitanA hI ruSTa kyoM na ho, mAtA-pitA kA kartavya hai ki vaha use kumArga para jAne se roke / __ rASTra kI svAdhInatA ke lie lambe kAla taka saMgharSa calatA rahA / isa saMgharSa meM bhAga lene vAloM ne lAThiyoM kI mAra jhelI, goliyAM khAI, kArAvAsa ke kaSTa sahana kie, kaiyoM ne apanA sarvasva homa diyA / ye saba pratikUla upasarga the, jinheM unhAna zAnti ke sAtha sahana kiyA / kintu jaba saMgharSa ke phalasvarUpa svatantratA prApta huI aura ina yoddhAoM ko zAsana sattA milI to unameM se kaiyoM kA adhaHpatana ho gayA, kaI bhraSTAcAra meM lipta ho gae aura svArtha sAdhane lge| isa prakAra anukUla upasarga ko ve nahIM sahana kara sake / siMha kI guphA meM tapasyA karane vAle munirAja kI bhI yahI sthiti huI / pratikUla parISaha ko jItane meM to ve samartha siddha hue magara anukUla parISaha Ate hI vicalita ho ge| apanI maryAdA se bAhara hokara ratnakambala lene ke lie ve nepAla pahu~ce / rAste meM kambala lUTa gayA to dUsarI bAra yAcanA karane meM bhI unhoMne saMkoca nahIM kiyA / kaThina yAtrA karake ve pATalIputra paha~ce aura mana hI mana apane puruSArtha ko svayaM sarAhane lge| magara rUpakoSA ne kSaNa bhara meM sArA gur3a govara kara diyA / usane ratnakaMvala se paira pauMcha kara use yoM pheMka diyA mAnoM vaha koI phaTA huA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 AdhyAtmika Aloka . cithar3A yA purAnA TATa kA Tukar3A ho / yaha dekha kara muni ko Aveza A jAnA svAbhAvika hI thA / unhoMne kahA-"rUpakoSA ! tU atyanta hI nAdAna hai|" rUpakoSA bolI-"mahArAja ! maiMne kyA nAdAnI kI hai ?" muni-"mUlyavAna ratnakaMbala kA kyA yahI upayoga hai?" rUpakoSA-"to ApakA abhiprAya yaha hai ki jo vastu mUlyavAna ho usa kA upayoga sAdhAraNa kAma meM nahIM karanA cAhie ?" . muni-"isa bAta ko to baccA-baccA samajhatA hai| kyA tuma nahIM samajhatI ?" . . rUpakoSA-"maiM to bakhUbI samajhatI hU~ para Apa hI isa bAta ko nahIM smjhte| Azcarya hai ki jo bAta mujhe samajhAnA cAhate haiM use Apa svayaM nahIM samajhate / Apa 'para upadeza kuzala bahutere' kI kahAvata caritArtha kara rahe haiN|" . . . muni-"so kaise ? maiMne kisa vastu kA durupayoga kiyA hai ?" rUpakoSA-"moha ke udaya se ApakI vivekazakti so gaI hai, isI kAraNa Apa samajha nahIM pA rahe haiN|" muni-"kyoM pahelI bujhA rahI hai|" rUpakoSA-"pahelI nahIM bujhA rahI mahArAja ! Apake hRdaya kI Aga bujhA rahI hU~ / mUlyavAna ratnakaMbala se paira pauMchanA Apa nAdAnI samajhate haiM parantu ratnakaMbala adhika mUlyavAna hai athavA saMyama-rala adhika mUlyavAna hai ? ratnakaMbala to sone cAMdI ke Tukar3oM se kharIdA jA sakatA hai magara saMyamarala to anamola hai / tIna loka kA aizvarya de kara bhI saMyama nahIM kharIdA jA sakatA / kyA usakA upayoga Apane adhama kAma ke lie nahIM kiyA hai ?" ___ rUpakoSA ke vacanoM kA bANaM lakSya para lagA | muni ke ajJAna kA pardA haTa gayA / moha kA aMdhakAra sahasA vilIna ho gayA / bhrama bhAga gayA / ve rUpakoSA kI ora vismayapUrNa dRSTi se dekhane lage / pahale kI aura aba kI dRSTi meM AkAza-pAtAla jitanA antara thA, aba taka unhoMne rUpakoSA ke jisa rUpa ko dekhA thA, yaha rUpa usase ekadama nirAlA thA / usameM ghora mAdakatA thii| isameM pAvanI . zakti thI / vaha rUpa mArga bhulAne vAlA thA, yaha mArga batalAne vAlA thA, usa rUpa ne unameM AtmavismRti utpanna kara dI thI, para isane svarUpa kI smRti jAgRta kara dii|. . vAstava meM padArtha to apane svarUpa meM jaise haiM, vaise hI haiM, parantu unheM dekhane vAloM kI vRtti vibhinna prakAra kI hotI hai / do manuSya eka hI vastu ko dekhate haiM..
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 383 magara eka apanI dRSTi kA viSa usameM milA detA hai aura dUsarA use dRSTi ke amRta se pUta banA detA hai / "yathA dRSTistathA sRSTiH" kI ukti vAstava meM satya hai / muni ne pahale bhI rUpakoSA ke mukhamaNDala ko dekhA thA aura aba bhI dekha rahe the / magara isa samaya kI unakI dRSTi meM aneka sAtvika bhAva bhare hae the / vaha socane lage rUpakoSA vezyA nahIM mahAn zikSikA hai, saMyama aura AtmA kI saMrakSikA hai| vAstava meM maiM bhAna bhUla gayA thA, pathabhraSTa ho gayA thA / rUpakoSA ne mujhe adhaHpatana ke garta se ubAra liyA hai / maiM apane saMyama rUpa cintAmaNi ko gaMvAne para utArU ho rahA thA / kRtajJa hUM isa devI kA jisane sthirIkaraNa AcAra kA avalambana lekara mujhe pApa se bacA liyA / isa prasaMga se rUpakoSA ne muni kA mana badala diyA / unhoMne kahA-"maiM rUpakoSA para roSa kara rahA thA magara asalI roSa kA bhAjana to maiM svayaM haiM, jo saMyama ko malina kara rahA huuN|" bandhuo ! jo bar3e-bar3e pralobhana ke sAmane bhI apane saMyama ko sthira rakhate haiM ve mahApuruSa dhanya haiM aura unhIM kA isa loka aura paraloka meM kalyANa hotA hai|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ [64] dharma aura kAnana kA rAjya 'savva jagajIvarakkhaNadayaTThayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiaM / ' bhagavAna mahAvIra ne usa samaya dharmadezanA prArambha kI jaba ve cAra ghanaghAtiyA karmoM kA kSaya karake sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga aura kRtakRtya ho cuke the / ataeva sahaja hI yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki unake liye dharmadezanA dene kA prayojana kyA thA ? jaba ve pUrNa vItarAga the, jo kucha prApta karanA thA, use prApta kara cuke the, taba dezanA dene meM unakI pravRtti kyoM huI ? karmazAstra kI dRSTi se to kahA jA sakatA hai ki bhagavAna kRtArtha hone para bhI tIrthaMkara nAmakarma ke udaya ko vedana karane ke lie dharmadezanA dete haiM | dharmadezanA dene se hI tIrthakara prakRti kI nirjarA hotI hai| yaha dharmadezanA kA kAraNa hai / kintu dUsarI dRSTi se bhagavAna kI dharmadezanA kA lakSya hai jIva mAtra kI rakSA | sampUrNa jagat ke jIvoM kA rakSaNa hI tIrthaMkara ke pravacana kA parama lakSya hai| yahAM jIvoM meM kisI prakAra kA bheda nahIM rakhA gayA hai / bhagavAna kI dezanA meM kisI prakAra kA pakSapAta nahIM hai, saMkIrNabhAva nahIM hai| aisA nahIM hai ki ve manuSya jAti kI rakSA kA upadeza deM aura manuSyetara prANiyoM kI upekSA kareM / zAstra meM rakSaNa aura dayA ina do zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / vAstava meM rakSA yA dayA kI bhAvanA samagratA ko lekara hI cala sakatI hai / laMgar3I dayA saccI dayA nahIM kahalA sktii| kisI manuSya ke cAra lar3ake haiM / yadi vaha santatipremI hai to cAroM para usakA samAna sneha hotA hai / jo pitA pakSapAta se kAma letA hai, kisI santAna para sneha rakhatA hai aura kisI para nahIM, use Adarza pitA nahIM kahA jA sktaa| isI prakAra jo manuSyoM aura katipaya anya prANiyoM kI rakSA evaM dayA kA hI lakSya rakhatA .
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 385 hai vaha pUrNa dayAlu nahIM kahA jA sakatA / bhagavAn kA trasa aura sthAvara sabhI jIvoM para eka-sA samabhAva thaa| prANImAtra kI rakSA vahI sAdhaka kara sakatA hai jo apane mUla aura uttara guNoM kI sAvadhAnI ke sAtha rakSA karatA hai | AtmA apane svabhAva se gira na jAya, svarUpa meM ramaNa ko chor3a kara parabhAvoM meM ramaNa na karane lage, isake lie jAgRta rahanA, yaha svadayA hai / jo "paradayA" ke sAtha svadayA kA bhI pAlana karatA hai, vahI apanI AtmA ko bandhadazA se mukta karake nirbandha dazA kI ora le jAtA hai / yahI pravacana kA uddezya hai| mahAraMbha kI bAta batalA kara prANiyoM kI rakSA kI gaI, isake lie prabhu kI vANI nimittabhUta huI / dravya prANiyoM kI rakSA kI, yaha dravyadayA hai / AtmA meM tRSNA kama ho gaI, parigraha ko bar3hAne ke lie hRdaya meM hone vAlI uthala-puthala miTa gaI, yaha bhAvadayA hai| dArU banAne vAle ko agara dArU banAne kA tyAga karA diyA jAya to use Arthika hAni hogI, magara dArU ke upayoga karane vAle ko aura becane vAle ko lAbha bhI hogA / mAnava-jIvana itanA tuccha nahIM hai ki do paise paidA karane ke lie durvyasana aura hiMsA kI vastu becI jAya / thor3e se paisoM ke lie AtmA ko pApa se malina evaM karmoM se bhArI banAnA kadApi vivekazIlatA nahIM hai / manuSya ko kama se kama apanI AtmA para to dayA karanI hI cAhie aura isake lie Avazyaka hai ki use pApoM se bacAyA jAya / pApoM se bacane ke lie hI bhogopabhoga kI maryAdA kI jAtI hai / bhogopabhoga parimANa vrata ke vivecana meM karmAdAnoM kA kathana cala rahA hai| dantavANijya aura lAkSAvANijya ke viSaya meM kahA jA cukA hai aba Age rasavANijya para vicAra karanA hai| (8) rasavANijje ( rasavANijya )-rasa zabda ke aneka Azaya grahaNa kiye jA sakate haiM parantu karmAdAna ke prakaraNa meM madirA, madhu aura carbI Adi ko hI pramukha samajhanA cAhie / ina padArthoM ke sevana se dravya aura bhAvahiMsA hotI hai, ataeva inakA vyApAra bhI ghora hiMsA kA kAraNa hai| 'rasavANijya' meM jo rasa zabda hai usase SaT rasa vAlA artha nahIM liyA jAnA / caahie| yaha artha liyA jAya to samasta khAdya padArtho kA vyApAra karanA karmAdAna meM garbhita ho jAegA, jo sarvathA vyavahAra viruddha hogA /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 AdhyAtmika Aloka kaI AcArya dhI-dUdha ke vikraya ko bhI rasavANijya kahate haiM / isameM sandeha nahIM ki bhAratavarSa meM prAcIna kAla meM dUdha, ghRta kA beghanA nindanIya samajhA jAtA thaa| manusmRtikAra ne to yahAM taka kaha diyA hai ? - tryaheNa zUdro bhavati brAhmaNa: sIravikrayAt / arthAt koI brAhmaNa yadi dUdha becatA hai to vaha tIna dinoM meM brAhmaNa nahIM rahatA zUdra ho jAtA hai / ___ yadyapi manusmRti meM sirpha brAhmaNa ke lie aisA kahA gayA hai phira bhI isase dugdha vikraya garhita hai, yaha AbhAsa to milatA hI hai / taba zrAvaka dUdha kaise beca sakatA hai ? yaha vicAraNIya hai / kyoMki zrAvaka kA darjA brAhmaNa se nimna nahIM ho sakatA / bhArata kI sAdhAraNa janatA bhI dUdha vecanA napharata kI nigAha se dekhatI A rahI hai| loga dUdha becanA pUta becanA samajhate the / chAcha becanA to bhArata meM kalaMka kI bAta ginI jAtI thii| jaise jainAcAryoM ne zrAvaka ke karmoM kA vivecana kiyA hai, aura paryApta UhApoha kiyA hai, usI prakAra vaidika smRtiyoM meM brAhmaNoM ke karmoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| kintu pUrvakAlIna jIvana vyavasthA meM aura vartamAnakAlIna vyavasthA meM bahuta antara par3a gayA hai / paristhitiyAM ekadama bhinna prakAra kI ho gaI haiN| ___ Aja paisA dene para bhI zuddha vastu kA milanA kaThina ho gayA hai / dUdha, ghI tathA anya khAdya padArthoM meM milAvaTa kI jAtI hai, sarakAra kI ora se milAvaTa ko rokane ke lie tathA milAvaTa karane vAloM ko daNDita karane ke lie alaga se padAdhikArI niyukta kiye jAte haiN| una para pracura dhana vyaya kiyA jAtA hai magara Aja ke jIvana meM itanI adhika aprAmANikatA praveza kara gaI hai ki sarakAra kA koI bhI prayAsa saphala nahIM ho pA rahA / aprAmANikatA para niyantraNa karane ke lie niyukta bahuta se padAdhikArI svayaM aprAmANikatA meM sammilita ho jAte haiM / ve rizvata lekara aprAmANikatA meM sahAyaka bana jAte haiM aura dhar3alle ke sAtha saba prakAra kI beImAnI hotI rahatI hai / jaise-jaise ilAja kiyA jAtA hai vaise-vaise bImArI bhI bar3hatI jAtI hai / kahA bhI hai 'marja bar3hatA gayA jyUMjyUM davA kI' / yaha kucakra kahA~ jAkara samApta hogA, nahIM kahA jA sakatA / zAsana kI ora se navIna navIna niyama . . aura kAnUna banAye jAeM aura loga naye-naye rAste khojate jAeM to deza kisa adhaHpatana ke gaDDhe meM giregA, bhagavAn hI jAne / sacamuca meM samAja kA sudhAra kAnUna ke bala para nahIM ho sakatA / daNDa kA bhaya anaitikatA kA unmUlana nahIM kara sakatA / yaha bAta aba taka kI sthiti se
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 387 spaSTa samajha meM A jAnI cAhie / aba taka ke kAnUnoM ne anaitikatA aura aprAmANikatA ko rokane ke badale unheM bar3hAvA hI diyA hai aura bhaviSya meM bhI aisA hI hone kI saMbhAvanA hai| to phira anaitikatA kA anta kisa prakAra kiyA jAya ? kyA yaha ucita hogA ki isa sambandha ke saba kAnUna samApta kara diye jAeM aura logoM ko pUrI svatantratA de dI jAya ki ve jo cAheM, kareM, sarakAra unheM nahIM rokegI / magara aisA karane kI bhI AvazyakatA nahIM aura yaha abhISTa bhI nahIM ho sakatA, AvazyakatA isa bAta kI hai ki janatA ke mAnasa meM dharma aura nIti ke prati AsthA utpanna kI jAyA dharma aura nIti ke prati jaba AsthA utpanna ho jAegI, taba nizcaya hI logoM ke hRdaya meM parivartana hogA aura hRdaya meM parivartana hone se anaitikatA aura aprAmANikatA kA adhikAMza meM anta A sakegA / jo zAsana dharmanirapekSa nahIM, dharmasApekSa hogA vahI prajA ke jIvana meM nirmala udAtta aura pavitra bhAvanAeM jAgRta kara skegaa| sUkhate hue vRkSa ko harA-bharA rakhane ke lie jaise pattoM para pAnI chir3akanA asaphala prayAsa hai, usI prakAra prajA meM bar3hatI huI aprAmANikatA ko rokane ke lie kAnUnoM kA nirmANa karanA bhI nirarthaka hai / vRkSa ko harA-bharA rakhane ke lie usakI jar3oM meM pAnI sIMcane kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra jana-sAdhAraNa ke jIvana ko zuddha aura nItimaya banAye rakhane ke lie usameM dharmabhAva jAgRta karanA upayogI hai / dharmabhAva se jIvana meM jo parivartana hotA hai vaha sthAyI aura Thosa hotA hai / daNDa ke bhaya meM yaha sAmarthya nahIM hai| isI kAraNa bhagavAna mahAvIra ne daNDavidhAna kA nahIM, prema kA, dharma kA mArga batalAyA hai| unhoMne manuSya ke hRdaya ko parivartita kara dene para jora diyA hai / vicAra ko samyak banA dene arthAt sahI dizA dene kI AvazyakatA darzAyI hai / vicAra kI zuddhi hone para AcAra apane Apa hI zuddha ho jAtA hai / dharmazAstra kA rAjya mana para aura kAnUna kA rAjya tana para hotA hai| gAMdhIjI ne apane jIvanakAla meM zarAbabandI para bahuta jora diyA thaa| magara vartamAna zAsana vyApaka rUpa meM madyaniSedha karane meM hicaka rahA hai| kisI-kisI prAnta meM madyaniSedha kA kAnUna banA bhI to pUrI taraha saphala nahIM ho sakA / kAnUna ke sAtha janatA meM dharmabhAvanA utpanna kiye binA saphalatA prApta honA zAyada hI saMbhava ho ske| mahuA, khajUra, cAvala, tAr3I, gur3a Adi cIjoM ko madya banAne ke lie sar3AyA jAtA hai / jIvajantuoM kI utpatti hone para hI usameM sar3Ada paidA hotI hai|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 AdhyAtmika Aloka isase spaSTa hai ki isameM jIva-jantuoM kI utpatti anivArya hai| hara taraha kI zarAba meM cIjoM ko sar3AnA Avazyaka hotA hai / ataeva madirA banAnA, becanA aura pInA, sabhI ghora pApa kA kAraNa hai| ___ madirA pIne se kyA-kyA hAniyAM hotI haiM, yaha batalAne kI AvazyakatA nhiiN| ve hAniyAM itanI prakaTa haiM ki pratyeka manuSya unase paricita hai| madirA buddhi ko, bala ko evaM kIrti ko naSTa kara detI hai buddhiM lumpati yadrvyaM madakAritaducyate / buddhi kA vinAza yA lopa karane vAlI jitanI cIjeM haiM, ve saba madirA zreNI meM ginI jAtI haiM / kyoMki unakA pariNAma lagabhaga eka-sA hotA hai| jisakA upayoga niSiddha ho, jisakA upayoga atyanta hAnikAraka ho, jIvana ko barbAda karane vAlA ho aura jisako loga ghRNA kI dRSTi se dekhate hoM, usakA vANijya kyoM kiyA jAya ? apane aura apane parivAra kI udara pUrti ke lie dUsare logoM ke jIvana ko naSTa karane meM sahAyaka honA samajhadAra manuSya kA kAma nahIM hai| jisa madirApAna se hajAroM kA jIvana bhayAnaka abhizApa bana jAtA hai, hajAroM parivAra naSTa ho jAte haiM aura durgati ko prApta hote haiM, usakA vyApAra bhale AdamI ke lie kaise ucita hai / zrAvaka aisA vyApAra kadApi nahIM karegA / udarapUrti ke sAdhanoM kI kamI nahIM hai / vaha koI bhI anya dhaMdhA karake apanA nirvAha kara legA, garIbI meM jIvana vyatIta kara legA, parantu aise vinAzakArI padArthoM ke vyApAra meM pratyakSa yA parokSa rUpa meM sammilita nahIM hogaa| isa prakAra ke kharakarma karane se bAhya aura Antarika donoM prakAra kI hAniyAM hotI haiM, ataeva vItarAga bhagavAn kI vANI ke amRta kA AsvAdana karane vAlA zrAvaka isa rasa vANijya se avazya dUra rahegA / use to parama zreyomaya prazama kA lokottara rasa pravAhita karanA hai, ananta janmoM kA lAbhakArI vANijya karanA hai| vaha apane parivAra, grAma, nagara aura deza meM upazama ko vitaraNa karegA aura apane tathA dUsaroM ke kalyANa meM sahAyaka banegA / Ananda jaba bhagavAna mahAvIra ke nikaTa vrata grahaNa karake ghara pahu~cA to usane turanta hI apanI dharmapatnI zivAnandA ko bhI vrata grahaNa karane ko bhejA / aise aneka prAvakoM ne jJAna aura upazama kA vitaraNa kiyA. hai / unhoMne gRhasthI meM rahakara madirA-rasa na pilA kara jJAna kA rasa pilAyA / aura apanA bhI kalyANa kiyA /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 389 ___ bhaMga bhI madirA kI choTI bahina hai / nAsamajha loga jJAna aura upazama kA rasa nahIM pilA kara utsavoM ke avasara para unmatta banAne vAlA rasa pilAte haiM / madirA jaisI nazIlI vastueM thor3I-sI tarI pahu~cA kara bhItara kA rasa cUsa letI haiM / majadUroM aura pichar3e varga ke logoM kI sthiti isI kAraNa kharAba hotI hai ki ve zarAba jaisI cIjoM kA upayoga karate haiM / ina mAdaka padArthoM ke caMgula meM par3a kara ve apane sAre parivAra ko vinAza kI ora le jAte haiM / pahale to loga kutUhala se prerita hokara nazIlI cIja kA sevana karate haiM, magara dhIre-dhIre vaha apane adhIna banA letI hai / ataeva samajhadAra manuSya kisI ke Agraha se athavA kutUhala se bhI mAdaka dravya ke sevana kI zuruAta nahIM kre| bhagavAna mahAvIra ne kahA-"he mAnava ! tujhe jo buddhi milI hai vaha naSTa karane ke lie nahIM / ataeva tu aisA rasa le aura de ki jisase terA tathA samAja kA kalyANa ho / " __ muni sthUlabhadra ne svayaM jJAna kA amIrasa prApta karake vezyA ko diyA / usa rasa ke AsvAdana se vezyA kA vezyApana jAtA rahA / usameM prAvikA ke rUpa kA prAdurbhAva huA / aba vahI vezyA apane kAma-rasa ko tyAga kara bhUle-bhaTake tapasvI ko sanmArga para lA rahI hai / usane aise adbhuta kauzala ke sAtha tapasvI ke jIvana meM parivartana kiyA ki tapasvI bhI daMga raha gayA / tapasvI jaba hoza meM Ae to vole-"rUpakoSe ! tU ne mujhe tAra diyA / moha aura ajJAna kA andhakAra merI dRSTi ke sAmane chA gayA thA aura usameM merA citta bhaTaka gayA thA / tU ne Aloka-puMja vana kara saccI rAha dikhalA dI / tU ne cikitsaka kI taraha mere mana kI vyAdhi ko dUra kara diyA | aba mere mana kA mala dhula gayA hai / tere upakAra se maiM dhanya ho gayA / mere girate jIvana ko ta ne bacA liyA / maiM nahIM samajha pAyA ki mahAmuni sthUlabhadra ne yahAM kyA sAdhanA kI thI? catura cikitsaka pahale virecana kI davA dekara phira roganAzaka davA detA hai, isI prakAra tU ne pahale mujhe bhaTakA kara bAda meM auSadha dI hai|" isa prakAra tapasvI ne rUpakoSA ke prati kRtajJatA prakaTa kI, rUpakoSA ne uttara meM kahA-"munivara ! maiMne apane kartavya kA pAlana kiyA hai, isase adhika kucha bhI nahIM kiyA / mahAmuni sthUlabhadra ne hI mujhe yaha sIkha dI thI / usI kA yaha pariNAma hai| isameM merI kicit bhI bar3AI nahIM hai / sthUlabhadra ne mere jIvana ko mor3a diyA aura unhoMne hI mujhe sevA karane kA yaha tarIkA sikhalAyA hai / unhIM ke zubha samAgama se maiMne dharma kA maMgalamaya patha pAyA hai aura maiM zrAvikA dharma kA pAlana kara
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 AdhyAtmika Aloka rahI huuN| vyavahAra meM mahAjana kA baccA yadi jAna-bUjha kara aisA lena-dena kare jisase Arthika hAni ho to usakA pitA nArAja hotA hai, usI prakAra merI mAtA mujhase aprasanna hai / kisI ne kahA hai-'salajjA gaNikA naSTA' arthAt vezyA yadi lajjA kare to barbAda ho jAtI hai / parantu merA jIvana aba badala cukA hai| mAtA asantuSTa hai| __ maiM use bhI rAha para lAne kA prayatna kara rahI huuN| mujhe santoSa aura prasannatA hai ki Apako apanI padamaryAdA kA bhAna ho gayA / " jinhoMne jJAna kA rasa piyA ho vahI dUsaroM ko sudhArane ke lie prayatnazIla hotA hai / devendra ke prayatna se bhI vaha dharma se vicalita nahIM hotA, sAdhAraNa manuSya kI to bAta hI kyA ? __isake lie pratyeka sAdhanAparAyaNa vyakti ko cAra bAteM dhyAna meM rakhanI cAhiye-7 sthira Asana (2) sthira dRSTi () mita bhASaNa aura sadvicAra meM nirantara ramaNatA / ina cAra bAtoM para dhyAna rakhane vAlA loka-paraloka meM lAbha kA bhAgI hotA hai| rUpakoSA dharma ke mArga para calane lagI / vaha zrAvikA ke yogya sabhI vyavahAra kara rahI thI / sAmAyika Adi AvazyakoM kA anuSThAna karatI thii| jaba vezyA ke samAna gandA jIvana vyatIta karane vAlI apanA jIvana sudhAra sakatI hai to sAdhAraNa manuSya ke lie dharma mArga para calanA kauna kaThina bAta hai / kAlI mailI dIvAra cUnA (sapheda) kA hAtha pherane se camaka uThatI hai to kyA malina mana nirmala nahIM ho sakatA ? dIpAvalI ke avasara para makAna kI saphAI kI jAtI hai to mana kI bhI saphAI karanI cAhiye / mana kI saphAI se Atmika guNa ujjvala hote haiM aura jIvana pAvana bana jAtA hai / yahI kalyANa kA mArga hai /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] mAdaka vastu vyApAra zruti mukti ke pramukha aMgoM meM se eka hai / manuSya kA jIvana prApta ho jAne para bhI yadi jJAnI mahApuruSoM kI anubhavapUta vANI ko zravaNa karane kA avasara na mile to vaha nirarthaka ho jAtA hai / jina mahApuruSoM ne dIrghakAla paryanta ekAnta zAnta jIvanayApana karate hue tatva kA cintana manana kiyA hai, unakI vANI ke zravaNa kA lAbha jIvana ke mahAna lAbhoM meM se eka hai| prazna ho sakatA hai ki vaha zruti kauna-sI hai jo mukti kA aMga hai ? dharma aura sAdhanA ke nAma para pratidina hajAroM bAteM sunate A rahe haiM / mukti eka hai aura usake upadezaka. aneka haiN| unake upadezoM meM bhI samAnatA nahIM hai| aisI sthiti meM kisakA upadeza sunA jAye ? kise mAnya kiyA jAye ? kyA sAdhanA ke nAma para sunI jAne vAlI sabhI bAteM zruti haiM ? karNagocara hone vAle sabhI zabda zruti nahIM haiN| kAnoM vAle sabhI prANI sunate haiN| sunane ke anantara zruta zabda lambe samaya taka dimAga meM cakkara khAtA rahatA hai| zrotA usake abhiprAya ko avadhAraNa karatA hai| kintu yadi zrotA saMjJAvAna na ho to usakA zravaNa vyartha jAtA hai / kaI prANI aise bhI haiM jo zrotra indriya se yukta hote haiM kintu amanaska hote haiN| unameM mana nAmaka karaNa nahIM hotA jisake Azraya se viziSTa cintana-manana kiyA jAtA hai| ve zabdoM ko sunakara bhI lAbha nahIM uThA skte| kucha prANI aise haiM jo zrotrendriya aura mana donoM se sampanna hote haiM kintu unakA mana vizeSa rUpa se puSTa nahIM hotaa| unheM bhI zravaNa kA pUrA lAbha nahIM hotaa| puSTa mana vAloM meM bhI koI-koI malIna yA mithyAtvagrasta mana vAle hote haiM / ve zabdoM ko sunate haiM, samajhate haiM aura una para manana bhI karate haiN| parantu unakI manana dhArA kA pravAha viparIta dizA meM bahatA hai, ataeva ve kalyANakara vicAra na karake akalyANakArI vicAroM ko hI sthAna dete haiN| unako bhI zruti kA yathArtha lAbha nahIM miltaa|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 AdhyAtmika Aloka zruti do prakAra kI hai- aparA aura praa| Upara jisa zruti ke viSaya meM kahA gayA hai vaha saba aparA zruti kahalAtI hai| yaha sAmAnya zruti hai jo vyAvahArika prayojana kI pUrti karatI hai| parA zruti pAramArthika zruti hai jisake dvArA mAnava apanI AtmA ko Upara uThAtA hai| usase AtmA ko apane svarUpa kA bodha hotA hai, tapa, kSamA, ahiMsA Adi sadguNoM kI bhAvanA jAgRta hotI hai aura krodha, mAna, mAyA, lobha, hiMsA Adi kI bhAvanA dUra bhAgatI hai| isI parA zruti ko jJAnI puruSa mukti kA aMga mAnate haiN| yaha zruti sarvasAdhAraNa ko durlabha hai| saMsAra ke ananta ananta jIvoM meM se birale hI koI parA zruti kA saMyoga pAte haiM aura unameM se bhI koI-koI hI grahaNa karane meM samartha hote haiN| grahaNa karane vAloM meM se bhI koI virale mAnava hI use pariNata karane meM samartha hote haiN| bhUmi meM DAle gaye sabhI bIja aMkurita nahIM hote| isameM kisAna kA kyA doSa hai? kadAcit samasta bIja bhI naSTa ho jAya~ to bhI kisAna kyA kare? bIjoM ke aMkurita hone meM kaI kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai| unameM se koI eka na huA to bIja aMkurita nahIM hotaa| isI prakAra vyAkhyAtA jJAnIjanoM ke vacanoM ko zravaNa karAtA hai| magara zravaNa karane vAloM kI manodazA anukUla na hogI to zravaNa sArthaka nahIM ho skegaa| jinakA bhAgya UMcA hai yA jo uccakoTi ke puNyAnubandhI puNya se yukta haiM aura jinakI AtmA samyaktva se ujjvala hai yA jinakA mithyAtvabhAva zithila par3a - gayA hai, vahI manuSya zruti se vAstavika lAbha uThA sakate haiN| gRhastha Ananda ne vItarAga kI vANI zravaNa kI, grahaNa kI aura usakA pariNamana kiyaa| usI kA prasaMga yahAM cala rahA hai| bhaugopabhoga vrata ke karma viSayaka aticAroM kA jinheM karmAdAna kahate haiM, vivecana cala rahA hai| kala rasavANijya ke viSaya meM kahA gayA thaa| madya kA vyavasAya karanA khara-karma hai| pUrvakAla meM madya kA upayoga kama hotA thaa| usa samaya kI prajA meM bhoga kI lAlasA kama thii| ataeva bhogya padArthoM kA bhI Aja kI taraha pracura mAtrA meM AviSkAra nahIM huA thaa| usa samaya ke loga bahuta sAdagI ke sAtha jIvana vyatIta karate the| aura svalpa santoSI hone ke kAraNa sukhI aura zAnta the| Aja vaha bAta nahIM hai| bhA~ti-bhA~ti kI madirAeM to Ajakala banatI aura bikatI hI haiM, anya padArthoM meM, vizeSataH davAiyoM meM bhI unakA sammizraNa hotA hai| elopaithika davAeM, jo drava rUpa meM hotI haiM, unameM prAyaH madirA kA saMyoga pAyA jAtA hai, jo loga madirApAna ke tyAgI hai unheM vicAra karanA cAhiye ki aisI ' davAoM kA sevana kaise kara sakate haiM ?
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 393 bahuta-se loga lobha-lAlaca meM par3a kara madirA banAte yA becate haiN| ve samajhate haiM ki isa vyApAra meM hameM bahuta acchA munAphA milatA hai| kintu jJAnIjana kahate haiMtUne paisA ikaTThA kara liyA hai aura aisA karake, phUlA nahIM samA rahA, yaha saba to ThIka hai, magara thor3A isa bAta para bhI vicAra kara ki tUne karma kA bhAra apanI AtmA para kitanA bar3hA liyA hai ? jaba ina karmoM kA udaya AyegA aura pragAr3ha duHkha vedanA kA anubhava karanA par3egA, usa samaya kyA vaha paise kAma AyeMge ? usa dhana se duHkha ko kaise dUra kiyA jA sakegA ? paisA parabhava meM sAtha jA sakegA? DAlaDA tela kA nirmAtA churI calAtA nahIM dIkha par3atA, magara vaha pracAra karatA hai-hama deza kI mahAna sevA kara rahe haiN| yaha vanaspati kA ghI hai, pauSTika vastu hai| loga isakA adhika sevana kareMge to dUdha kI bacata hogI aura baccoM ko dUdha adhika sulabha kiyA jA skegaa| isa prakAra janatA ke jIvana ke sAtha khilavAr3a kI jAtI hai aura use deza sevA kA jAmA pahanAyA jAtA hai| DAlaDA kA to udAharaNa ke taura para hI ullekha kiyA gayA hai| Aja aisI anaginata cIjeM cala par3I haiM jo manuSya ke svAsthya ke liye atyanta hAnikAraka haiM magara unake nirmAtA lubhAvane vijJApana karate haiM aura janatA unake cakkara meM A jAtI hai| inake banAne meM aparimita jIvoM kI hiMsA hotI hai, parantu isa ora kisI kA dhyAna nahIM jaataa| madyapAna para Aja koI aMkuza nahIM hai| bahuta-se acche aura dhArmika saMskAra vAle gharoM ke navayuvaka bhI burI saMgati meM par3a kara bhUle-bhaTake isa mahA anarthakArI evaM jindagI ko barvAda kara dene vAlI madirA ke zikara ho jAte haiN| isa ora vivekazIla janoM kA dhyAna AkarSita honA cAhiye aura apanI saMtAna ko madirA pIne kI lata vAloM durvyasaniyoM kI saMgati se dUra rakhanA caahiye| jisa ghara meM madirA kA praveza eka bAra ho jAtA hai, samajha lIjiye vaha ghara barbAda ho gyaa| usake sudharane aura sambhalane kI AzA bahuta hI kama raha jAtI hai| ataeva mahAhiMsA se nirmita tathA zarIra aura dimAga ko atyanta hAni pahuMcAne vAlI madirA jaisI mAdaka vastuoM kA vyApAra aura sevana zrAvaka ke liye varjanIya kahA gayA hai| (7) visa vANijje (viSa vANijya)- viSa kA aura viSaile padArthoM kA vyApAra karanA viSa vANijya kahalAtA hai| somila, saMkhiyA, gAMjA, aphIma Adi aneka prakAra ke viSa hote haiN| ye sabhI aise padArtha haiM jo jIvana kI poSaNa zakti para ghAta karate haiM aura prANa hAni bhI karate haiN| aisI vastuoM kA vyApAra aneka dRSTiyoM se darjanIya hai| prathama to yaha
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 394 AdhyAtmika Aloka vyApAra lokanindita hone se kisI sadgRhastha ke yogya nahIM hai| dUsare hiMsA Adi aneka ghora anarthoM kA bhI kAraNa hai| inake sevana se sivAya anartha ke koI lAbha nahIM hotaa| ___tamAkhU bhI viSaile padArthoM meM se eka hai aura Ajakala aneka rUpoM meM isakA upayoga kiyA jA rahA hai| tamAkha ko loga sAdhAraNa cIja yA sAdhAraNa viSa samajhane lage haiM kintu yaha unakA bhrama hai| tamAkhU kA pAnI agara macchara yA makkhI para chir3aka diyA jAye to ve tar3aphar3A kara mara jAte haiN| yadi tamAkhU na khAne vAlA akasmAt tamAkhU khA le to use cakkara Ane lagate haiN| usakA dimAga ghUmane lagatA hai aura jaba taka vamana na ho jAye taba taka use caina nahIM par3atA / kyA Apane kabhI vicAra kiyA hai ki aisA kyoM hotA hai ? vAstava meM manuSya kA zarIra tamAkhU ko sahana nahIM krtaa| zarIra kI prakRti se vaha pratikUla hai| zArIrika prakRti ke viruddha manuSya jaba tamAkhU kA sevana karatA hai to zarIra kI ora se yaha ceSTA hotI hai ki vaha use bAhara nikAla pheNke| isI kAraNa vamana hotA hai| bIr3I, sigareTa, yA hukkA Adi ke dvArA jaba tamAkhU kA sevana kiyA jAtA hai to zarIra para doharA atyAcAra hotA hai| tamAkha aura dhuA~ donoM zarIra ke liye hAnikAraka haiN| jaba koI manuSya dekhAdekhI pahalepahala bIr3I-sigareTa pItA hai taba bhI usakA mastaka cakarAtA hai aura sira meM joradAra pIr3A hotI hai| kintu manuSya itanA vivekahIna bana jAtA hai ki prakRti kI ora se milane vAlI cetAvanI kI ora tanika bhI dhyAna nahIM detA aura kaSTa sahana karake bhI apane zarIra meM viSa ghuser3atA jAtA hai| dhIre-dhIre zarIra kI vaha pratirodhaka zakti kSINa ho jAtI hai aura manuSya use samajha nahIM paataa| kaI loga tamAkhU sUMghate haiN| aisA karane se unake AsapAsa baiThane vAloM ko kitanI parezAnI hotI hai| isa prakAra tamAkhU kA cUsanA, pInA aura sUMghanA sabhI zarIra ke liye bhayAnaka hAnikAraka haiN| Akhira jo jahara hai vo lAbhadAyaka kaise ho sakatA zarIra-vijJAna ke vettAoM kA kathana hai ki jo bImAriyAM atyanta khataranAka samajhI jAtI haiM, unake anya kAraNoM meM tamAkhU kA sevana bhI eka mukhya kAraNa hai| kSaya aura kaiMsara jaisI prANalevA bImAriyAM tamAkhU ke sevana se utpanna hotI haiN| kaiMsara kitanI bhayaMkara bImArI hai, yaha kauna nahIM jAnatA? cikitsA vijJAna aura zarIra vijJAna ke vikAsa ke isa yuga meM bhI kaiMsara aba taka asAdhya bImArI samajhI jAtI hai| hajAroM meM se koI bhAgyavAna bace to bhale hI baca jAye anyathA kaiMsara to prANa lekara hI
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 395 piNDa chor3atA hai / anubhavI logoM kA kathana hai ki pacahattara pratizata logoM ko tamAkhU ke sevana se yaha bImArI utpanna hotI hai / Akhira manuSya kA viveka itanA kSINa kaise ho gayA hai ki vaha apane jIvana aura prANoM kI paravAha na karake jaharIle padArthoM kA sevana karane para utArU ho gayA hai| apane hAthoM apane pAMva para kulhAr3A mArane vAlA kyA buddhimAna kahA jA sakatA hai ? yaha eka prakAra kA AtmaghAta hai| pAzcAtya DAkTaroM ne tamAkhU ke sevana se hone vAlI hAniyoM kA anubhava kiyA hai aura logoM ko sAvadhAna kiyA hai| para isa deza ke loga kaba isa vinAzakArI caMgula se chuTakArA pAyeMge / Apako zAyada vidita ho ki tamAkhU bhAratIya vastu nahIM hai| prAcInakAla meM ise bhAratavAsI jAnate taka nahIM the| yaha videzoM kI jaharIlI saugAta hai aura jaba videzI loga isakA parityAga karane ke liye AvAja bulanda kara rahe haiM taba bhArata meM isakA pracAra bar3hatA jA rahA hai | Aja saikar3oM prakAra kI nayI-nayI chApa kI bIr3iyAM pracalita ho rahI haiN| bhArata ke vyApArI janatA ke svAsthya kI upekSA karake prAyaH paisA kamAne kI vRtti rakhate haiN| anya dezoM meM to deza ke liye hAnikAraka padArthoM kA vijJApana bhI samAcAra patroM meM nahIM chApA jAtA, magara yahAM aise AkarSaka vijJApana chApe jAte haiM ki par3hane vAle kA mana usake sevana ke liye lalacA jAye to koI Azcarya kI bAta nahIM hai| jo vyApArI bIr3I, jardA, sigareTa, suMghanI Adi kA vyApAra karate haiM ve jahara phailAne kA dhandhA karate haiM / samajhadAra vyApArI ko isa dhandhe se bacanA caahiye| ___ janatA kA durbhAgya hai ki Aja bIr3I-sigareTa Adi kI bikrI eka sAdhAraNa bAta samajhI jAtI hai / koI vastu jaba samAja meM nindanIya nahIM ginI jAtI to usake vikraya aura le jAne lAne Adi kI khulI chUTa mila jAtI hai kintu aise udAra hRdaya loga kama hI mileMge jo ina viSailI vastuoM ke vikraya kA tyAga karadeM / jo aisA kareMge ve kartavyaniSTha samajhe jAyeMge / durbala hRdaya manuSya prAyaH anukaraNazIla hotA hai| vaha kamajorI ko jaldI pakar3a letA hai / jisakI vicArazakti praur3ha hai vaha andhAnukaraNa nahIM karatA / apane viveka kI tarAjU para kartavya-akartavya ko tolakara nirNaya karatA hai / vaha janatA ke liye hAnikAraka vastu beca kara usake sAtha anyAya aura dhokhA nahIM karatA / deza aura samAja ke ahita meM vaha nimitta nahIM banatA /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 AdhyAtmika Aloka jo cIja viSa ke nAma se adhika prasiddha hai yA jo viSa ekadama prANanAza karatA hai, usase loga bhaya khAte haiM, cauMkate haiM kintu tamAkhU viSa aisA viSa hai jo dhIre-dhIre jIvana ko naSTa karatA hai aura jinakA jIvana naSTa hotA hai unheM ThIka taraha patA nahIM cltaa| isa kAraNa loga usake sevana ko burA nahIM samajhate / adhika se adhika 10-12 roTiyoM se manuSya kA peTa bhara jAtA hai, magara vIDI aura sigareTa pIte-pIte santoSa nahIM hotaa| kaI loga aneka baMDala yA paikeTa bIr3I-sigareTa ke pIkara samApta kara dete haiN| magara isa prakAra tamAkhU ke sevana se zarIra viSailA ho jAtA hai| vaha bicchU kA bhI bApa bana jAtA hai| jisa manuSya kA zarIra tamAkhU ke viSa se viSailA ho jAtA hai usakA prabhAva usakI santati ke zarIra para bhI avazya par3atA hai| ataeva tamAkhU kA sevana karanA apane hI zarIra ko naSTa karanA nahIM hai, balki apanI santAna ke zarIra meM bhI viSa gholanA hai| ataeva santAna kA maMgala cAhane vAloM kA kartavya hai ki ve isa burAI se baceM aura apane tathA apanI santAna ke jIvana ke liye abhizApa rUpa na bneN| kahate haiM saMkhiyA kA sevana karane vAle para bicchU kA asara nahIM par3atA, yahAM taka ki sardI-jukAma use nahIM hotaa| usake liye koI davA kAragara nahIM hotii| usakA bImAra honA hI mAnoM antima samaya kA Agamana hai| use koI auSadha nahIM bacA sktii| yahAM taka dravya-viSa ke viSaya meM kahA gayA hai, jisase pratyeka vivekavAn gRhastha ko bacanA caahiye| kintu pUrNa tyAgI ko to bhAva-viSa se bhI pUrI taraha bacane kA nirantara prayAsa karanA hai| unakA jIvanatyAga evaM tapazcaraNa se vizuddha hotA hai, ataeva ve dravya-viSa kA hI sevana nahIM karate, para bhAva-viSa se bhI mukta rahate haiM / kAma-krodha Adi vikAra bhAva-viSa kahalAte haiN| dravya-viSa jaise zarIra ko hAni pahuMcAtA hai, usI prakAra bhAva-viSa AtmA ko hAni pahuMcAtA hai| dravya-viSa se mRtyu bhI ho jAye to eka bAra hotI hai kintu bhAva-viSa punaH-punaH janma-maraNa kA kAraNa banatA hai| dravya-viSa dravya prANoM kA ghAta karatA hai jabaki bhAva-viSa AtmA ke jJAnAdi bhAvaprANoM kA vighAtaka hotA hai| AtmA anAdi kAla se aba taka janma-jarA-maraNa kI mahAvedanA se mukta nahIM ho sakA, isakA ekamAtra kAraNa bhAva-viSa hai| yaha bhAva-viSa ghora duHkha rUpa hai aura sabhI anarthoM kA kAraNa hai| ataeva dravya-viSa se bhAva-viSa kama garhita aura anarthakArI nahIM hai /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 397 jo sAdhaka pramAda aura moha se grasta ho jAtA hai, vaha bhAva-viSa kA sevana karatA hai| isa bhAva-viSa ke prabhAva se usakI cetanA mUrchita, supta aura jar3IbhUta ho jAtI hai| viSa kA prabhAva yadi phailane lage aura avarodha na kiyA jAye to vaha sAre zarIra ko sar3A kara vinaSTa kara detA hai| bhAva-viSa isase bhI adhika hAnikara hotA hai| yaha anekAneka jIvanoM ko barbAda karake chor3atA hai| ataeva jinako vItarAga deva kI sudhAmayI vANI ko zravaNa karane kA avasara prApta huA hai unheM viSaya-kaSAya ke viSa kA saMcAra nahIM hone denA caahiye| jaba viSa kA saMcAra hone lage to viveka rUpI amRta se use zAnta kara denA caahiye| aisA na kiyA gayA to nissandeha AtmA kA vinAza hue binA nahIM rhegaa| siMhaguphAvAsI muni ke mana meM bhAva-viSa kA saMcAra huA, para vaha viSa phailane se pahale hI zAnta kara diyA gyaa| rUpakoSA rUpI viSabhiSak kA suyoga unheM mila gyaa| usakI cikitsA se vaha naSTa ho gyaa| rUpakoSA apane pUrvakAlika jIvana meM vezyAvRtti karatI thI, phira bhI usane mArga se cyuta hote hue muni ko sthira kiyA aura saMyama ke patha para ArUr3ha kiyaa| yaha nArI jAti kI zAsana ke prati sarAhanIya sevA hai| zAstroM meM isa prakAra ke aneka AkhyAna upalabdha haiM jinase nArI jAti kI sevA kA patA lagatA hai| rAjImatI kI kathA se Apa saba paricita hI hoNge| usane muni rathanemi ke bhAva-viSa kA nivAraNa kiyA. thaa| vAstava meM zramaNa saMgha kA yaha ratha cAroM cakroM ke udyoga aura sahayoga se hI cala rahA hai| ataeva Aja ke zrAvakoM aura zrAvikAoM ko bhI apanA uttaradAyitva anubhava karanA caahiye| saMgha ke pratyeka aMga ko dUsare aMgoM ke saMyama meM sahAyaka bananA caahiye| rUpakoSA ne samajhAyA-"mahAtman ! yaha saMyama rUpI ratnakambala bahuta kImatI hai, yaha anamola hai aura tInoM lokoM meM isakI barAbarI karane vAlI anya koI vastu nahIM hai| mahAna-mahAna puNya kA jaba udaya hotA hai taba yaha prApta hotA hai| aise mahAmUlyavAn ratna ko Apa bhulA rahe haiM / " / rUpakoSA ke saMbodhana kA pariNAma yaha huA ki viSa kA vistAra nahIM huA aura vaha amRta ke rUpa meM badala gyaa| vikAra utpanna hone para yadi susaMskAra jAgRta ho jAye to yaha viSa kI pariNati amRta meM honA hai| ____ rUpakoSA se vidA lekara muni apane gurujI ke pAsa jAne lge| unake mana meM tIvra icchA jAgRta huI ki atikrama, vyatikrama evaM aticAra kA saMzodhana zIghra se zIghna
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 AdhyAtmika Aloka kara liyA jAye! Thokara khAkara muni kA bhAna jAgRta ho gayA thA, ataeva guru sambhUti vijaya ke caraNoM meM jAkara ve aticAra kI zuddhi kara lenA cAhate the| jaise paira meM kAMTA cubha jAne para manuSya ko caina nahIM par3atA va vedanA kA anubhava karatA hai aura zIghra se zIghra use nikAla DAlanA cAhatA hai, isI prakAra vrata meM aticAra laga jAne para saccA sAdhaka taba taka caina nahIM letA jaba taka apane guru ke samakSa nivedana kara prAyazcita na kara le| vaha aticAra rUpI zalya ko prAyazcita dvArA nikAla karake hI zAnti pAtA hai| aisA karane vAlA sAdhaka hI nirmala caritra kA paripAlana kara sakatA hai| guNavAn aura saMskAra sampanna vyakti hI niSkapaTa bhAva se apanI AlocanA kara sakatA hai| jisake mana meM saMyamI hone kA pradarzana karane kI bhAvanA nahIM hai varan jo AtmA ke utthAna ke liye saMyama kA pAlana karatA hai, vaha saMyama meM AyI huI malInatA ko kSaNa bhara bhI sahana nahIM kregaa| muni ne guru ke caraNoM meM pahuMca kara nivedana kiyA-"bhagavan ! ApakI icchA kI avahelanA karake maiMne apanA hI aniSTa kiyaa| aneka yAtanAeM sahI aura apanI AtmA ko malina kiyA hai / " isa prakAra kaha kara muni ne pUrvokta ghaTanA unheM sunaaii| usameM se kucha bhI chipAne kA prayatna nahIM kiyaa| cikitsaka ke pAsa jAkara koI rogI yadi usase bAta chipAtA hai, apane doSa ko sApha-sApha prakaTa nahIM karatA to apanA hI aniSTa karatA hai, isI prakAra jo sAdhaka guru ke nikaTa apane doSa ko jyoM kA tyoM nahIM prakAzita karatA to vaha bhI apanI AtmA kA aniSTa karatA hai| usakI AtmA nirmala nahIM ho paatii| use saccA sAdhaka nahIM kahA jA sktaa| saba vRttAnta sunakara gurujI ne kahA-"vatsa ! tU zuddha hai kyoMki tUne apanA hRdaya kholakara saba bAta spaSTa rUpa se prakaTa kara dI hai|" guru ke isa kathana se ziSya ko AzvAsana milaa| usane punaH kahA-"Apane munivara sthUla bhadra ko dhanya, dhanya, dhanya kahA thaa| maiMne isa kathana para bhramavaza zaMkA kI thii| Apake kathana ke marma ko samajha nahIM sakA thaa| apane isa anucita kRtya ke liye maiM kSamAprArthI huuN|" ___ muni ke aMtara se dhvani nikalI-"vaha mahApuruSa vAstava meM dhanya hai jo kAma-rAga ko jIta letA hai|" rAga ko jIta kara jIvana ko saphala banAne se hI manuSya kA yaha loka aura paraloka kalyANamaya banatA hai|
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] kutsita karma / antardRSTi se dekhane para sAdhaka ko apanA satya svarUpa samajha meM AtA hai| yoM to saMsAra ke sabhI netroM vAle prANI dekhate haiM,aura mana vAle prANI soca-vicAra karate haiM, magara yaha saba dekhanA aura socanA tabhI sArthaka hotA hai jaba apane sacce svarUpa ko samajha liyA jAya / apane svarUpa ko samajha lenA sarala nahIM hai / bar3e-bar3e vaijJAnika bhautika padArthoM ke viSaya meM gaharI jAnakArI prApta kara lete haiM kintu apane Apako nahIM jAna pAte aura jaba taka svasvarUpa ko nahIM jAna pAyA taba taka para-padArtho kA gahare se gaharA jJAna bhI nirarthaka hai / isI kAraNa bhArata ke RSi-muniyoM ne AtmA ko pahacAnane kI prabala preraNA dI hai / bhagavAn mahAvIra ne to yahAM taka kaha diyA hai je eNaM jANai se savvaM jANai / jo eka AtmA ko jAna letA hai, vaha sabhI ko jAna letA hai / Atma jJAna ho jAne para AtmA paripUrNa caitanyamaya prakAza se ubhAsita ho uThatA hai / usake samakSa akhila vizva hastAmalakavat ho jAtA hai / jagat kA koI bhI rahasya usase chipA nahIM rahatA / yaha AtmajJAna kA apUrva prabhAva hai / vaidika RSiyoM kI bhI yahI pukAra rahI hai / 'zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo'yamAtmA' yaha unake vacanoM kI bAnagI hai / ve kahate haiM-"are mAnava ! yaha AtmA hI zravaNa karane yogya hai, manana karane yogya hai aura nididhyAsana karane yogya hai|" isa prakAra bhAratIya tatvajJAna meM AtmajJAna kI AvazyakatA aura mahimA kA jo pratipAdana kiyA gayA hai, usakA ekamAtra hetu yahI hai ki AtmajJAna se hI AtmakalyANa siddha kiyA jA sakatA hai / AtmajJAnahIna 'para' vijJAna se AtmA kA
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 AdhyAtmika Aloka prayojana siddha nahIM hotA / vaha Atmonnati aura AtmavikAsa meM sAdhaka nahIM hokara bAdhaka hI hotA hai| ___ AtmajJAna saMsAra meM sarvopari upAdeya hai / AtmajJAna se hI AtmA kA / ananta evaM avyAbAdha sukha prakaTa hotA hai / yaha AtmajJAna sAdhanA ke binA prApta nahIM ho sakatA / sAdhaka sva aura para ko jAna kara para kA tyAga kara detA hai aura sva ko grahaNa karatA hai / sva kA parijJAna ho jAne para vaha samajhane lagatA hai ki dhana, tana, tanaya, dArA, ghara-dvAra, kuTumba-parivAra Adi ko vaha bhramavaza sva samajhatA thA, ve to 'para' haiM / jJAna viveka Adi Atmika guNa hI 'sva' haiN| yasyAsti naikyaM vapuSA'pi sArddhama, tasyAsti kiM putrakalatramitraiH / pRthakkRte caNi roma kUpA kuto hi tiSThanti zarIramadhye / / AtmA kI jaba zarIra ke sAtha bhI ekatA nahIM hai to putra, kalatra aura mitroM ke sAtha ekatA kaise ho sakatI hai ? yadi zarIra kI camar3I ko pRthak kara diyA / jAya to romakUpa usameM kisa prakAra raha sakate haiM ? tAtparya yaha hai ki putra kalatra Adi kA nAtA isa zarIra ke sAtha hai aura jaba zarIra hI AtmA se bhinna hai to putra kalatra Adi kA AtmA se nAtA nahIM ho sakatA / isa prakAra kA bheda jJAna jaba utpanna ho jAtA hai taba AtmA meM eka apUrva jyoti jAgRta hotI hai / usa samaya aisA pratIta hotA hai mAnoM sira para ladA huA manoM (TanoM vajana kA bhAra utara gayA hai | AtmA ko adbhuta zAnti prApta hotI hai| usameM nirAkulatA prakaTa ho jAtI hai| vyavahAranaya ke kathana se jina-jina AcAroM aura vyavahAroM ke dvArA supravRtti-zubhapravRtti jAgRta hotI hai, veM saba 'sva' haiM / sva kA bhAna hone para nija . kI ora kI pravRtti vistRta hotI jAtI hai aura para kI ora kA vistAra saMkucita hotA jAtA hai / aise sAdhaka ko svaramaNa meM abhUtapUrva Ananda kI upalabdhi hotI hai| usa Ananda kI tulanA meM para vastuoM se prApta hone vAlA sukha nIrasa aura tuccha pratIta hone lagatA hai| zrAvaka Ananda ko bhagavAna mahAvIra ke samAgama se AtmA kI anubhUti utpanna huI / usane zrAvaka ke vratoM ko aMgIkAra kiyA bAhya vastuoM kI maryAdA kii| vaha antarmukhI hone lagA / bhagavAna ne use bhogopabhoga kI vidhi samajhAte hue pharmAdAna kI heyatA kA upadeza diyA / gRhastha kA dhanopArjana ke binA kAma nahIM balatA, tathApi vaha to ho hI sakatA hai ki kina upAyoM se vaha dhanopArjana kare aura
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 AdhyAtmika Aloka kina upAyoM se dhanopArjana na kare, isa bAta kA viveka rakhakara zrAvakocita upAyoM kA avalambana kare aura jo upAya anaitika haiM, jo mahAraMbha rUpa haiM, jinameM mahAna hiMsA hotI hai aura jo lokanindita haiM, aise upAyoM se dhanopArjana na kare / bhagavAna mahAvIra ne Ananda ko batalAyA ki jina upAyoM se vizeSa karma bandha aura hiMsA ho ve tyAjya haiM / sAtha hI ve padArtha bhI heya haiM jo karma bandha aura hiMsA ke hetu haiM / zarAba, sakhiyA, tamAkhU Adi padArtha tyAjya padArthoM meM sarvaprathama gaNanA karane yogya haiN| peTola aura miTTI kA tela bhI viSa tulya hI hai| aise ghAtaka padArthoM kA vyApAra karanA niSiddha hai| abhI kucha dina pUrva samAcAra milA thA ki kisI jagaha jamIna meM peTrola gira gayA / usa para bIr3I kA jalatA huA Tukar3A par3a jAne se kaiyoM ko hAni pahu~cI / peTrola yA miTTI kA tela chir3aka kara Atma-hatyA karane ke samAcAra to akhabAroM meM chapate hI rahate haiM / isa prakAra Aja saMkhiyA aura zarAba ke kaI bhAI-bandhu paidA ho gaye haiN| jisane apanI abhilASA ko sImita kara liyA hai aura jo saMyamapUrvaka jIvana nibhAnA cAhatA hai, alpa pApa se kuTumba kA pAlana-poSaNa karanA cAhatA hai, vaha aise niSiddha karmoM aura padArthoM ko nahIM apanAegA / vaha to dharma aura nIti ke sAtha hI apanI AjIvikA upArjana kara legA / kintu jisakI icchAeM sImita nahIM haiM, svacchanda aura niraMkuza haiM, jo nayI-nayI koThiyA~ aura baMgale banavAne ke svapna dekhatA rahatA hai, usakA ina niSiddha karmoM se bacanA kaThina hai| vAstava meM zrAvaka vrata grahaNa karane se jIvana kA koI kArya nahIM rukatA phira bhI loga vratoM se Darate haiM / jaba vratoM kI jAnakArI rakhane vAlA bhI vrata grahaNa se bhayabhIta hotA hai to jo vratoM ke svarUpa ko samIcIna rUpa se nahIM jAnatA vaha bhayabhIta ho to kyA Azcarya hai! . lAkhoM vyakti vItarAgoM kA upadeza sunate haiM magara unameM se saikar3oM bhI vratadhArI nahIM bana pAye, isakA eka pradhAna kAraNa bhaya kI bhramapUrNa kalpanA hI hai| Ananda zrAvaka ne vrata dhAraNa kiye aura pandraha karmAdAnoM kA tyAga kiyA, phira bhI usakA saMsAra-vyavahAra banda nahIM huaa| isa tathya ko samajhakara gRhasthoM ko zrAvaka ke vratoM se DaranA nahIM cAhiye / ina karmAdAnoM meM se viSa vANijya kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai| aba keza vANijya ke viSaya meM prakAza DAlA jAtA (10) kesa vANijje ( kezavANijya )-'kezavANijya' zabda se kezoM kA vyApAra karanA jAna par3atA hai parantu isakA vAstavika artha hai-keza vAle prANiyoM kA
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 . AdhyAtmika Aloka vyApAra | kisI yuga meM dAsoM aura dAsiyoM ke vikraya kI prathA pracalita thI / usa samaya manuSyoM ko becA aura kharIdA jAtA thA / madhyayuga meM kanyA vikraya kA rivAja cAlU ho gayA / dhanalolupa loga kanyA ke badale meM kucha rakama liyA karate the, jise rIti ke paise kahate the / Aja vara-vikraya hone lagA hai| jise bAlikA ke badale rakama lene kA khyAla ho vaha bhalA bAlikA kA kyA hita soca sakatA hai ? aura jo apanI aMgajAta bAlikA kA hI hita-ahita nahIM socatA vaha anya prANiyoM kA hitAhita socegA, yaha AzA rakhanA durAzA mAtra hI hai| lAlaca ke vazIbhUta hokara kaiza vAle bher3a Adi pazuoM ko becanA bhI kezavANijya ke antargata hai / jisakA ekamAtra lakSya munAphA kamAnA hogA vaha isa bAta kA zAyada hI vicAra karegA ki kisake hAtha becane se pazu ko kaSTa hogA aura kisako becane se vaha ArAma pAegA / jo jAnavaroM ko becane kA dhandhA karatA hai aura pazuoM ke bAjAra meM le jA kara unheM becatA hai vaha upayukta-anupayukta grAhaka kA vicAra na karake adhika se adhika paisA dene vAloM ko hI beca detA hai / adala badala karane vAlA kucha hAni uThA kara beca sakatA hai magara lAbha uThAne kI pravRtti vAlA kyoM hAni sahana karegA? vaha to kasAiyoM taka ko bhI beca degaa| Azaya yaha hai ki prANiyoM kA vikraya karanA aneka prakAra ke anarthoM kA kAraNa hai / ataeva aise anarthakArI vyavasAya ko vrata dhAraNa karane vAlA zrAvaka nahIM krtaa| zrAvaka aisA koI karma nahIM karegA jisase usake vratoM meM malinatA utpanna ho| vaha vratabAdhaka vyavasAya se dUra hI rahegA aura apane kArya se dUsaroM ke sAmane sundara Adarza upasthita kregaa| vrata grahaNa karane vAle ko ar3ausI-par3ausI cAra cakSu se dekhane lagate haiM, ataeva zrAvaka aisA dhandhA na kare jisase lokanindA hotI ho, zAsana kA apavAda yA apayaza hotA ho aura usake vratoM meM bAdhA upasthita hotI ho / dharma ke siddhAntoM kA varNana zAstroM meM kiyA jAtA hai kintu usakA mUrta evaM vyAvahArika rUpa usake anuyAyiyoM ke AcaraNa se hI prakaTa hotA hai / sAdhAraNa janatA siddhAntoM ke nirUpaNa se anabhijJa hotI hai, ataH vaha usa dharma ke anuyAyiyoM se hI usa dharma ke viSaya meM apanA khayAla banAtI hai| jisa dharma ke anuyAyI sadAcAraparAyaNa, paropakArI, aura prAmANika jIvanayApana karate haiM, usa dharma ko loga
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 403 acchA mAnate haiM aura jisa dharma ko mAnane vAle nIti evaM sadAcAra se gire hote haiM usa dharma ke viSaya meM logoM kI dhAraNA acchI nahIM banatI / ____ sAdhu-santa kitanA hI sundara upadeza deM, dharma kI mahimA kA bakhAna kareM aura vItarAga praNIta dharma kI utkRSTatA kA pratipAdana kareM, magara jaba taka gRhasthoM kA evaM usake anuyAyiyoM kA vyavahAra acchA na hogA taba taka sarvasAdhAraNa ko vItarAga dharma kI utkRSTatA kA khyAla nahIM A sakatA / ataeva apane AcaraNa ko zreSTha banAnA bhI dharma prabhAvanA kA eka aMga hai / pratyeka gRhastha ko yaha anubhava karanA cAhiye ki vaha jinadharma kA pratinidhi hai aura usake vyavahAra se dharma ko nApA jAtA hai, ataeva aisA koI kArya usake dvArA na ho jisase logoM ko usakI aura usake dvArA dharma kI AlocanA karane kA avasara prApta ho / keza vANijya meM samasta dvipadoM aura catuSpadoM kA samAveza hotA hai / ataeva kisI bhI jAti ke pazu yA pakSI ko beca kara lAbha uThAnA zrAvaka ke lie niSiddha hai| pUrvokta pAMca vyavasAyoM ke lie 'vANijya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, kyoki yahAM utpAdana nahIM kiyA jA rahA hai, utpanna vastu ko kharIda kara becanA hI vANijya kahalAtA hai / yahAM isa bAta kA bhI dhyAna rakhanA cAhie ki pazuoM kI anAvazyaka saMkhyA bar3ha jAne se, unako sambhAla sakane kI sthiti na hone se yA aise hI kisI dUsare kAraNa se apane pazu ko beca denA keza vANijya nahIM kahalAegA / keza vANijya tabhI hogA jaba munAphA lekara beca dene kI dRSTi se hI koI pazu-pakSI kharIdA jAya aura phira munAphA lekara becA jAya / zrAvaka isa prakAra kA vyApAra nahIM kregaa| Una yA bAla adhika samaya taka par3e raheM to unameM kIr3e par3a jAte haiM, ataeva unakA vyApAra bhI niSiddha kahA jAtA hai / dvipada aura catuSpada kA vyApAra karane vAlA unakI rakSA kA vicAra nahIM karegA | unakI sukha-suvidhA ke prati lAparavAha rahegA aura unheM kaSTa meM DAla degA / jo isa vicAra ko loga dhyAna meM rakhege ve bekAra pazuoM ko becakara katla kI dhAra utArane ke pApa se baca jAege / __ ajamera kI ghaTanA hai| kisI vyakti kA ghor3A laMgar3A ho gayA / vaha savArI ke kAma kA na rahA / ghor3e ke svAmI ne use golI mAra dene kA irAdA kiyA, kintu rIyAM vAle seTha maganalAlajI ko jaba yaha vidita huA to unhoMne pAlana
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 AdhyAtmika Aloka karane ke lie use le liyA aura dayApUrvaka usakA pAlana kiyA / ve atyanta dayAla the / zrAvaka ke hRdaya meM aisI dayAlutA honI cAhiye / jisake antaHkaraNa meM dayA hotI hai vaha anya vratoM ko bhI nibhA sakatA hai| (11) jaMtapIlaNa kamme ( yantrapIr3ana karma)-yantra ke dvArA kisI sajIva vastu ko pIlanA yantrapIr3ana karma nAmaka karmAdAna hai / ghAnI, carakhI, kolhu, cakkI Adi yantra prAcIna kAla se isa deza meM pracalita haiM / ganoM ko aura tillI, alasI Adi ke dAnoM ko kolhU Adi meM pIlA jAtA thA, isa samaya bhI pIlA jAtA hai| magara isa yuga meM eka se eka bar3hakara daityAkAra yantroM kA nirmANa ho cukA hai, jinameM manoM aura TanoM tila Adi bAta kI bAta meM pIle jA sakate haiM / bore ke bore tila Adi yantroM meM uNDela diye jAte haiM aura unakA kacUmara nikAla diyA jAtA hai| ATe kI cakkI calAnA zAyada yantrapIr3ana karma na samajhA jAtA ho, magara gambhIratA se socane kI bAta hai ki usase kitanI hAni ho rahI hai, kitanA pApa ho rahA hai| jina grAmoM meM abhI taka cakkI nahIM pahuMca pAI, vahAM cakkI lagAne ko loga utsuka rahate haiM / cakkI lagane se tana ko ArAma, samaya kI bacata aura paise kI bacata samajhI jAtI hai| kintu yaha saba pratIta hone vAle lAbha UparI dRSTi se ' lAbha pratIta hote haiM / mahAtmA gAMdhIjI bar3I-bar3I mazInoM ke upayoga ke virodhI the ! unakI dRSTi gaharI thii| ve dIrgha dRSTi se soca-vicAra karate the / hameM bhI gaharAI se socanA cAhiye / dhArmika dRSTi se ina yantroM kA prayoga karane se, ghora ayatanA aura isa kAraNa hiMsA hotI hai / isake atirikta anya vyAvahArika dRSTiyoM se bhI yantroM kA prayoga hAnikAraka hai| ye bhImakAya yantra hajAroM manuSyoM dvArA hAthoM se kiye jAne vAle kArya ko caTapaTa nipaTA dete haiM / pariNAma yaha hotA hai ki manuSyoM meM bekArI phailatI hai / unakI AjIvikA naSTa ho jAtI hai / isa prakAra manuSya bekAra hokara duHkhI jIvanayApana kara rahe haiM / ina yantroM kI badaulata hI hajAroM, lAkhoM manuSyoM kI Aya ginecune dhanavAnoM kI tijoriyoM meM ekatra hotI hai, jisase Arthika viSamatA bar3ha rahI hai aura usa viSamatA ke kAraNa varga saMgharSa ho rahA hai / isI viSamatA kI khAI ko pATane ke lie sAmyavAda aura samAjavAda jaise Andolana cala rahe haiM / yaha sabase bar3A viSama cakra hai / eka ora yantroM kA adhika se adhika prayoga karane kI nIti ko apanAnA aura dUsarI ora Arthika samatA ko sthApita karane ke mArga para calanA paraspara virodhI nItiyAM haiM / para isakA vicAra kisako hai ? kama se kama itanA to kiyA hI jA sakatA hai ki dezavAsiyoM kI samastaM prakAra kI khAne yogya vastueM, jaise-ATA, dAla, zakkara tela Adi, pIne yogya vastueM, jaise-zarabata Adi evaM sUtI, UnI, rezamI vastrAdi meM miloM kA upayoga banda kara diyA jAya / ve sabhI grAmodyoga
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 AdhyAtmika Aloka evaM gAMva ke logoM dvArA hAtha se banAne hetu surakSita evaM saMrakSita ghoSita kara diye jaay| isase dezavAsiyoM kA svAsthya bhI bigar3ane se bacegA aura gAMva TUTa kara zaharoM kI ora nahIM bhAgege / isase zahara bhI pradUSaNa se mukta rheNge| isase aise aneka lAbha haiN| hamAre pUrvajoM ne eka parama vaijJAnika grAmyajIvana-paddhati kI jo nIMva DAlI thI usase samasta dezavAsI sukhI evaM sampanna the / tanAva-mukta the / videzI vicAroM se prabhAvita hokara jaba se hamane isa grAmya-jIvana-paddhati ko tor3anA prArambha kiyA taba se dezavAsiyoM ke dukhoM kI sImA nahIM rahI / yaha eka suvicArita hajAroM varSoM kI anubhUta vaijJAnika grAmya jIvana paddhati ko tor3ane kA kuphala hai / jina dezoM meM janasaMkhyA kama hai aura kArya karane ke lie majadUra durlabha haiM, vahAM yantroM kA prayoga kiyA jAnA samajha meM Ane yogya hai, kintu bhArata jaise janasaMkhyA bahula deza meM choTe-choTe kAmoM ke lie, jaise ATA pIsane, dAleM banAne, dhAna kUTane, gur3a, zakkara banAne, tela, ghI Adi ke lie bhI yantroM kA upayoga karanA atyanta anucita hai / yaha garIboM ke kAma ko samApta karane ke samAna hai / unakI rojI-roTI chInakara unheM bekAra banAnA hai| pahale mahilAeM hAtha se ATA pIsatI thIM, 'svayaM pAnI lAtI thIM aura dhAna Adi kUTatI thIM to zarIrika zrama ho jAtA thA aura unakA svAsthya acchA rahatA thaa| Aja ye saba kAma mazInoM ko sauMpa diye gaye haiM / inake badale unake pAsa anya koI kArya nahIM raha gayA hai / ataeva gharoM meM adhikAMza mahilAeM pramAda meM jIvana vyatIta karatI haiM / jaba sAmane koI kAma nahIM hotA to ar3ausI-par3ausI logoM kI nindA aura vikathA meM unakA samaya vyatIta hotA hai / isa prakAra svAsthya, dharma aura dhana sabhI kI hAni ho rahI hai| Ama taura para dekhA jAtA hai ki yantroM se jo khAdya padArtha taiyAra hote haiM, unakA satva naSTa ho jAtA hai / padArtho ke poSaka tattva ko yantra cUsa lete haiN| pariNAmasvarUpa janatA kA zArIrika sAmarthya ghaTatA jAtA hai, rogoM ke AkramaNa kA pratirodha karane kI zakti kSINa hotI jAtI hai| pariNAma yaha hotA hai ki madirA, aMDe ke rasa tathA machaliyoM ke satva Adi se nirmita davAiyoM kA pracalana bar3hatA jAtA hai| loga pratyakSa hiMsA ko to dekha bhI lete haiM magara parokSa hiMsA kI isa lambI paramparA ko jo ina yantroM ke prayoga se hotI hai, bahuta hI kama soca pAte haiN| dhArmika dRSTi se svayaM yantra calAne vAlA kRtapApa kA bhAgI hotA hai / sAjhIdAra samarthana se pApa karAne ke adhikArI hote haiM aura yantra se taiyAra hone vAle padArthoM kA upayoga karane vAle anumodanA kA pApa upArjana karate haiM / inhoM saba
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 AdhyAtmika Aloka pratyakSa aura parokSa pApoM ko dRSTi meM rakha kara bhagavAn mahAvIra ne yantrapIr3ana karma ko niSiddha karma mAnA hai| sarvavirati ko aMgIkAra karane vAle bhaugopabhoga kI vastuoM ke utpAdana se sarvathA virata hote haiN| aura dezavirati kA pAlana karane vAle zrAvaka maryAdA ke sAtha mahAraMbha se bacate hue utpAdana karate haiM / apane vratoM meM kadAcit kisI prakAra kI skhalanA ho jAya to usakI AlocanA aura prAyazcita karake usake prabhAva ko nirmUla karate haiN| siMhaguphAvAsI muni ke saMyama meM jo skhalanA ho gaI thI, usakI zuddhi ke lie ve apane guru ke zrIcaraNoM meM upasthita hue| unhoMne apane pramAda ko anubhava kiyA aura pramAda janita doSa kI zuddhi kI / vIra puruSa phisala kara bhI apane ko girane nahIM detA / nirbala gira kara cAroM khAne citta ho jAtA hai| . udhara muni zuddhi karake ArAdhaka bane, unhoMne apane AcAra ko nirmala banAyA aura idhara AcArya saMbhRtivijaya ko bhI bhAva-sevA kA lAbha milA aura usase karma kI nirjarA huii| dUsare kI sAdhanA meM sahAyaka banane vAlA bhI mahAna sevAvratI hotA hai| saMsAra meM prANiyoM kI tIna zreNiyAM pAI jAtI haiM(1) sAraMbhI, saparigrahI (2) anAraMbhI, aparigrahI () alpAraMbhI, alpprigrhii| inameM se zramaNa kA jIvana dUsarI zreNI meM AtA hai| zramaNa saba prakAra ke AraMbha aura parigraha se rahita hotA hai| ___ pATalIputra meM bhayaMkara durbhikSa par3A to sAdhuoM ko bhikSAlAbha milane meM atyanta kaSTa hone lagA / gRhasthoM ko apanA peTa bharanA kaThina ho gayA / aisI sthiti meM sAdhuoM ko AhAradAna dene kI sUjhe kisako? bhikSu-atithi Akara hairAna na . kare isa vicAra se gRhastha apane ghara ke dvAra banda kara lete the / zAstrokta niyamoM kA pUrI taraha pAlana karate hue bhikSA prApta kara lenA bahuta kaThina thA / 'anAdhInaM sakalaM karma arthAt sabhI kAma anna para nirbhara haiM, yaha ukti prasiddha hai / udara kI jvAlA jaba taka zAnta na ho jAya taba taka dharmakArya bhI yathAvat nahIM hote / svAdhyAya, Atmacintana, manana-pravacana, dharma jAgaraNa, ArAdhana, jJAnAbhyAsa Adi sat kArya ana ke adhIna haiN| prAcIna kAla meM zAstra lipibaddha nahIM kiye gaye the / bhagavAn ke artha rUpa pravacanoM ko gaNadharoM ne zAstrIya rUpa de karake vyavasthita svarUpa pradAna kiyA aura .
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 407 apane ziSyoM ko maukhika rUpa meM unheM sikhAyA / jinhoMne sIkhA unhoMne apane ziSyoM ko bhI maukhika hI sikhAyA / isa prakAra ziSya-praziSya kI paramparA calatI rhii| isI kAraNa bhagavAna kA vaha upadeza 'zruta' isa nAma se vikhyAta huA / 'zruta' kA artha hotA hai-sunA huA / durbhikSa ke samaya meM zruta ko sIkhane-sikhAne kI vyavasthA nahIM rahI aura aneka zrutadhara kAlakavalita ho ge| isa kAraNa zruta kA bahuta-sA bhAga smRtipatha se cyuta ho gayA / jaba durbhikSa kA anta AyA aura subhikSa ho gayA to saMgha ko ekatra kiyA gayA / saMtoM kI maNDalI paTanA meM jamA huI / AcArya saMbhUtivijaya ke netRtva meM gyAraha aMgoM taka ko vyavasthita kiyA gayA / bArahaveM aMga dRSTivAda kA koI jJAtA unameM nahIM rahA / vidita huA ki usake jJAtA zrI bhadravAhu haiM jo usa samaya vahAM upasthita nahIM the / taba unheM bulAne kA upakrama kiyA gayA jisase dvAdazAMgI pUrNarUpa meM vyavasthita ho jAe / isase Age kA vRttAnta yathAsamaya Apa suna sakeMge / jo sAdhaka cAritra kI ArAdhanA karatA huA zruta kI ArAdhanA karatA hai, usakA ihaloka aura paraloka meM parama kalyANa hotA hai|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ [67] karmAdAna-amaMgala karma zramaNa bhagavAn mahAvIra ne nAnAvidha santApoM se saMtapta saMsArI jIvoM ke kalyANa ke lie, mokSa mArga kA upadeza diyA / vaha mokSa mArga aneka prakAra se pratipAdita kiyA gayA hai| jJAna aura kriyA rUpa se dvividha mokSa mArga hai, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aise tIna aura samyagdarzana Adi tIna ke sAtha tapa yoM cAra prakAra se mokSamArga haiM / isa prakAra zabda aura vivakSA meM bheda hone para bhI mUla tattva meM koI bheda nahIM hai, visaMgati nahIM hai| jJAna aura darzana meM abheda kI vivakSA karake 'jJAna kriyAbhyAM mokSaH' kahA jAtA hai / bheda vivakSA karake 'samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSa mArga : aisA kahA jAtA hai / yahAM tapa ko cAritra ke antargata kara liyA gayA hai / tapa nirjarA kA pradhAna kAraNa hai, ataeva usakA mahattva pradarzita karane ke lie jaba pRthak nirdeza kiyA jAtA hai to zAstrakAra kahate haiM nANaM ca dasaNaM caiva caritaM ca tavo thaa| . . esa maggotti paNNatto, jiNehiM varadasihiM / / arthAt sarvajJa sarvadarzI jinendra bhagavAn ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko mokSa kA mArga kahA hai| __ mokSamArga kA nirUpaNa cAhe bheda vivakSA se kiyA jAya, cAhe abheda vivakSA se, eka bAta sunizcita hai aura vaha yaha hai ki sarvaprathama samyagdarzanaM prApta honA caahiye| jisane samyagdarzana pA liyA, samajhanA cAhiye ki usane apane jIvana meM AdhyAtmikatA kI nIMva majabUta karalI / usameM AtmA para se kamoM kA pardA haTA dene kI zakti A gaI / usakI bhUmikA sudRr3ha ho gaI hai /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 AdhyAtmika Aloka samyagdarzana kA prabhAva bar3A hI vilakSaNa hai / jaba taka samyagdarzana prApta nahIM hotA taba taka vipula se vipula jJAna aura kaThina se kaThina kriyA bhI mokSa kA kAraNa nahIM banate / vaha jJAna mithyA jJAna aura cAritra mithyA cAritra hotA hai aura vaha saMsAra kA hI kAraNa bhUta hai / mokSa kI prApti meM vaha sahAyaka nahIM hotA / jaba AtmA meM samyagdarzana kA alaukika sUrya udita hotA hai taba jJAna aura cAritra samyak bana jAte haiM aura ve AtmA ko mokSa kI ora prerita karate haiM / samyagdarzana kadAcit thor3I-sI dera ke lie antarmuhurta mAtra kAla ke lie hI prApta ho aura phira naSTa ho jAya to bhI AtmA para aisI chApa aMkita ho jAtI hai ki use arddhapudagalaparAvartana kAla meM mokSa prApta ho hI jAtA hai / samyagdarzana vaha Aloka hai jo AtmA meM vyApta mithyAtva andhakAra ko naSTa kara detA hai aura AtmA ko mukti kI sahI dizA aura sahI rAha dikhalAtA hai| Ananda ne sudRSTi prApta karake samyaktva sAmAyika, zrutasAmAyika aura deza virati sAmAyika prApta kI / usakI bahidRSTi naSTa ho gaI vaha antarmukhI ho gayA / bhagavAna use vratI jIvana meM Ane vAlI bAdhAeM batalA rahe haiM jinase bacakara vaha nirmala rUpa se vratoM kA pAlana kara sake / sAtaveM vrata kA spaSTIkaraNa karate hue vANijya sambandhI mahAhiMsA se bacane kA upadeza diyA, batalAyA ki kolhU, cI, cakkI, Adi yaMtroM ko calAne kI AjIvikA karanA zrAvaka ke lie ucita nahIM hai kyoMki yaha mahArambhI kArya hai / yantroM dvArA utpAdita vastuoM ke upayoga se bhI zrAvaka yathAsaMbhava apane Apako bacAve to yaMtroM ko protsAhana na mile aura yantra ke prayoga se hone vAlI aneka hAniyoM se bacAva ho sake kintu Aja kI viSama sthiti meM ina yantroM ke kAraNa gRhastha alpAraMbhI se mahAraMbhI bana jAtA hai / zrAvaka ko kama se kama mahAraMbha aura mahAhiMsA se to bacanA hI cAhiye / yadi vaha mahAraMbha aura tajjanita mahAhiMsA ke kArya karatA rahA aura lAlaca meM par3A rahA to vItarAga bhagavAna kA anuyAyI kahalA kara bhI usane kyA lAbha prApta kiyA ? . (12) nillachaNa kamme ( nilachita karma)-jo pazuoM kA pAlana karatA hai usako nara pazuoM ke khassI karane evaM nAthane kA kAma bhI par3a jAtA hai / isa viSaya meM yaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki zrAvaka ko aisA karane kI AjIvikA nahIM karanI caahiye| aise halke aura hiMsAkArI kAryoM se vRtti calAnA zrAvaka ke lie ucita evaM zobhAspada nahIM hai / jinhoMne sudRSTi prApta nahIM kI hai aura jo virati se dUra haiM, ve bhale hI ajJAnavaza cAheM jaise dhandhe kareM parantu zrAvaka aisA nahIM kare /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 AdhyAtmika Aloka pazuoM ko puruSatvahIna karane yA nAthane ke kAma meM kaThoratA se damana karanA par3atA hai| kyoki yadi pazu puruSatvahIna na kiyA jAya to vaha niraMkuza rahatA hai aura matavAlA-sA hokara jaldI se kAbU meM nahIM AtA / phira bhI zrAvaka aisA dhaMdhA kare aura ise apanI AjIvikA kA sAdhana banAve, yaha kisI prakAra bhI yogya nahIM hai| deza ke durbhAgya se Aja aisI sthiti utpanna ho gaI hai ki manuSyoM ko bhI nilachita kiyA jA rahA hai, santatiprajanana ke ayogya banAyA jA rahA hai| puruSa kI nasa kA oNparezana kiyA jAtA hai aura strI ke garbhAzaya kI thailI nikAla lI jAtI hai / isI prakAra ke anyAnya upAya bhI kiye jA rahe haiM / santatinigraha aura parivAra niyojana ke nAma se sarakAra isa sambandha meM prabala Andolana kara rahI hai aura kaimpoM Adi kA Ayojana kara rahI hai / yaha saba bar3hatI huI janasaMkhyA ko rokane ke lie kiyA jA rahA hai / gAMdhIjI ke sAmane jaba yaha samasyA upasthita huI to unhoMne kRtrima upAyoM ko apanAne kA virodha kiyA thA aura saMyama ke pAlana para jora diyA thA / unakI dUragAmI dRSTi ne samajha liyA thA ki kRtrima upAyoM se bhale hI tAtkAlika lAbha kucha ho jAya parantu bhaviSya meM isake pariNAma atyanta vinAzakArI hoge / isase durAcAra evaM asaMyama ko bar3hAvA milegA / sadAcAra kI bhAvanA evaM saMyama rakhane kI vRtti samApta ho jaaegii| kitane duHkha kI bAta hai ki jisa deza meM bhrUNahatyA yA garbhapAta ko ghora-tama pApa mAnA jAtA thA, usI deza meM Aja garbhapAta ko vaidha rUpa dene ke prayatna ho rahe haiN| isI se anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ahiMsA kI himAyata karatA huA bhI yaha deza kisa prakAra ghora hiMsA kI ora bar3hatA jA rahA hai ? deza kI saMskRti aura sabhyatA kA nirdayatA ke sAtha hanana karanA jaghanya aparAdha hai| yadi kRtrima upAyoM se garbha nirodha na kiyA jAya to garbha ke pazcAt vivazatA yA anicchA se hI sahI, saMyama kA pAlana karanA par3atA, parantu garbhAdhAna na hone kI hAlata meM isa saMyama pAlana kI AvazyakatA hI kauna samajhegA ? dhArmika dRSTi se aisA karane meM nija guNoM kI hiMsA hai / zArIrika dRSTi se hone vAlI aneka hAniyAM pratyakSa haiM / ataeva kisI bhI vivekavAna vyakti ko aisA karanA ucita nhiiN| nilaMchana karma 12 vAM karmAdAna hai| (13) davamgidAvaNiyA-jaMgala meM carAgAha meM athavA kheta meM Aga lagA denA davAgnidApana nAmaka karmAdAna hai / jisake yahAM pazuoM kI saMkhyA adhika hotI hai use lambA-caur3A carAgAha bhI rakhanA par3atA hai / ghAsa bar3hane para evaM use kATa na sakane para jalA DAlane kI AvazyakatA par3atI hai / ghAsa Adi ke lie jaMgaloM meM
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 AdhyAtmika Aloka Aga lagAI jAtI hai / sadagRhastha ko aisA kArya nahIM karanA cAhie / phasala bar3hAne ke lie, anya kisI bhI prayojana se yA jaMgaloM aura maidAnoM kI saphAI ke lie vyApaka Aga lagAnA ghora hiMsA kA kAraNa hai, isase asaMkhya trasa-sthAvara jIvoM kI ghAta hotI hai| ghara meM kacarA sApha karate samaya Apa dekha sakate haiM ki kisI jIva kI ghAta na ho jAya kintu jaba jaMgala meM Aga lagAI jAya taba kaise dekhA jA sakatA hai ? jIvoM kI yatanA kisa prakAra ho sakatI hai ? usa sarvagrAsI Aga meM sUkhe ke sAtha gIle vRkSa, paudhe Adi bhI bhasma ho jAte haiM / kitane hI kIr3e-makor3e aura pazu-pakSI Aga kI bheMTa ho jAte haiM / ataeva yaha atIva krUratA kA kArya hai| manuSya thor3e se lAbha yA suvidhA ke lie aisI hiMsA karake ghora pApakarma kA upArjana karatA hai / agara zrAvaka ko gharU kheta kI saphAI kA kAma karanA par3e to bhI vaha adhika se adhika yatanA se kAma legA kintu Aga lagAne kA dhandhA to kisI bhI sthiti meM nahIM kregaa| bAhara kI sArI vRttiyAM aura samasta vyApAra ahiMsA-satya ko camakAne ke lie haiM / jisa pravRtti se ahiMsA kA teja bar3hatA hai vahI pravRtti AdaraNIya hai / prANI mAtra ko Atmavat samajhane vAlA kaThora tapasyA karane vAle ke samAna hotA hai| bhUta (jIva) dayA hI saccI prabhu bhakti hai / kisI bAdazAha ke yahAM eka vizvAsapAtra khojA rahatA thA / bacapana se hI bAdazAha ke pAsa rahA aura palA thaa| vahIM naukarI karatA rahA / jIvana asthira aura umra nadI ke pravAha kI taraha nirantara bahatI jA rahI hai| dhIre-dhIre khojA bUDhA ho gyaa| taba usane socA-'jIvana kI saMdhyA velA A pahu~cI hai / yaha suraja aba asta hone ko hI hai / bAdazAha se anumati lekara khudA kI kucha ibAdata kara lUM to Age kI jindagI sudhara jAya / ' usane bAdazAha ke pAsa jAkara adaba ke sAtha apanI hArdika bhAvanA prakaTa kI aura kahA-"bAdazAha salAmata, ApakI cAkarI karate-karate bUr3hA ho gayA huuN| ApakI kRpA se yaha jIvana ArAma se bItA hai magara Age kI jindagI ke lie bhI kucha kara lenA caahie| usake lie khudA kI cAkarI karanI hogii| Apa AjJA deM to kucha karUM / maiM makkA zarIpha kI haja karane jAnA cAhatA huuN|" bAdazAha ne bhale kAma meM rukAvaTa DAlanA ThIka nahIM samajhA / ataH use ijAjata de dI aura usakI maMzA pUrI karane ko kucha azarphiyAM bhI de dI / khojA ne sira muMDavA liyA / tIrthayAtrA ke samaya kaI niyamoM kA pAlana karanA par3atA hai| agara una niyamoM kA pAlana na kiyA jAya to tIrthayAtrA nirarthaka samajhI jAtI hai| jaise kisI ne likhA hai
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 AdhyAtmika Aloka tIratha gayA tIna janA, kAmI kapaTI cora / gayA pApa utAravA, lAyA dasa Tana aura / vaha nage pairoM bar3I zraddhA aura bhakti ke sAtha yAtrA ke lie ravAnA huaa| rAste meM use eka pahu~ce hue phakIra mila gaye / ve svatantra vicAra ke pahu~ce hue puruSa the / khojA ne unheM salAma kiyA / phakIra ne usakI ora dekhA / khojA ne kahA-"ibAdata karane makkA zarIpha jA rahA huuN|" phakIra ne kahA-"agara makkA zarIpha kI haz2a kA phAyadA yahIM mila jAya to?" khojA bolA-"taba to kahanA hI kyA ! nekI aura pUcha-pUcha !" phakIra ne use eka per3a ke nIce baiThane ko kahA aura sUcanA dI ki bAhara kI ora se mana mor3a lo aura dhyAna lagAo / khudA ko yahIM antardRSTi meM lAne kI koziza kro| agara prema kI mastI meM A gae to haz2a karane jAne kI jarUrata nahIM hogii| khojA zraddhA vAlA vyakti thA / use phakIra ke vacanoM para vizvAsa A gayA / bhUkha-pyAsa, khAnA-pInA saba bhUla gayA aura masta ho gyaa| usakI mastI kI bAta bastI meM phaila gaI / logoM ne kahA-koI bar3e auliyA Ae haiM / aura ve usake lie dUdha, phala Adi lAne lage, magara use paravAha nahIM hai kisI cIja kI / khAyA, khAyA, na khAyA na sahI / vaha alamasta hokara dhyAna meM lIna rahane lgaa| bAta phailate-phailate bAdazAha ke kAnoM taka jA pahu~cI / nagara ke bar3e-bar3e loga usake darzana ke lie jAne lage / auliyA apane svarUpa meM lIna rahane lgaa| na use apane zarIra kA bhAna thA, na makAna kI cintA thii| jaise vaha zarIra meM rahatA huA bhI usase alaga thA / bAdazAha ne socA-phakIra sAhaba ke dIdAra to avazya karanA cAhie / aba taka vahAM eka choTI sI jhopar3I bana cukI thI aura usameM daravAje kI jagaha eka TATI laga gaI thii| kisI ne phakIra ko bAdazAha ke Ane kI khabara dI to phakIra ne vaha TATI banda kara lI aura paira phailA die / jaba bAdazAha vahAM pahuMce to TATI ko dhakiyAyA gayA magara TATI nahIM khulI / bAhara se AvAja dI gaI-bAdazAha salAmata padhAre haiM, daravAjA kholieM / magara phakIra ke lie kyA garIba kyA amIra, saba barAbara haiN| jisake hRdaya se parigrahavatti haTI nahIM hai, lobha-lAlaca gayA nahIM hai, jo AzA kA dAsa hai aura paise ko bar3I cIja samajhatA hai, vaha dhanavAna ke sAmane .
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 413 jhakatA hai, bAdazAha kI cApalUsI karatA hai / magara jo pUrI taraha nispRha bana gayA hai aura Atmika sampatti se santuSTa hokara bAhya vaibhava ko kaMkara-patthara kI taraha samajhatA hai, usake lie rAjA-raMka meM koI bheda nahIM rahatA / sadhye sAdhu ke viSaya meM bhagavAn mahAvIra kahate haiM jahA puNNassa katthA, tahA tucchassa karapada / jahA tucchassa katthai, tahA pugjata kpdd'| yaha hai jItA-jAgatA samabhAva / ise kahate haiM nispRhabhAvanA / sAdhu jaba dharmadazanA karatA hai to amIra-garIba kA bheda nahIM karatA / jaise rAjA ko dharmopadeza karatA hai vaise hI raMka ko aura jaise raMka ko vaise hI rAjA ko / usakI dRSTi meM sabhI prANI samAna haiN| jaba usa phakIra ne bAdazAha ke Ane kI bAta suna karake bhI jhoMpar3I kA daravAjA na kholA to bAdazAha ne chidra meM se dekhakara salAma kiyA / rAjA phakIra ko dekhakara pahacAna gayA ki yaha to vahI khojA hai| bAdazAha bolA-"miyAM ! tuma to makkA gae the ?" phakIra ne uttara diyA-"jI hAM, jaba jJAna nahIM thA pakkA !" phira bAdazAha ne kahA-"miyAM ! kaba se pAMva phailAye ?" phakIra ne kahA-"jaba se hAtha sikodd'e|" bAdazAha-"kyA kucha pAyA ?" phakIra-"jI hAM, pahale maiM tere AtA thA, aba tU mere AyA / " bAdazAha-"hameM bhI kucha batA / " * phakIra-"mata karanA koI khatA / dAna de, sAntvanA de. jhaTakA mata mAra, anyathA terA saphAyA ho jAegA, kahA hai "yoM kara, yoM kara, yoM na kara, yoM kInA yoM hoya / kahe auliyA dekhalo, khudA na bAhara koya / / " yaha tatva mujhe milA hai aura mujhe Atma-santoSa hai ki makkA zarIpha ada yahIM dIqha rahA hai|" tAtparya yaha hai ki jo sAdhaka antarmukhI ho jAtA hai aura apane mana meM apanI AtmA meM hI lIna kara letA hai, use apane andara hI bhagavatsvarUpa de ki hone lagate haiN| ahiMsA aura satya usake jIvana meM utara Ate haiN|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 AdhyAtmika Aloka __ khojA ko tattva milA ki kisI prANI ko na satAnA, kisI para hukumata mata karanA / yahI dharma kA tattva mahAvIra svAmI ne bhI batalAyA hai / yaha dharmatatva sadA kAla thA, hai aura rahegA | isa tattva ko zAstra ke mAdhyama se hI samajhAyA jAtA hai / manuSya bhASA ke mAdhyama se hI apane hRdgata vicAra dUsaroM taka pahu~cAtA hai / maharSiyoM ke anubhava janita vicAra evaM bhAva, sAhitya-zruta ke mAdhyama se hI yugoM-yugoM se cale A rahe haiM / ataeva maharSiyoM ke mahatva ke samAna zruta kA bhI mahattva hai| AcArya saMbhUtivijaya ne zruta kI rakSA kA saMkalpa kiyA aura aneka zrutadhara muniyoM ke sahayoga se zruta kA saMkalana kiyA / phalasvarUpa gyAraha aMga vyavasthita ho gae / jaba dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga kA prazna upasthita huA to mahAmuni bhadrabAhu kI ora dhyAna AkarSita huA / nizcaya kiyA gayA ki zrI saMgha kI ora se. AcArya bhadrabAhu ko bulAnA cAhiye tAki apUrNa kArya pUrNa ho ske| . ____ bhadrabAhu svAmI usa samaya nepAla meM the / caraNa vihArI hote hue bhI jaina sAdhu bahuta dUra-dUra taka bhramaNa kiyA karate haiM / usakA paribhramaNa anya aTana priya logoM ke samAna nahIM hotA / dUsare kaI loga sAIkila se bhI videza yAtrA karate haiN| para sAdhu kI yAtrA nirAlI hotI hai / ve sambala ke rUpa meM ATA mevA yA anya koI vastu nahIM rakhate / na koI gAr3I Adi sAtha rakhate, sannidhi arthAt dUsare dina ke lie koI bhI bhojana-sAmagrI rakhanA to unake lie bahuta bar3A doSa hai / saMgraha karanA gRhasthoM kA kAma hai / sAdhu kala kI cintA nahIM karatA / vaha pakSI ke samAna sarvathA parigraha hIna hotA hai| vAsI bace na kuttA khAya, kI kahAvata sAdhu-jIvana meM pUrI taraha caritArtha hotI hai| Aja vinimaya ke sAdhanoM kI suvidhA hone se saMgraha karane kI vRtti adhika bar3ha gaI hai| dhanavAna yA jamIMdAra vyApArI sTaoNka pAsa rakha karake akAla na hone para bhI akAla kI sI sthiti utpanna kara dete haiM / khAdya padArthoM kA saMgraha karake jaba. dabA liyA jAtA hai taba logoM ko ve durlabha ho jAte haiM aura unakA bhAva UMcA car3ha jAtA hai / isI uddezya se vyApArI saMgraha karatA hai aura munAphA kamAtA hai / aisA karane se Aja khAdya samasyA bar3I gambhIra ho gaI hai aura bahuta asantoSa phaila .. rahA hai / sarakAra kI ora se isa saMgrahavRtti para aMkuza lagAyA jAtA hai, phira bhI . vaha ruka nahIM rahI / acche Adarza vyApArI ko aisA nahIM karanA cAhiye / anucita munAphA kamAnA zrAvaka ko zobhA nahIM detA / yaha vyApAra nIti ke pratikUla hai / vyApArI ko apane lAbha ke sAtha janatA kI lAbha-hAni, suvidhA asuvidhA kA bhI vicAra rakhanA caahiye|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 415 ___hAM, to bhadrabAhusvAmI nepAla kI tarAI meM the / do sAdhu unheM bulAne ke lie bheje gae / donoM santa unake caraNoM meM jAkara praNata hue / tatpazcAt unhoMne nivedana kiyA-"bhagavan ! saMgha pATalIputra meM ekatra huA hai aura zruta ke saMkalana kA kArya kiyA jA rahA hai / kintu Apake binA zruta saMkalana pUrNa rUpa se sampanna nahIM ho rahA hai, ataeva ApakI vahAM AvazyakatA anubhava kI jA rahI hai / Apa avazya padhAreM / saMgha ApakI pratIkSA kara rahA hai / " AcArya bhadrabAhu ne uttara diyA-"saMgha kA maiM aMga hU~, sevaka hU~ | saMgha kA mujha para apAra upakAra hai, kintu maiMne mahAprANa dhyAnayoga prArambha kiyA hai / yaha nivedana Apa saMgha ke samakSa kara dIjiegA / " mahAprANa dhyAna kI kyA vidhi hai, kyA bhUmikA, paripATI yA svarUpa hai ? isakA ullekha dekhane meM nahIM AtA, kintu 'mahAprANa' zabda ke AdhAra para hI kucha kalpanA kI jA sakatI hai / jisa dhyAna ke dvArA prANa ko dIrgha kiyA jAya prANavAyu para vijaya prApta kI jAya, sambhavataH vaha mahAprANa dhyAna kahalAtA ho / jaina paramparA meM haTha yoga ko prazraya nahIM diyA gayA hai / adhyAtma kI pradhAnatA hone se vahA~ rAjayoga hI upAdeya mAnA gayA hai / vastutaH haTha yoga roga ke unmUlana kI davA nahIM hai, usase roga ko sirpha dabAyA jA sakatA hai / rAja yoga usa auSadha ke samAna hai jo roga ko samUla naSTa kara detI hai / to AcArya bhadrabAhu ne uttara diyA-"maiM isa samaya pATalIputra ke lie prasthAna karane meM asamartha hU~, kyoMki maiM mahAprANa dhyAna prArambha kara cukA huuN| use apUrNa chor3a denA ucita nahIM hogA, aisA zrI saMgha ko nivedana karanA / " AcArya kA uttara sunakara santa nirAza hokara lauTa gae / pATalIputra pahu~ca kara unhoMne saMgha ke samakSa batalAyA-"hama donoM mahAmuni bhadrabAhu kI sevA meM pahu~ce / unako saMgha kA Adeza kaha sunAyA / uttara meM unhoMne nivedana kiyA hai ki ve mahAprANa Arambha kara cuke haiM / ataeva upasthita hone meM asamartha haiN|" AcArya sambhUtivijaya ne mahAmuni bhadrabAhu kA uttara sunakara saMgha ke sAtha vicAra-vimarza kiyA / socA gayA-"zruta kI rakSA zAsana kI rakSA hai / Aja bhagavAna tIrthakara yA kevalI hamAre samakSa nahIM haiM | tIrthakara kI dezanA, jo zruta ke rUpa meM grathita kI huI hai, hamArA sarvasva hai, ekamAtra nidhi hai / usake abhAva meM zAsana Tika nahIM sakegA / vaha chinna-bhinna ho jAegA / saMgha zruta para hI TikA hai aura bhaviSya ke saMgha ke lie bhI yahI ekamAtra AdhAra rahegA / udhara AcArya bhadrabAhu ne dhyAna
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 AdhyAtmika Aloka yoga Arambha kiyA hai, yaha bAta bhI hameM dhyAna meM rakhanI cAhiye / bhadrabAhu svAmI ne namratApUrvaka jo kahalA bhejA hai, usa para vicAra karanA cAhiye aura Avazyaka samajhA jAya to usakA pratyuttara bhejanA cAhiye / magara zrutarakSA kA kArya avazya sampanna karanA hai|" ___upasthita muniyoM ne isa para vicAra kiyA / unakI dRSTi meM zrutarakSA kA . kArya sarvopari thA aura yaha ucita bhI thA / Apa logoM ko bhI zruta ke saMrakSaNa aura pracAra kI ora dhyAna denA cAhiye / jo aisA kareMge unakA isa loka aura paraloka meM parama kalyANa hogaa|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ [68] saMgha kI mahimA jIvana meM jaba adhyAtma kI sAdhanA kI jAtI hai to eka adbhuta hI jyoti antara meM jAgRta hotI hai / usa jyoti ke Aloka meM Antarika zaktiyAM jagamagA uThatI haiM / sAdhAraNa mAnava jisa bAta para bAhya dRSTikoNa se vicAra karatA hai, sAdhaka AdhyAtmika dRSTi se usa para vicAra karatA hai / AdhyAtmika maMca se kisI bAta ko kahane kA rUpa dUsarA hI hotA hai / vyavahAravAdI dRSTi se adhyAtmavAdI dRSTi sadA vilakSaNa hI rahI hai / adhyAtmavAdI dRSTi sadA vilakSaNa rahI hai / adhyAtmavAdI kA dRSTikoNa vyavahAravAdI ko aTapaTA bhale hI lage magara pAramArthika satya usameM avazya nihita hotA hai| bAhya dRSTikoNa vAlA ghara kI sajAvaTa, zarIra ke zrRMgAra aura bhogopabhoga kI sAmagrI ke adhika se adhika saMcaya para dhyAna detA hai aura isakI saphalatA meM apane jIvana kI saphalatA samajhatA hai, kintu AdhyAtmaniSTha sAdhaka una saba 'para' padArthoM ko bhAra svarUpa samajhatA hai / sadguNa hI usake lie parama AbhUSaNa haiM aura AtmA ko vikasita eka-eka zakti hI usake lie eka-eka cintAmaNi rala hai| ___ bahirAtmAoM ko yaha saba svapna jagat meM vicaraNa karane jaisA pratIta hogA / bhautika dRSTi ke kAraNa ye bAteM use vizvasanIya nahIM pratIta hotI / magara isase kyA? netrahIna vyakti yadi rUpa ke astitva ko nahIM dekha pAtA to kyA yaha kahA jA sakatA hai ki rUpa hai hI nahIM ? isI prakAra avAstavika dRSTi meM jo satya sAmane nahIM AtA use asatya nahIM kahA jA sktaa| bhautikavAdI dRSTikoNa vAlA AbhUSaNa, sajAvaTa kI sAmagrI, Amoda-pramoda ke sAdhana Adi juTAne ke lie mahAraMbha karane se bhI nahIM hicakegA / usakA eka hI dRSTikoNa rahegA ki jindagI ko sukhamaya banAne ke lie kina-kina upAyoM kA avalambana kiyA jAya ? agara usake lie manuSya aura manuSyetara prANiyoM kI hatyA
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 AdhyAtmika Aloka karane kI AvazyakatA hogI to vaha bedhar3aka karegA / yaha korI kalpanA yA sambhAvanA nahIM, vAstavika satya hai / jaba-taba samAcAra-patroM se vidita hotA hai ki thor3e se paisoM ke lie amuka vyakti kI hatyA kara dI gaI / Aja isa deza ke eka bhAga meM DakaitiyoM kA jo daura cala rahA hai, yaha kyA hai ? bhautika dRSTi kI pradhAnatA kA hI yaha phala hai / abhiprAya yaha hai ki jisa kI dRSTi adhyAtma kI ora AkarSita nahIM huI vaha apanI niraMkuza AvazyakatAoM kI pUrti ko hI mahattva degaa| magara adhyAtmavAdI kA dRSTikoNa isase ekadama viparIta hotA hai prathama to usakA jIvana itanA sarala sAdA aura saMyamapUrNa hotA hai ki usakI jIvana yApana kI AvazyakatAeM atyanta kama ho jAtI haiM aura jo bhI AvazyakatAeM hotI haiM unako purti yA to AraMbha ke binA hI ho jAtI hai yA atyalpa Arambha se / vaha bhalakara bhI mahArambha kI pravRtti nahIM karatA / vaha apane svArtha sAdhana ke lie kisI bhI prANI ko kaSTa nahIM pahu~cAtA, balki kisI ko kaSTa meM dekhatA hai to use kaSTa mukta karane kA bharasaka prayAsa karatA hai / usakI isa udAra vRtti kA lAbha use to prApta hotA hI hai, samAja ko bhI mahAna lAbha hotA hai / vaha samAja ke samakSa eka spRhaNIya Adarza upasthita karatA hai aura Asa pAsa vAloM ke jIvana ko bhI saMyama kI aura mor3a detA hai| usa manuSya kA jJAna aura samyaktva, kisa kAma kA jisase svayaM kA aura samAja kA pApa na ghaTA ? jJAna bhale hI alpa ho magara sArthaka vahI hai jisase pApa ghaTe aura saMyamavRtti kA poSaNa ho / koTyAdhIza Ananda zramaNopAsaka isIlie apane ko mahA-karma banya ke pandraha kAraNoM se nivRtta kara rahA hai| nilAchana karma aura davAgnidAvaNayA karma kA vivaraNa pichale dinoM kiyA jA cukA hai / dAvAnala lagAne se bhale hI samaya aura dhana kI bacata ho jAya kintu yaha pharma mahA hiMsA kA kAraNa hai / parigraha ko bUr3he ke hAtha kI lAThI samajhane vAlA usake adhika cakkara meM nahIM par3egA / samyagdarzana sampanna vyakti parigraha ko bUr3he kI lAThI samajhatA hai / vaha use sahArA mAtra mAnatA hai / ataH parigraha kI vRddhi ke lie mahAraMbha karake apanI AtmA ko patita karanA svIkAra nahIM karegA / bhagavatI sUtra meM Aga lagAne vAle aura bujhAne vAle ke lie kriyA kA vicAra calA to kahA gayA jaMgala meM calate calate koI durmati Aga lagA de aura dUsarA koI use DjhAve to Aga lagAne vAlA mahAraMbhI aura bujhAne vAlA alpAraMbhI samajhA jAnA cAhiye / (14) saradaha talAya sosaNayA kamme-jisa bhUmi meM jala ho usameM kacarA miTTo Adi DAlakara kaI loga use sukhA dete haiM / vaha bhUmi adhika upajAU hai,.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 419 isa lAlaca meM par3akara taDAga (tAlAba), sara va draha Adi jalAzayoM ko sukhAne kA kAma karatA hai to samajhanA cAhiye ki vaha mahAhiMsA kA kAma kara rahA hai / sara va draha ve jalAzaya kahalAte haiM jo binA khode prAkRtika rUpa se svayaM bana gae haiM / aura khoda kara banAye gaye jalAzaya ko tAlAba kahate haiM, jinameM pAla banAkara jala sacita kiyA jAtA hai / ina sabhI prakAra ke jalAzayoM ko sukhAne kA dhaMdhA karanA karmAdAna hai| saroM tathA tAlAboM ko pATa kara mAnava jIvana nirvAha ke anivArya sAdhana jala kA vinAza karegA aura jala kAya ke tathA usake Azrita asaMkhya aura ananta jIvoM kA hanana karegA / amara koSakAra amarasiMha ne jala ke sambandha meM likhA hai 'jIvAnujIvanaM aussdhm|' jala ko saMskRta bhASA meM 'jIvana' kahA gayA hai / manuSya ke pAsa sonA, cAMdI, vizAla koThI, sundara aura mUlyavAna pharnIcara evaM khAne ko mevA miSThAnna na ho to bhI vaha jIvita raha sakatA hai / duSkAla ke samaya khejar3e kI chAla, jaMgalI dhAna, bhuraMTa kI roTI, mahuA tathA isI prakAra kI vastueM khAkara manuSya peTa bhara letA hai| parantu pAnI aura pavana ke binA jIvadhArI kA kAma nahIM cala sakatA, vaha jIvita nahIM raha sktaa| isa dRSTi se pAnI sone se bhI adhika mUlyavAna hai / pyAsa se jisakA kaMTha sakha gayA hai aura prANa kaMTha meM aTake haiM vaha pAnI ke lie sone kI DaliyAM pheMka degA / itane mUlyavAna padArtha jala kA mAnava ko 'durupayoga nahIM karanA caahiye| lAlaca ke vazIbhUta hokara pAnI ko sukhAnA to sva-para donoM ke lie hAniprada aura ghora hiMsA kA kAraNa hai ataeva vivekazIla zrAvaka aise anarthakArI dhadhe ko kadApi nahIM apanA sktaa| (15) asatijanaposaNayA kamme-kucha giroha aise hote haiM jo lar3akiyoM ko ur3A le jAte haiM aura unheM pAla-posa kara vyabhicAra jaise ghRNita karma meM lagA dete haiN| yaha kitanI lajjAjanaka bAta hai | kaI nIca vyakti apanI lar3akI kI zAdI nahIM karate aura use svatantratApUrvaka ghUmane diyA jAtA hai / kaI loga vyabhicAriNI striyoM ko rakha kara aDDe calAte haiM / kintu isa prakAra ke asAmAjika, anaitika aura adhArmika kAryoM dvArA artha-lAbha karanA nikRSTa aura nindanIya kRtya hai / isase dravyahiMsA bhI hotI hai aura bhAvahiMsA bhI / aisA karane vAle loga sadAcAra ke bhayAnaka zatru haiM, samAja ke kor3ha aura pApoM ke prabala pracAraka haiM | dharmazAstra aura nItizAstra to eka svara se isa prakAra ke kukatyoM kA virodha karate hI haiM, para sarakArI kAnUna bhI inake virodhI haiM / saMsAra kA koI bhI satpuruSa aise nIca karma kA samarthana nahIM kara sktaa|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 __ AdhyAtmika Aloka isI prakAra hiMsaka jantuoM kA pAlana karake unase jIva-vadha karavA kara AjIvikA calAnA bhI atyanta krUratApUrNa evaM nindanIya karma hai| zikArI vAja, kutte Adi kA pAlana aise hI pApakarma ke lie kiyA jAtA hai| jo loga ghora ajJAnAndhakAra meM nimagna haiM, jinheM dharma aura nIti kA prakAza nahIM milA hai, jinheM saMtasamAgama kA suyoga bhI prApta nahIM huA hai, aise loga yadi ghora karmabaMdhakAraka aise karma kareM to kadAcit kSamya hai, kintu sadgRhastha ina kukRtyoM meM kaise pravRtta ho sakatA hai? kaI loga 'asatijanapoSaNa meM thoDA-sA pheraphAra karake 'asaMjatIjanapoSaNa kara dete haiM aura kahate haiM ki saMyamI janoM arthAt sAdhuoM ke atirikta kisI bhI bhUkhe ko roTI denA pApa hai / magara yaha vyAkhyA pramAda yA pakSapAta se prerita hai| yaha sAmpradAyika Agraha kA pariNAma hai / isa prakAra kI vyAkhyA karane se dayA, anukampA aura karuNA bhI pApa ho jAegI / yaha artha dayA-dAna pradhAna jaina paramparA se viparIta hai| pAlatU kutte ko khAnA denA pApa nahIM hai / yahAM hiMsA dvArA kamAI karane kI vRtti nahIM hai / bhUkhe kutte ko yA anya pIr3ita jIvoM ko anna Adi denA anukampA kI preraNA hai / kSudhA, pipAsA, azAnti aura Arti miTAne meM jo anukampA kI bhAvanA hotI hai, vaha puNya hai| use karmAdAna meM sammilita nahIM samajhanA cAhie / karmAdAnoM kA sambandha viziSTa pApakarmoM ke sAtha hai| zruta kA gaMbhIra aura samyagdRSTipUrvaka adhyayana kiyA jAya to isa prakAra kI galataphahamI nahIM ho sakatI / zruta hamAre lie mArgadarzaka haiM / usI se kRtya-akRtya kA bheda jJAta hotA hai| agara zruta rUpI nidhi hamAre pAsa na hotI to isake AdhAra ke binA hama heya-upAdeya kA viveka kaise karate ? jaise netrahIna puruSa ko vIhar3a vana meM mArga nahIM milatA aura vaha idhara-udhara ThokareM khAtA aura TakarAtA hai, vahI dazA zruta jJAna ke abhAva meM hamArI hotI / AdhyAtmika jIvana ko Alokita karane vAle zAstra hI haiM / zAstra se Antarika prakAza prApta hotA hai / isI kAraNa zruta kA saMrakSaNa mahatvapUrNa karttavya mAnA gayA hai / . AcArya saMbhUtivijaya ne zAstrarakSA ke kArya ko mahAn aura zAsana ke abhyudaya ke lie use anivArya mAna kara usake saMrakSaNa kI yojanA kI / jaba bArahaveM aMga dRSTivAda kA prazna upasthita huA to bhadrabAhu svAmI kI ora dhyAna gyaa| dUsarI bAra phira unakI sevA meM muniyoM ko bhejA gayA / unhoMne saMgha kA sandeza unheM kaha sunAyA / saMgha ne isa bAra mArmika zabdoM meM sandeza preSita kiyA aura bhadrabAhu se puchavAyA ki saMgha bar3A hai yA dhyAna bar3A hai ?
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka __421 buddhimAna ko izArA hI kAphI hotA hai / mahAna jJAnI bhadrabAhu svAmI ne saMgha ke saMketa ko samajha liyA aura yaha bhI jAna liyA ki saMgha mere pahale vAle uttara se santuSTa nahIM hai / taba unheM vicAra AyA-isa samaya aisA karanA hI samucita hogA ki saMgha kA avinaya bhI na ho aura merA bhI Arabdha kArya sampanna ho jAya / vizrAma kama karake yadi rAtri kA samaya dhyAna meM lagAyA jAegA to zAstravAcanA aura dhyAnayoga donoM kA samyak prakAra se nirvAha ho jAegA / isa prakAra vicAra karake bhadrabAhu ne muniyoM ko uttara diyA-"saMgha bar3A hai / bhadrabAhu saMgha ke Adeza ko zirodhArya karatA hai / vaha saMgha kI pratyeka AjJA kA pAlana karane ko udyata hai|" bandhuo ! bAta ke kahane kahane meM antara hotA hai / eka hI bAta eka DhaMga se kahane para zrotA ke citta para usakA jo prabhAva par3atA hai dUsare DhaMga se kahane para usI kA prabhAva dusarA hotA hai| ziSTa jana saMyata bhASA kA prayoga karate haiN| (9) maiM nahIM A sakatA aura (2) kSamA kIjie, maiM Avazyaka kArya se Ane meM asamartha huuN| ina do vAkyoM kA pratipAdya viSaya eka hI hai, parantu zabdAvalI meM antara hai / zabdAvalI ke isa antara meM aziSTatA aura ziSTatA bhI chipI huI hai / saMyata bhASA ke prayoga se kArya bhI siddha ho jAtA hai aura vinamratA evaM ziSTatA kI bhI rakSA ho jAtI hai / guru apane ziSya ko kaha sakatA hai ki tumheM bolane kA bhAna nahIM hai, magara ziSya yadi guru se kahe ki Apako viveka nahIM hai, to yaha avinaya aura aziSTatA hogI, vRddha pitAmaha se kahA jAya ki bAbA sAhaba, hama ApakI sevA meM haiM aba Apako karane kI AvazyakatA nahIM, hama saba kara leMge, to isase na kevala vRddha ko apitu anya sunane vAloM ko bhI acchA lagegA, kisI ke dimAga meM uttejanA nahIM hogI aura kAma bhI cala jAegA / tAtparya yaha hai ki vivekazIla vyakti ko ziSTatApUrNa namratAdyotaka aura sAtha hI apanI padamaryAdA ko dhyAna meM rakhate hue bhASA kA samucita prayoga karanA cAhie / AcArya bhadrabAhu ne lokopacAra vinaya kA Azraya liyA / vinaya sAta prakAra kA hai-8) jJAnavinaya (2) darzanavinaya () cAritravinaya (8) manovinaya (1) kvana vinaya () kAyavinaya aura (7) lokopacAra vinaya / prArambha ke tIna vinaya sAdhya haiM aura unake bAda ke manovinaya, vacana vinaya aura kAyavinaya unake sAdhana haiM / sAtavAM upacAra vinaya hai / unhoMne upacAra vinaya kI dRSTi se sukhada zabdAvalI kA prayoga kiyA / ve bole- peza namra sujhAva hai ki saMgha yadi zrutAbhyAbhyAsa ke liye yogya ziSyoM ko yahIM bheja de to maiM zrutAbhyAsa karane vAle muniyoM ko paryApta samaya duuNgaa| isase maiM apane AraMbha kiye hue dhyAna yoga kA bhI nirvAha kara lUMgA aura zrutasevA kI saMgha kI AjJA kA bhI nirvAha kara luuNgaa|"
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 - AdhyAtmika Aloka bhadrabAhu svAmI apane kAla ke mahAna santa the, santoM meM ziromaNi the / dvAdazAMgI ke jJAtA the / phira bhI saMgha ke Adeza ko unhoMne TAlA nahIM, kyoMki saMgha kI sattA sarvopari hotI hai / koI vyakti kitanA hI mahAna kyoM na ho, vaha saMgha se bar3A nahIM hotA / use saMgha ke Adeza kA anusaraNa karanA hI cAhie / Akhira mahAna hone para bhI vaha saMgha kA hI eka aMga hai / saMgha se pRthak vyakti / kA kyA gaurava hai ? isIlie zAstroM meM saMgha ko bahuta UMcA sthAna diyA gayA hai, use bhagavAn kahA gayA hai / Apako vidita hogA ki nandIsUtra meM sAmAnya tIrthaMkaroM kI aura bhagavAn mahAvIra kI stuti meM jahAM eka-eka gAthA likhI gaI hai; vahAM saMgha kI stuti meM aneka gAthAeM dI gaI haiM aura zAstrakAra ne asAdhAraNa bhaktipUrvaka saMgha kI vandanA kI hai / isase jAnA jA sakatA hai ki hamAre purAtana mahApuruSa saMgha ko kitanA ucca sthAna pradAna karate the / saMgha ko dharma ke kSetra meM sarvocca sthAna milanA sarvathA samucita hai, kyoMki tIrthakara bhagavAna ke zAsana kA vaha AdhAra hai| usI meM dharma kA vyavahArya rUpa dRSTigocara hotA hai / saMgha dharma kA pravartaka aura saMcAlaka hai / yahI kAraNa hai ki dharma kI pravRtti ke lie tIrthakara bhagavAn saMgha kI sthApanA karate haiN| saMgha kI surakSA meM dharma kI surakSA aura saMgha kI pratiSThA meM dharma kI pratiSThA hai|| jJAna, darzana, cAritrAdi guNoM ke dhAraka, sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA samUha ko saMgha kahate haiM / saMkhyA meM choTA ho yA bar3A, guNoM ke kAraNa saMgha bar3A mahanIya hai| saMgha kA saMgaThana sudRr3ha hotA hai to saMyama kA pAlana samIcIna rUpa se hotA hai / saMgha meM bheda utpanna hotA hai to zAsana kA teja manda ho jAtA hai aura usakI zakti / kama ho jAtI hai| isI kAraNa saMgha meM bheda utpanna karanA bar3e se bar3A pApa mAnA gayA hai / "saMghe zaktiH kalau yuge yaha ukti prasiddha hai jisakA Azaya yaha hai ki vizeSataH kaliyuga meM saMgha meM hI zakti nihita hotI hai| bhadrabAhu svAmI saMgha kI mahimA se suparicita the / ataeva unhoMne saMgha ko ucita Adara pradAna kiyA / muni yugala ne lauTa kara saMgha ko bhadrabAhu kA kathana sunAyA / zrutasabhA upasthita thI / zrutajJAna ke amaradIpa ko prajvalita karane aura prajvalita rakhane ke lie santa jana udyata the| __ amaradIpa hamAre hRdaya meM vidyamAna hai / usakI jyoti ko bar3hAne kI AvazyakatA hai| vaha amaradIpa zrutajJAna kA pradIpa hai jo kevala jJAna ke bhAskara ko / udita kara sakatA hai / yadi zrutajJAna kA dIpaka na ho to kevala jJAna kA bhAskara kisa prakAra udita ho sakatA hai ?
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 423 bhadrabAhu svAmI ke uttara ko sunakara sAMgha ne jo nirNaya kiyA, usakA digdarzana Age karAyA jaaegaa| jo zrutajJAna ke bhAva-dIpaka ko apane antara meM prajvalita kareMge unhIM kA dIpamAlikA parva manAnA sArthaka hogA aura unhIM kA zAzvata kalyANa hogA / isa virATa aura vizAla sRSTi meM ananta-ananta padArtha vidyamAna haiN| agara unakI gaNanA kA upakrama kiyA jAya to ananta janma meM bhI gaNanA nahIM ho sktii| una sabako jAna lenA bhI chamastha ke sAmarthya se bAhara hai / aisI sthiti meM vargIkaraNa kI paddhati ko apanAnA hI Avazyaka hai / pratipAdaka apanI vivakSA ke anusAra vizva ke samasta padArthoM ko katipaya rAziyoM meM vibhakta kara letA hai aura phira una para prakAza DAlatA hai / udAharaNArtha jaina paramparA meM dArzanika dRSTi se saMsAra ke samasta padArthoM ko SaT vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai jinheM SaT dravya kI saMjJA dI gaI hai| isa vibhAjana se samagra vizva kA rUpa hamAre samakSa prastuta ho jAtA hai arthAt hameM pratIta ho jAtA hai ki isa sRSTi ke mUla upAdAna tatva kyA kyA aura kauna-kauna se haiM ? kintu AdhyAtmika dRSTi se jaba vargIkaraNa kiyA jAtA hai to mUla tattvoM kI saMkhyA nau nirdhArita kI jAtI hai| adhyAtma ke kSetra meM isa prakAra kA vargIkaraNa hI adhika upayukta hai / magara isa sambandha meM vistAra se vicAra karane ke lie yaha avasara anukUla nahIM hai| kyoMki isa samaya cAritra kA nirUpaNa cala rahA hai, ataeva usI ke sambandha meM prakAza DAlanA hai | AcaraNa kI dRSTi se jagat ke padArthoM ko tIna bhAgoM meM bAMTA gayA hai: (7) heya-tyAga karane yogya, (2) upAdeya-grahaNa karane yogya, aura (B) jJeya-kevala jAnane yogya | saMsAra kI sabhI vastueM ina tIna vargoM meM samAviSTa ho jAtI haiM / ise yoM bhI kahA jA sakatA hai ki jJeya padArtha heya aura upAdeya, ina do bhAgoM meM bATe jA sakate haiN| ahiMsA, satya, asteya Adi sadguNa upAdeya arthAt grahaNa karane yogya haiN| agara ye sadguNa sirpha jJeya hokara hI raha jAeM to inakA koI upayoga nahIM hai / eka manuSya ahiMsA ke marma ko jAnatA hai, usa para ghaMToM pravacana kara sakatA hai, dUsare ke dimAga meM biThA sakatA hai parantu use apane jIvana meM vyavahata nahIM karatA to isase use kyA lAbha hone vAlA hai ? kucha bhI nahIM /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 AdhyAtmika Aloka jisa prakAra ahiMsA Adi vrata upAdeya haiM, usI prakAra unake aticAra tyAgane yogya haiM / sAdhaka kA kartavya hai ki jaba vaha vratoM ko jAna kara aMgIkAra kare to unake aticAroM ko bhI samajha le aura samajha kara unase kyatA rahe / jaise upAdeya vastu ko jAne binA usakA upAdAna arthAt usako grahaNa nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra heya vastu ko jAne binA usakA hAra arthAt parihAra nahIM kiyA jA sakatA / isI kAraNa zAstra meM aticAroM ke lie 'jANiyavvA na samAyariyavvA' aisA pATha diyA gayA hai| zrAvakadharma aura munidharma ke sabhI niyama aura saMvara, nirjarA AdaraNIya haiN| pratyeka vyakti kA dharma ke prati AdarabhAva honA cAhie aura aticAroM se bacanA caahie| Ananda zrAvaka yadi aNuvratoM aura zikSAvratoM ko mastiSka taka hI rakhatA aura AcaraNa meM na lAtA to usake jIvana kA utthAna na hotA / vaha vratoM ko samajhatA hai aura samajhane ke sAtha aMgIkAra bhI karatA hai / vaha vrata ke dUSaNoM ko bhI samajhatA aura tyAgatA hai / vrata ke doSoM kA tyAga kiye binA nirmala vratapAlana saMbhava nahIM hai / Ananda ne sAtaveM vrata ko grahaNa karane ke sAtha pandraha karmAdAnoM kA tyAga kara diyA, jinakA ullekha kiyA jA cukA hai| AThavAM vrata anarthadaNDatyAga hai / jisake binA gRhastha kA kAma nahIM calatA, jo gRhastha jIvana meM anivArya hai, aisI hiMsA kA bhale hI vaha tyAga na kara sake, magara nirarthaka hiMsA ke pApa kA tyAga to use karanA hI cAhie / jisa hiMsA se kisI prayojana kI pUrti na hotI ho, usake bhAra se apanI AtmA ko 'bhArI evaM malina banAye rakhanA buddhimattA nahIM hai / Ananda ne anarthadaNDa kA tyAga aura saMkalpa kiyA ki vaha nirarthaka hiMsA evaM asatya kA vyavahAra nahIM karegA / isa saMkalpa kI pUrti ke lie usane isa vrata ke pAMca aticAroM kA bhI tyAga kiyA / anarthadaNDa viramaNa vrata ke pAMca aticAra isa prakAra haiM:-. . (9) kandappa ( kandarpakathA)-jaise satyabhAmA ko bhAmA aura balarAma ko rAma kaha diyA jAtA hai, usI prakAra yahAM kandarpakathA ko kandarpa kahA gayA hai| manuSya ko nirarthaka pApa nahIM karanA cAhie, kyoMki isase AtmA malina hotI hai aura prayojana kucha siddha nahIM hotA / anAvazyaka kutuhala ke vazIbhUta hokara, zrRMgAra ke kAraNa athavA dUsaroM ko prasanna karane ke lie aisI bAta karanA ki jisase bhoga kI pravRtti bar3he yA kAmavAsanA jAgata ho to vaha bematalaba pApa karanA hai| hindI sAhitya kI rItikAlIna racanAoM kA adhyayana karane se patA calatA hai ki usa kAla meM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 425 zrImantoM-rAjAoM, mahArAjAoM, sAmantoM Adi kA manoraMjana karane ke lie kavigaNa kAmavAsanAvarddhaka kAvya likhA karate the / Aja bhI Atmatattva kI bAtoM se rAjI karane kI kSamatA na hone se apane zrImanta svAmiyoM ko prasanna karane ke uddezya se iMgleNDa, amerikA, eziyA Adi dezoM kI mahilAoM kA varNana tathA anya zrRMgArika varNana kiyA jAtA hai / ThakurasuhAtI karate hue kahate haiM Apake antaHpura ke samAna antaHpura anyatra kahIM nahIM dekhA, Apake vaibhava kI sadRzatA koI nahIM kara sakatA / ityAdi bAteM kaha kara logoM ko prasanna karate haiN| aisI kandarpa kathAoM yA kAma kI vRddhi karane vAlI kathAoM yA hAsya kathAoM meM kucha namaka-mirca lagAkara gar3hanA par3atA hai / aura jaba aisI bAtoM ko abhinaya ke sAtha kahA jAtA hai to vRddha evaM udAsa vyakti bhI eka bAra khilakhilA uThate haiN| prazna uThatA hai-prasanna karane se lAbha kyA huA ? zrRMgAra bhAva yA kAmavAsanA ko jAgRta karane ke lie jhUTha bolane se kaunasA kArya siddha huA? kevala thor3I dera kA vikRta vinoda huA aura lAbha kucha bhI nahIM milA / aisI sthiti meM isa prakAra kI nirarthaka ceSTAoM dvArA AtmA ko kaluSita karane kI kyA AvazyakatA Adhunika yuga meM citrapaToM kA atyadhika pracAra ho rahA hai| magara adhikAMza citrapaTa gaMdI aura azlIla bAtoM evaM ceSTAoM se paripUrNa hote haiN| ina citrapaToM ko * dekhate-dekhate logoM kA mAnasa bahuta hI vikRta ho gayA hai| Aja samAja meM jitanI burAiyAM AI haiM unameM se adhikAMza ke lie ye citrapaTa uttaradAyI haiM / komalavaya bAlakoM aura navayuvakoM ke samakSa jaba nirlajjatApUrNa, azlIla, maryAdA ko naSTa karane vAle, vAsanAdivarddhaka ghRNAjanaka citra upasthita kiye jAte haiM taba kaise AzA kI jA sakatI hai ki Age cala kara ve sasaMskArI, maryAdA meM calane vAle saccaritra brahmacArI bana sakeMge ? ye citrapaTa darzakoM ke jIvana meM netroM kI rAha se jo halAhala viSa ghola dete haiM, usase unakA samagra jIvana viSAkta bana jAtA hai / nAdAna bAlaka bhI Aja galI-galI meM prema ke gAne gAte phirate haiM, yaha ina citrapaToM kI hI dena hai| janatA kA adhika bhAga azikSita aura asaMskRta hone se nimnakoTi ke abhinaya aura saMgIta meM ruci pradarzita karatA hai| vaha nirlajjatApUrNa nagna yA ardhanagna citroM ko dekha kara khuza hotA hai / isI kAraNa dhana ke lAlacI, citrapaTa nirmAtA aise citrapaTa banavAte haiM aura paise kamAte haiM / isase samAja meM kitanI burAiyAM phaila rahI hai, isakI unheM cintA nahIM. unheM apanI tijoriyAM bharane kI cintA hai| Azcarya
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 AdhyAtmika Aloka to isa bAta kA hai ki zAsana bhI isa ora dhyAna nahIM detA aura deza kI ujjvala saMskRti ke vinAza ko cupacApa bardAzta kara rahA hai| deza ke naunihAla bAlakoM ke bhaviSya kI bhI use cintA nahIM hai jina para deza aura samAja kA bhAra Ane vAlA bahuta-sI kahAniyAM, upanyAsa, nATaka Adi bhI aise azlIla hote haiM jo pAThakoM kI ruci ko vikRta karate haiM aura kAmavAsanA kI vRddhi karate haiM / ina saba cIjoM se vivekazIla puruSoM ko bacanA cAhiye / ghara meM gaMdI pustakoM kA praveza nahIM hone denA cAhiye / jaba taka bAlaka kA saMrakSaka kisI citrapaTa ko svayaM na dekha le aura saMskAra vardhaka yA zikSAprada na jAna le taba taka bAlakoM ko use dekhane kI anumati nahIM denI caahiye| eka ghaTanA prakAza meM AI hai / gyAraha varSa ke do bAlaka corI karane nikalate haiM / unameM se eka corI karane nikalatA hai aura dUsarA dvAra para rivAlvara lekara khar3A rahatA hai / socie yaha saba kisakA prabhAva hai ? vAstava meM yaha sinemA kA hI kuprabhAva hai / aisI saikar3oM ghaTanAyeM hotI haiM aura sinemAoM kI badaulata anaginata burAiyAM logoM meM praveza kara rahI haiM / sinemA vyavasAyiyoM ko bhI socanA cAhiye ki ve bhI samAja ke aMga haiM aura usI samAja meM unheM rahanA hai jisa samAja ko ve tIvratA ke sAtha patana kI ora le jA rahe haiN| hamAre prAcIna sAhitya meM anekAneka Adarza aura jIvana ko ucca banAne vAle AkhyAna vidyamAna haiN| unheM suyogya rUpa se na dikhalAkara gande caritroM kA pradarzana karanA kisI bhI dRSTi se sarAhanIya nahIM kahA jA sktaa| jo loga naitika AdarzoM meM vizvAsa rakhate haiM, jo saMskRti ke premI aura dharmAnurAgI haiM unakA kartavya hai ki ve isa viSaya meM samAja ko zikSita aura sAvadhAna kreN| isa burAI ko adhika samaya taka nahIM calane denA caahiye| sadagRhastha aise pApapracAraka kAryoM ko nahIM apanAegA / dhana kI prApti ho to bhI vaha pApakRtyoM se dUra rahegA / lobha kA saMvaraNa kiye binA vratoM kI nirmalatA nahIM raha sktii| bolane aura likhane vAle para bar3A uttaradAyitva rahatA hai / yadi vaha kandarpa kathA meM lipta ho to hajAroM-lAkhoM ko bigAr3a degA / jo kandarpa kathA likhatA hai, kahatA hai yA par3hakara sunAtA hai vaha dUsaroM ke citta para hiMsA, jhUTha, AraMbha aura kuzIla kA raMga car3hAtA hai / vaha anarthadaNDa kA bhAgI hotA hai / bolane vAlA
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 AdhyAtmika Aloka jitanA ahita karatA hai, usase adhika ahita likhane vAlA karatA hai / ataH bola kara yA likha kara dharma kA lAbha denA hI hitakara hai| kahA hai bUTa DAsana ne banAyA, hamane eka majamUM likhA / mulka maiM majamU na phailA, aura jUtA cala par3A / kisI deza kA rAjadUta yA rAjanAyaka koI galata bAta kaha jAya to sAre deza meM Aga laga jAtI hai / Aga lagAne aura amRta barasAne kI zakti vANI meM hai| agara vANI amRta ke badale halAhala ugalane lagatI hai to samAja, deza aura vizva kA ghora ahita ho jAtA hai / bhagavAna mahAvIra kahate haiM-"he sAdhaka ! apanI vANI kA sadupayoga karanA hai to kara magara anartha-vANI kA upayoga to na kara / yaha na bhUla ki vANI aura usameM bhI sArthaka vANI kI zakti mahAna puNya ke yoga se prApta hotI hai / puNya ke pratApa se prApta zakti kA pApa ke upArjana meM prayoga karanA buddhimattA nahIM hai|" vANI ko pApa ke mArga meM lagAyA gayA to isase peTa bhI nahIM bharA aura kucha lAbha bhI nahIM huA, magara pApa kA bandha to ho hI gayA / ajJAnI vANI kA vyabhicAra karatA hai aura jJAnI usakA ThIka upayoga karatA sva aura para meM jyoti jagAne vAlA jJAna zrutajJAna hai / maharSiyoM ne zruta kA saMkalana atIva parizrama se kiyA aura isa mahAna kArya ke lie apane ArAma ko bhI harAma samajhA thA / yaha zruta saMrakSaNa kA kArya mahAvIra svAmI ke nirvANa ke do sau varSa bAda Arya saMbhUtivijaya ke samaya meM huA / gaMgA kI dhArA ke samAna zruta kI dhArA kabhI banda nahIM huii| hai sAdhako / jisa prakAra AkAza meM sUrya aura candra zAzvata haiM, usI prakAra zruta bhI sadaiva rahegA parantu usakA pracAra aura prasAra hogA kisake bala para ? puruSArtha ke bala para hI / saMgha ne nirNaya kiyA-"yadi bhadrabAha vahIM raha kara Agama sevA kA lAbha deM to koI Apatti nhiiN| isase donoM prayojanoM kI pUrti ho sakegI / unakA mahAprANa dhyAna bhI sampanna ho jAegA aura zrata kI vAcanA bhI ho jAegI / " bhadrabAhu ne Agama kI sAta vAcanAeM dene kA vacana diyA / ataH saMgha ne apane zramaNa varga meM se jo viziSTa jijJAsu the, jJAna grahaNa karane kI jinakI bhAvanA tAna thI, unheM AhvAna kiyA / pachA gayA ki kauna bhadrabAha svAmI ke pAsa jAnA cAhatA hai ? zrutasevI santoM meM sthUlabhadra kA pahalA nambara AyA /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 AdhyAtmika Aloka sthUlabhadra kA nAma sunakara AcArya saMbhUtivijaya bahuta prasana hue| unheM lagA ki ve bhadrabAhu ke jJAna samudra meM se avazya hI bahumUlya ratna prApta kara sakeMge / kaI anya muniyoM ko bhI unake sAtha bhejane kA nizcaya kiyA gayA / jijJAsu muni bar3e sAhasa aura umaMga ke sAtha AcArya bhadrabAhu ke caraNoM meM jA pahu~ce / unhoMne vahAM pahu~ca kara nivedana kiyA-"bhagavan ! hama ApakI upasampadA grahaNa karane hetu Aye haiM / hameM apane caraNoM meM sthAna dIjie | aba hama Apake niyantraNa aura nirdezana meM rheNge|" ____ bhadrabAhu jaise asAdhAraNa guru ko pAkara sthUlabhadra ne apane ko kRtArtha maanaa| unhoMne socA-'maiM dhanya hU~ ki mujhe isa yuga ke sarvazreSTha jinAgamavettA, siddhAnta ke pAragAmI mahAmuni se jJAnalAbha karane kA suyoga milA hai / ' udhara bhadrabAhu svAmI bhI supAtra ziSya pAkara prasanna the| pUrvakAla meM jJAna dene ke lie pAtra-apAtra kA bahuta dhyAna rakhA jAtA thaa| apAtra ko vidyA denA usake lie aura dUsaroM ke lie bhI hAnikAraka samajhA jAtA thA / supAtra na milane ke kAraNa kaI vidyAeM na dI gaI aura ve nAmazeSa ho gii| ve vidyAeM vidyAvAnoM kesAtha hI calI gaIM para apAtra ko nahIM dI gii| . mahAmuni bhadrabAhu ne jJAnArthI muniyoM ko sacita kiyA-'dina aura rAtri meM sAta vAcanAeM de sakU~gA-do prAtaHkAla, do madhyAnha meM aura tIna rAtri meM / ' socane kI bAta hai ki itanA samaya zrutapAThana ke lie dene aura sAtha hI mahAprANa dhyAna kI prakriyA ko cAla rakhane para unheM vizrAnti ke lie kitanA samaya bacA hogA ? magara unheM amaradIpa jagAnA thA | zruta kI jo avicchinna dhArA una taka pahuMcI thI use Age bar3hAnA thA / ve bhalI-bhA~ti samajhate the ki mere Upara guru kA jo mahAna RNa hai use cukAne kA ekamAtra upAya yahI hai ki unase prApta kiyA huA anamola jJAna kisI supAtra ziSya ko diyA jAya / isa prakAra kI ucca evaM udAra vicAradhArA kI badaulata hI zruta kI paramparA barAbara cAlU raha skii| AcArya bhadrabAhu ne apane vizrAma Adi kI cintA na karate hue jJAna-Aloka ke prasAra meM mahatvapUrNa yoga pradAna kiyA | Aja hameM jinendradeva kI vANI par3hane aura sunane ko mila rahI hai, isakA zreya atIta ke una maharSiyoM ko hI hai jinhoMne aneka pratikUla paristhitiyoM meM, aneka prakAra ke saMkaToM kA sAmanA karate hue bhI zruta kI paramparA ko banAe rakhA / hameM unake prati kRtajJa honA caahie| ___usa kAla kI tulanA meM Aja zruta ke paThana-pAThana meM bahuta sahUliyata ho hai / aisI sthiti meM hameM cAhie ki vItarAga bhagavAna kI vANI kA gaharAI ke
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' AdhyAtmika Aloka 429 sAtha adhyayana-manana kareM aura usake paThana-pAThana meM yogyatA ke anusAra apanA yoga pradAna kreN| svAdhyAya ke dvArA zruta kA saMrakSaNa va prasAraNa karanA hama sabakA kartavya hai / aisA karane se isa loka aura paraloka meM parama kalyANa hogA / .. kala kahA gayA thA ki sAdhanA ke mArga para calane vAlA sAvadhAna sAdhaka do bAteM sadA dhyAna meM rakhe-1) upAdeya kyA hai aura (2) heya kyA hai ? ina donoM bAtoM kA vaha dhyAna hI nahIM rakhatA balki upAdeya ko apane jIvana meM yathAzakti apanAtA aura heyaM kA parityAga karatA hai / agara grahaNa karane yogya ko grahaNa na kiyA jAya aura chor3ane yogya ko chor3A na jAya to unheM jAnane se kyA lAbha hai ? roga se mukta hone ke lie auSadha ko aura apathya ko jAna lenA hI paryApta nahIM hai varan auSadha ko sevana karanA aura apathya ko tyAganA bhI Avazyaka hai / pratyeka siddhi ko prApta karane ke lie, cAhe vaha laukika ho athavA lokottara, jJAna ke sAtha kriyA kI bhI anivArya AvazyakatA hotI hai| kriyAhIna jJAna aura jJAnahIna kriyA se kabhI koI siddhi prApta nahIM kI jA sktii| ___ kintu grAhya kyA hai aura tyAjya kyA hai, isakA nirNaya atyanta sAvadhAnI ke sAtha karanA cAhie / bahuta bAra loga dhokhA khAte haiM balki satya to yaha hai ki saMsArI jana prAyaH bhrama meM par3e hue haiM / ve heya ko upAdeya aura upAdeya ko heya samajha kara pravRtti kara rahe haiM aura isI kAraNa sukha ko prApta karane aura duHkhoM se chuTakArA pAne kI tIna abhilASA aura ghora prayatna karane para bhI unakA manoratha saphala nahIM ho pAtA / jIva anAdi kAla se saMsAra meM vividha prakAra kI Adhi-vyAdhi aura upAdhiyoM kA zikAra ho rahA hai / vaha inase bacane ke lie jo upAya karatA hai, viveka ke abhAva meM ve ulaTe duHkhaprada siddha hote haiN| vaha bAhya padArthoM ke saMgraha meM sukha dekhatA hai aura unakI hI prApti meM samasta puruSArtha lagA detA hai / kintu smaraNa rakhanA cAhie ki para padArthoM kA saMyoga sukha kA nahIM, duHkha kA hI kAraNa hotA hai| ataeva bAhya padArthoM kI ora se jitanI-jitanI nivRtti sAdhI jAegI, utanI hI utanI zAnti evaM nirAkulatA prApta ho skegii| gRhastha Ananda ne prabhu ke caraNoM meM baiThakara heya aura upAdeya kI vAstavika jAnakArI prApta kI / yadi kisI sAdhAraNa chadamastha se unheM jAnatA to usameM kamI raha sakatI thI / bhrama yA viparyAsa bhI ho sakatA thA / kintu bhagavAna mahAvIra se heya upAdeya kA viveka prApta karane meM kamI yA viparyAsa hone kI guMjAiza nahIM thii| vikSepa ke sabhI kAraNa chor3ane yogya hote haiM / acchA kapar3A pahanane para bhI usameM mala laga jAtA hai| samajhAdAra vyakti mala ko upAdeya nahIM mAnatA, ataeva usa
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 AdhyAtmika Aloka haTA detA hai / isI prakAra vrata mAnoM svaccha cAdara hai / sAdhaka yahI prayatna karatA hai ki vrata rUpI cAdara meM mala na lagane paae| phira bhI vivazatA, caMcalatA yA pramAda ke kAraNa mala ( aticAra ) laga jAya to use sApha kara lenA cAhie arthAt AlocanA Adi karake aticAra kA zodhana kara lenA caahie| isake lie vrata ke aticAroM ko jAnanA Avazyaka hai / jo mala ke svarUpa ko hI nahIM samajhegA vaha use kaise sApha karegA ? anarthadaNDaviramaNa vrata ke aticAroM meM se pahale atidhAra kA svarUpa samajhAyA jA cukA hai / Age ke aticAroM para prakAza DAlanA hai| unameM se dUsarA aticAra kautkucya hai| (2) kautkucya-kucha vyaktiyoM meM vidUSakapana kI vRtti dekhI jAtI hai / ve zarIra ke aMgoM se aisI ceSTA karate haiM jisase dUsare ko ha~sI A jAya | yaha bhAMDavRtti hai / ina vidUSakoM ke kriyA-kalApa ko dekha kara loga prasanna hote haiM aura kutuhalavaza jamA ho jAte haiM / bhAMDaceSTA karane vAlA apanI ina ceSTAoM dvArA artha kA upArjana karatA hai| kintu sAdhaka ko aisI ceSTAeM nahIM karanI cAhie, kyoMki aisA karane se kAmarAga, hiMsA asatya Adi doSoM ko protsAhana milatA hai| ataeva sAdhaka zarIra kI kuceSTA se athavA vANI ke dvArA anarthadaNDa na kare / 6) moharie (maukharya)-AvazyakatA se adhika bolanA, vRthA bakavAsa karanA, sadaiva bar3abar3Ate rahanA maukharya kahalAtA hai| vANI mukha kI zobhA hai / vANI se manuSya kI sajjanatA evaM durjanatA kA anumAna hotA hai / usake hRdayagata bhAva vANI ke dvArA abhivyakta hote haiM / ataeva vANI ko manuSya ke vyaktitva kI kasauTI kahA jA sakatA hai / itanA hI nahIM, kabhI-kabhI usakI badaulata ghora anartha bhI hote dekhe jAte haiM / saMbhala kara vANI kA prayoga na karane se lar3AI-jhagar3e taka ho jAte haiM / eka galata zabda ke prayoga se banA banAyA kAma bigar3a jAtA hai aura eka suvicArita vAkya se bigar3A kAma bana sakatA hai| vicArapUrvaka na bolane se manuSya apane zatru banA letA hai / isIlie kahA jAtA hai ki pahale tolo, phira bolo / cAhe jJAnI ho yA ajJAnI, vANI kA upayoga agara soca vicAra kara na kare to pariNAma aniSTakara nikalatA hai / kahate haiM-draupadI ke eka avicArita evaM AkSepajanaka vacana kI badaulata mahAbhArata jaisA bhISaNa yuddha huA jisameM lAkhoM manuSya mAre gae aura bhAratavarSa kI itanI zakti vinaSTa huI ki usakI kamara hI TUTa gaI / __ Aga para hAtha rakhA jAya to cAhe paNDita ho yA mUrkha, donoM kA hI hAtha jalegA / Aga paNDita aura mUrkha kA bheda nahIM jAnatI / usake sparza kA phala /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 431. sabhI ko samAna rUpa se bhoganA par3atA hai / isI prakAra kuvANI ke prayoga kA phala sabhI ke lie ghAtaka siddha hotA hai / kuvacana bolanA pApa hai aura pApa Aga kI taraha jalAne vAlA hai / kadAcit nAsamajha bAlaka Aga se hAtha jalA le to utanA burA nahIM samajhA jAegA parantu samajhadAra aisA karegA to adhika upahAsa tathA AlocanA kA pAtra bnegaa| vANI Antarika cetanA kI abhivyakti kA sarvottamA sAdhana hI nahIM, anekAneka vyavahAroM kA mAdhyama bhI hai / saphala vaktA hajAroM lAkhoM virodhiyoM ko apanI vANI ke jAdU se prabhAvita karake anukUla banA letA hai / / eka taruNa vyakti kisI gAMva meM eka kisAna ke ghara gayA / kisAna ke sAtha usakA lena-dena kA vyavahAra thA / vaha khAne ke lie thor3eM, se dhAna ke dAne le gayA / kisI gAMva meM ghUgharI banA kara khA leMge, yaha soca kara vaha cala diyA / rAste meM use kher3A milA / vahAM eka bur3hiyA ne use rAmArAma kiyA / usa taruNa ne kahA-"bhUkha bahuta lagI hai, roTI banAne kI suvidhA nahIM hai / dhAna ke dAne mere pAsa haiM, kyA. ghugharI banA. dogI ?" bur3hiyA ghUgharI banA dene ko rAjI ho gaI / ' usane eka hAMDI. meM dAne DAla diye. aura Agata. taruNa se kahA-"kucha dera baiThe rahanA yA nipaTanA ho to nipaTa Ao | maiM abhI AtI huuN|" taruNa ne eka bar3hiyA bhaiMsa kI ora saMketa karake prazna kiyA ki yaha bhaiMsa kisa kI hai ? uttara milA-"apanI hI hai|" "bAhara kyoM nahIM nikalatI ?" "najara na laga jAya, isaliye / " isake bAda usa asaMyata vANI bolane vAle taruNa ne binA soce-samajhe prazna kiyA - "yadi bhaiMsa mara jAya to itanI choTI saMkIrNa vAr3I meM se kaise bAhara nikAlogI?" bur3hiyA ko roSa AyA, magara usa taruNa ko ghara AyA tathA nAsamajha samajha kara kSamA kara diyaa| tarUNa ghara meM hI baiThA rahA / bur3hiyA taba taka apanI bahU ke sAtha pAnI lekara AI / dUsarI kauna hai, yaha pUchane para bur3hiyA ne batalAyA-'yaha bahU hai / ' taruNa
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 AdhyAtmika Aloka . ne kahA-'bahU acchI hai aura cunarI bhI acchI hai, magara tumhArA putra kahAM hai ? bur3hiyA * bolI-zAma ko ghara AtA hai|' taruNa ne phira mUrkhatA kA paricaya dete hue kahA-"yadi putra kI gamI kA . samAcAra A jAya to?" yaha amaMgala vANI sunakara bur3hiyA ke krodha kI sImA na rahI / vaha pAnI kA ghar3A usake Upara paTakane ko taiyAra ho gaI kintu abhyAgata samajha kara ruka gii| kapar3e meM ghUgharI dekara use ghara se bhagA diyA / rAste meM ghugharI kA pAnI Tapakate dekha kisI ne pUchA-'yaha kyA jhara rahA usane uttara meM kahA-"jibhyA kA rasa jhare, bolyA binA nahIM sare / " isa dRSTAnta se hameM sIkha lenI cAhie ki-vANI mitra banAne vAlI honI cAhie, mitra ko zatru banAne vAlI nahIM / UparI dRSTi se aisA pratIta hogA ki aisA bolane meM jhUTha kA pApa nahIM lagatA magara gaharA vicAra karane se patA calegA ki binA vicAre bolI gaI vANI asuhAvanI tathA besurI lagatI hai / vinayacaMdajI ne kahA hai binA vicAre bole bola te nara jAno phUTA Dhola / ' jo manuSya binA vicAre bolatA hai usakA bolanA phUTe Dhola kI AvAja ke samAna hai| usakI koI kImata nahIM / acchI vANI vaha hai jo premamaya madhura aura preraNAprada hotI hai| vacanoM ke dvArA hI manuSya ke Antarika rUpa kA sAkSAtkAra hotA hai / manuSya jaba taka bolatA nahIM taba taka usake guNa-doSa prakaTa nahIM hote, magara usake mukha se nikalane vAle thor3e se bola hI usakI vAstavikatA ko prakaTa kara dete haiN| vANI manuSya ke manuSyatva kI kasauTI hai| kahA gayA hai nA nara gajAM teM nApie, nA nara lIjie tola, parazurAma nara nAra kA, bola bola meM mola / vacana ke dvArA hI samajha liyA jAtA hai ki, manuSya kaisA hai ? isake saMskAra aura kula kaise haiM ? '
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 433 eka ThAkura sAhaba kI savArI kisI gAMva meM hokara nikalI / eka sUradAsa apane cabUtare para baiThA thA / ThAkura sAhaba ne kahA-"mahArAja sUradAsajI, rAma-rAma / " : sUradAsa-"rAjA mahArAjA, rAma-rAma" dUsare kAmadAra pIche-pIche nikale / unake abhivAdana meM sUradAsa ne kahA-"kAmadArAM! rAma-rAma" unake bAda darogA nikale to sUradAsa bole-"darogA, rAma-rAma / " anta meM naukara Aye / unhoMne sUradAsa kA abhivAdana kiyA-"andhe, rAma-rAma / " sUradAsa ne uttara meM kahA-"golA ! rAma-rAma / " sUradAsa dekha nahIM sakatA thA ki pathikoM meM kauna ThAkura aura kauna cAkara hai, phira bhI vaha unake abhivAdana karane vAle vacanoM ko sunakara hI samajha gayA ki inameM kauna kyA hai ? vAstava meM sabhya, kulIna aura samajhadAra vyakti ziSTatApUrNa bhASA kA prayoga karatA hai jaba ki ochA AdamI ochI jabAna kA upayoga karatA hai| ____ jo puruSa vratoM ko aMgIkAra karatA hai, vaha apanI vANI kA durupayoga na karake sadupayoga hI karatA hai / vratI kI nIti yaha nahIM hotI ki pahale gandagI ko bar3hane de aura phira usakI saphAI kare / vaha gaMdagI se pahale se hI dUra rahatA hai, nItikAra ne kahA hai prakSAlanAdri paMkasya dUrAdasparzanaM vrm| pahale kIcar3a lagAkara use dhone kI apekSA kIcar3a se dUra rahanA aura use na lagane denA hI uttama hai| bhArata kI saMskRti Atma cintana pradhAna hai / usakI sampUrNa dArzanika vicAradhArA aura AcAra nIti AtmA ko hI kendra bindu mAnakara calI hai / pAzcAtya dezoM ke AcAra-vicAra meM yaha bAta nahIM hai| unakI dRSTi sadA bahirmukha rahatI hai / bhAratIya jana ke mAnasa meM AtmA sambandhI vicAra rahatA hI hai, isa kAraNa ve upAsanA, saMdhyA Adi ke rUpa meM antaHzuddhi kI ora kadama bar3hAte haiM / pazcima vAle ghara evaM pharnIcara kI hAlata aisI rakhate haiM jaise kala hI dIvAlI manAI gaI ho / donoM dRSTikoNoM ko dhyAna meM rakhakara hameM sIkha lenI hai aura socanA hai ki manuSya ke lie * zAzvata sukha aura zAnti kA mArga kyA hai ? - manuSya ko svabhAvataH eka anamola ratna prApta hai jo cintAmaNi se bhI adhika mahatvapUrNa hai / agara usakA sahI upayoga kiyA jAya to kahIM aura kabhI bhI
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 AdhyAtmika Aloka Thokara khAne kI saMbhAvanA nahIM rahatI / vaha anamola ratna hai viveka ! yadi viveka se kAma liyA jAya to pApa ke bhAra se bhArI nahIM bananA par3egA / yahI nahIM, viveka ke prakAza meM ihaloka sambandhI jIvanayAtrA bhI sAnanda aura sakuzala sampanna hotI hai / ataeva manuSya kA kartavya hai ki vaha sadaiva viveka kI divya jyoti ko jagamagAtA rahe, use bar3hAtA rahe aura usI ke prakAza meM cale / viveka sukha aura zAnti kI eka mAtra kuMjI hai / yahI mAnava kI vizeSatA hai / vividha prakAra kI jIvasRSTi meM manuSya ko jo sarvocca pada prApta hai usakA ekamAtra pradhAna kAraNa viveka hai / viveka hI mAnava kI zobhA hai| Aja bhArata apanI mUla dRSTi aura saMskRti se vicalita hotA jA rahA hai| ' vaha jJAnopAsanA kI apekSA lakSmI pUjA ko adhika mahattva pradAna karane lagA hai| samAja meM lakSmI ko itanA adhika mahatva prApta ho gayA hai ki jJAna, zIla, sadAcAra Adi sabhI sadguNa usake samakSa phIke par3a gae haiM / lakSmI ko ucita se adhika samAdara logoM ne de diyA hai, usase vyakti yaha socatA hai ki lakSmI na hogI to hameM koI mahatva nahIM milegA / isa prakAra kI vicAradhArA se jJAna kA sthAna gauNa ho gayA hai| lakSmI do prakAra kI hotI hai-Antarika aura bAhya / Antarika lakSmI Atmika sampatti hai aura bAhya lakSmI bhautika hotI hai | saccI aura sadA sAtha dene vAlI lakSmI AdhyAtmika vibhati hI ho sakatI hai / magara Aja kI janatA use bhUlakara bAhya lakSmI kI pUjA meM hI apanA kalyANa samajha rahI hai / isa prakAra ekAnta bahiraMga dRSTi ke kAraNa aneka avAMchanIya paristhitiyAM khar3I ho gaI haiN| bahirdRSTi ke kAraNa kabhI-kabhI utsava maMgala ke badale amaMgala kA kAraNa bana jAtA hai / utsava ke joza meM Akara lAkhoM jIvoM kI hatyA karanA maMgala meM daMgala karanA hai-amaMgala ko AmantraNa dene ke samAna hai / hiMsAkArI sAdhanoM ko apanAne se maMgala amaMgala bana jAtA hai / phaTAke Adi jalAne se loga jala marate haiM, makAnoM aura dukAnoM meM Aga laga jAtI hai / kahIM kahIM to itanI uddAma pravRttiyAM bar3ha jAtI haiM ki unheM dabAne ke lie pulisa kA prabandha karanA par3atA hai| parva ke pIche rahI huI bhAvanA ko jo bhUla jAte haiM ve mAnoM AtmA ko bhUlakara zarIra kI pUjA karate haiN| isa ajJAna evaM bhrAnta dhAraNA ke kAraNa vyaktigata tathA sAmAjika hAniyAM hotI haiN| par3hanA, par3hAnA, satsAhitya kA nirmANa karanA, usakA saMvarddhana karanA aura . pracAra karanA Adi sadakArya jJAna kI pUjA hai| yaha Antarika lakSmI kI pUjA hai|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 435 mukha kI lakSmI vivekapUrNa bolanA hai, supAtra evaM suzIlA nArI gRha kI lakSmI hai, jJAna AtmA kI lakSmI hai / dAna dhana kI lakSmI hai / vAstava meM jJAna ko Antarika lakSmI kA jo svarUpa pradAna kiyA gayA hai, usameM tathya hai / kahanA cAhie ki vaha saccI lakSmI hai / rupayA, paisA, noTa, dhana rUpa bAhya lakSmI kabhI alakSmI kA rUpa dhAraNa kara letI hai / vaha ghora amaMgala kA kAraNa bana jAtI hai / Aye dina samAcAra-patroM meM aise samAcAra chapate rahate haiM ki rupayA-paisA ke lie amuka kI hatyA kara dI gaI / yoM bhI bAsya lakSmI sadA cintA aura AkulatA hI utpanna karatI hai / isake viparIta jJAnarUpI lakSmI se kabhI amaMgala hone kI saMbhAvanA nahIM rahatI / vahI isa loka meM tathA paraloka meM ekAnta maMgala hI utpanna karatI hai| AcArya bhadrabAhu ne jJAna kI jyoti ko jAgRta rakhane ke lie zruta kI sAta vAcanAeM dene kA vacana diyA / sthUlabhadra ke netRtva meM sAdhugaNa saccI lakSmI pUjA ke hetu nepAla kI tarAI meM bhadrabAhu ke pAsa phuNce| bhadrabAhu ne, jaisA ki kahA jA cukA hai, sAta vAcanAeM dene ke lie samaya nikAlA, parantu abhyAsa hetu gaye muniyoM ko isase santoSa nahIM huA / unheM aisA lagA ki hamArA bahuta samaya vyartha jA rahA hai| kucha dina yoM hI asantoSa meM vyatIta ho gae / tatpazcAt una vidyArthI muniyoM ne vApisa apane guru kI sevA meM jAne kA nizcaya kiyA / bhadrabAhu svAmI ke sAmane apanI icchA prakaTa bhI kara dI / svAmIjI ne jAne kI anumati de dI / ve vApisa cale gae / kintu sthUlabhadra unameM eka viziSTa jijJAsu aura ArAdhaka the, ve bhadrabAhu svAmI kI hI sevA meM rahe / ____ abhyAsa karane vAloM meM prAyaH adhIratA dekhI jAtI hai / ve cAhate haiM ki thor3e hI dinoM meM jaise taise granthoM ko par3hanA samApta kara deM aura vidvAna bana jAeM / magara unakI adhIratA hAnijanaka hotI hai / jJAna prApti ke lie samucita samaya aura zrama denA Avazyaka hai / guru se jo sIkhA jAtA hai, use sunate jAnA hI paryApta nahIM hai| kisI zAstra ko Adi se anta taka ekabAra par3ha lenA alaga bAta hai aura use pacA lenA dUsarI bAta hai| zikSArthI ke lie Avazyaka hai ki vaha zikSaka se jo sIkhe use hRdaya meM baddhamUla karale aura isa prakAra AtmasAt kare ki usakI dhAraNA banI rahe / usa para bAra-bAra vicAra kare, cintana kare / zabdArtha evaM bhAvArtha ko acchI taraha yAda kare / aisI taiyArI kare ki samaya Ane para dUsaroM ko sikhA bhI ske| cintana-manana ke sAtha par3he gae alpasaMkhyaka grantha bhI bahusaMkhyaka graMthoM ke par3hane kA prayojana pUrA kara dete haiN| isake viparIta, zikSaka bolatA gayA ziSya sunatA gayA
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 AdhyAtmika Aloka aura isa prakAra bahusaMkhyaka grantha par3ha lie gae to bhI unase abhyAsa kA prayojana pUrNa nahIM hotA / isa prakAra par3hane vAlA dIrgha kAla meM bhI vidvAna nahIM bana paataa| kaI sAdhu-santa yaha socate haiM ki isa samaya par3hAne vAle kA suyoga milA hai to adhika se adhika samaya lekara adhika se adhika grantha .bAMca kara samApta kara deN| bAda meM una para cintana kareMge, unakA abhyAsa kara leMge aura pakkA kara leMgA kintu isa prakAra kI vRtti se adhika lAbha nahIM hotA / jaldI-jaldI meM jo sIkhA jAtA hai vaha dhAraNA ke abhAva meM vismRti ke aMdhakAra meM vilIna ho jAtA hai aura jo samaya usake lie lagAyA gayA thA vaha vRthA calA jAtA hai / aMtaeva suvidhA ke anusAra jo bhI adhyayana kiyA jAya vaha Thosa honA caahie| jitanA-jiMtanA patA jAya utanA hI utanA navIna sIkhanA caahie| aisA karane se adhika lAbha hotA hai| vidvAnoM meM yaha kahAvata pracalita hai ki thor3A-thor3A sIkhane vAlA thor3e dinoM meM aura bahuta bahuta sIkhane vAlA bahuta dinoM meM vidvAna banatA hai / isa kahAvata meM bahuta kucha tathya hai / jaise eka dina meM kaI dinoM kA bhojana kara lene kA prayatna karane vAle ko lAbha ke badale hAni uThAnI par3atI hai, usI prakAra bahuta-bahuta par3ha lene kintu paryApta cintana-manana na karane se aura kaNThastha karane yogya ko kaNThastha na karane se lAbha nahIM hotA / ataH jJAnAbhyAsa meM anucita utAvalI nahIM karanI caahie| muni sthUlabhadra ne adhairya ko apane nikaTa na phaTakane diyaa:| ve sthira citta se vahIM jame rahe aura abhyAsa karate rhe| unhoMne vicAra kiyA gurujI ke Adeza se jijJAsu hokara maiM yahAM AyA hU~' ataeva vAcanA dene vAle kI suvidhA ke anusAra hI mujhe jJAna grahaNa karanA caahie| . . . . . supAtra samajhakara bhadrabAhu ne sthUlabhadra ko acchI zikSA dI zeSa sAdhu . saMbhUtivijaya ke pAsa cale gae / unake cale jAne para bhI sthUlabhadra nirAza yA udAsa nahIM hue / sadhye jijJAsu hone ke kAraNa unhoMne kaSToM kI paravAha nahIM kii| ucita AhAra Adi prApta na hone para bhI unhoMne apanA adhyayana cAlU rakhAH, sAta vAcanAeM jArI rhiiN| caudaha pUrvo ke jJAtA zrutakevalI kevalI ke samakakSaH mAne jAte haiM / sthUlabhadra ko aise mahAn guru prApta hue| unhoMne apanA ahobhAgya mAnA aura jJAna ke abhyAsa meM apanA mana lgaayaa| yadi isa loka aura paraloka ko sukhamaya banAnA hai to Apa bhI jJAna kA dIpakajaMgAieM / hameM una mahAna tapasviyoM se yahI sIkha grahaNa karanI cAhie jinhoMne zruta kI rakSA karane meM apanA bahumUlya jIvana lagAyA hai|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 437 jo mahApuruSa AtmotthAna ke sopAnoM ko pAra karate-karate pUrNa sukha aura zAnti kI majila taka jA pahu~ce, unhoMne saMsAra ke duHkha pIr3ita prANiyoM ke uddhAra ke lie, ananta karuNA se prerita hokara svAnubhUta evaM AcIrNa mArga kA apanI vANI dvArA prakAza kiyA / unakI vahI vANI kAlAntara meM lipibaddha huI jo zruta yA Agama ke nAma se Aja bhI hamAre samakSa hai / isa prakAra zruta kA mahatva isa bAta meM hai ki usameM pratipAdita tathya sAdhanA meM saphalatA prApta karane vAle mahAn RSiyoM ke AcIrNa prayoga haiM, anubhava ke sAra haiM tathA gambhIra evaM dIrghakAlIna cintana ke pariNAma haiN| vItarAga puruSoM ne yaha samajhakara ki saMsAra ke jIvoM ko zAnti pradAna karane kI AvazyakatA hai, zAstra ke dvArA zAnti kA mArga pradarzita kiyA hai / unhoMne sandeza diyA hai ki azAnti kA kAraNa duHkha hai / hiMsA aura anAvazyaka rUpa se bar3hI huI AvazyakatAeM kama ho jAeM to duHkha kama ho jAegA / ataeva unhoMne hiMsA aura parigraha se dUra rahane para jora diyA hai / hiMsA aura parigraha paraspara sambaddha haiN| jahAM hiMsA hogI vahAM parigraha aura jahAM parigraha hai vahAM hiMsA honA anivArya hai| donoM kA gaThabandhana hai| parigraha aura hiMsA kI vRtti para agara aMkuza na rakhA gayA to svayaM ko azAnti hogI aura dUsaroM kI azAnti kA bhI kAraNa banegI / magara prazna yaha hai ki hiMsA aura parigraha kI vRtti ko rokA kaise jAe ? mAnava kA mastiSka aura hRdaya bahuta durbala hai / vaha galata yA sahI, jahAM bhI kSaNika sukha-suvidhA dekhatA hai, usI ora jhuka jAtA hai / cAhe pariNAma kucha bhI ho, isa kSaNika sukha kI badaulata cAhe kitanA hI duHkha bhaviSya meM bhoganA par3e, magara manuSya eka bAra usa ora pravRtta hue binA nahIM rahatA / aisI sthiti meM kauna-sA upAya apanAyA jAya jisase manuSya kA niraMkuza mana aMkuza meM Ae ? isa prazna ke samAdhAna ke lie bhagavAn vItarAga ne vratavidhi kI yojanA kI hai / vratoM ke dvArA mana ko majabUta karake pApa ko sImita karane kA mArga prastuta kiyA gayA hai / manuSya jaba vrata aMgIkAra karatA hai to usakA jIvana niyantrita ho jAtA hai / vrata ke abhAva meM jIvana kA koI saduddezya nahIM rahatA / jaba vrata aMgIkAra kara liyA jAtA hai to eka nizcita lakSya bana jAtA hai| vratI puruSa kuTumba, samAja tathA deza meM bhI zAnti kA Adarza upasthita kara sakatA hai aura svayaM bhI apUrva zAnti kA upabhoktA bana jAtA hai / vratI kA jIvana dUsaroM ko pIr3A pradAyaka nahIM hotA, kisI ko uttApa nahIM detA / vaha dharma, nyAya, zAnti, sahAnubhUti, karuNA aura saMvedanA jaisI divya bhAvanAoM kA pratIka bana jAtA hai / ataeva jIvana meM vratavidhAna kI atyanta AvazyakatA hai|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 AdhyAtmika Aloka maharSiyoM ne zAnti aura kalyANa kA jo upadeza diyA hai vaha pAtra ke pAsa pahu~cakara saphala banatA hai / upajAU jamIna pAne se bIja kI kImata hotI hai / jisa prakAra sar3aka jaise evaM patharIle sthala meM DAlA huA bIja phalavAna nahIM hotA; isI prakAra apAtra ko diyA gayA upadeza bhI niSphala jAtA hai| . Ananda mahAvIra svAmI ke caraNoM meM yogya pAtra banakara AyA / usake hRdaya-rUpI urvarA pradeza meM bhagavAna ne jo upadeza kA bIja boyA vaha aMkurita huA, phalita huA / isase usake jIvana ko apUrva prakAza milA / usane adbhuta zAnti kA anubhava kiyA / vaha dUsaroM ke samakSa bhI mArga prastuta karane lagA / vaha svayaM jJAna ko grahaNa karake dUsaroM ke lie dIpaka banA / magara vratI jIvana kI pavitratA isa bAta meM hai ki jisa bhAvanA evaM saMkalpa zakti se vrata ko svIkAra kiyA gayA hai, use sadaiva jAgRta rakhA jAya, usameM kamajorI ne Ane dI jAya / aksara aisA hotA hai ki kisI prasaMga para manuSya kI bhAvanA Upara uThatI hai aura vaha maMgalamaya mArga para prayANa karane ko udyata ho jAtA hai kintu thor3e samaya ke pazcAt usakA joza ThaMDA par3a jAtA hai aura svIkRta vrata meM AsthA manda ho jAne para vaha galI-kUcA khojane lagatA hai / yaha galI-kUcA khojanA yA vrata kI maryAdA ko bhaMga karane kA mArga nikAlanA hI aticAra kahalAtA hai| aticAra ke sevana se vrata kA vAstavika uddezya naSTa ho jAtA hai| usase AtmA ko prApta hone vAlI zAnti prApta nahIM hotI / ataeva gRhastha ke sabhI vratoM ke sAtha pAMca-pAMca aticAroM kA varNana kiyA gayA hai, jisase vratI puruSa unase bhalIbhA~ti paricita rahe aura bacatA bhI rhe| isI dRSTikoNa se yahAM vratoM ke vivecana ke sAtha unake aticAroM kA bhI nirUpaNa kiyA jA rahA hai / anarthadaNDa ke aticAroM meM kandarpakathA, kautkucya aura . maukharya ke viSaya meM kahA jA cukA hai| unakI saMkSepa meM vyAkhyA bhI kI jA cukI . hai| yahAM cauthe aticAra para vicAra karanA hai| (4) saMyuktAdhikaraNatA :-upakaraNa aura adhikaraNa meM zAbdika dRSTi se bahuta antara na hote hue bhI donoM ke artha meM mahAn antara hai / dharma kA sAdhana upakaraNa kahalAtA hai, jaba ki adhikaraNa vaha hai jo pApa kA sAdhana ho / jisake dvArA AtmA durgati kA adhikArI bane vaha adhikaraNa 'adhikriyate AtmA durgatau yena tadadhikaraNam aisI adhikaraNa zabda kI vyutpatti hai| adhikaraNa do prakAra ke haiM-dravya-adhikaraNa aura bhAva-adhikaraNa / talavAra, bandUka Adi paudagalika zastrAdi jo hiMsA ke sAdhana haiM, dravyAdhikaraNa kahalAte haiM aura krodha, mAna, mAyA, lobha Adi aprazasta bhAva bhAvAdhikaraNa /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 AdhyAtmika Aloka kaiMcI, cAku, phAvar3A, kudAlI, kulhAr3I, kaTAra, talavAra Adi sAdhana gRhastha ko kisI vastu ke chedana, bhedana Adi prayojanoM ke lie rakhane par3ate haiM / kintu sadagRhastha unheM isa prakAra rakhegA ki sahaja hI dUsarA unheM galata kAma meM na le ske| vaha baMdaka meM golI bhara kara nahIM rakhegA / anivArya AvazyakatA ke samaya hI vaha inakA upayoga karegA / inake nirmANa kA dhaMdhA bhI nahIM karegA / ina khataranAka aujAroM ko le karake vaha khulI jagaha meM, jahAM se ve anAyAsa hI uThAe jA sakeM aura upayoga meM liye jA sakeM, nahIM rakhegA / aisA karanA bar3e khatare kA kAma hai| isase kaI bAra aneka-aneka duHkha-janaka durghaTanAeM ho jAtI haiM / ghara ke bacce khela ke lie unheM uThA sakate haiM aura svayaM usake zikAra ho sakate haiN| dUsare bacce bhI unake nizAnA bana sakate haiM / ar3ausI-par3ausI unheM uThA le jA sakate haiN| aisA ho to nirarthaka hI bhISaNa anartha ho jAtA hai / ghara meM koI AkramaNakArI AjAe, DAkU hamalA kara deM yA isI prakAra kI koI anya ghaTanA ghaTita ho jAya to una aujAroM kA upayoga karanA arthadaNDa hai| arthadaNDa kA tyAga zrAvaka kI vrata maryAdA meM nahIM AtA / bahU beTI kI maryAdA kI rakSA, deza kI rakSA Adi kA prasaMga upasthita hone para vratI zrAvaka kAyaratA pradarzita nahIM karegA / vaha ahiMsA kI duhAI dekara apane kartavya se bacane kA prayatna bhI nahIM karegA / vaha zastra dhAraNa karegA aura zatru kA dRr3hatApUrvaka sAmanA karegA / aneka zrAvakoM ne aisA kiyA hai| kintu nirarthaka hiMsA se vaha pUrI taraha bacatA rahegA / usake dvArA aisA koI kArya na hogA jisase bematalaba khUna-kharAbA yA hiMsA ho / vaha binA hetu hiMsaka sAdhanoM ko susajjita karake khulI jagaha meM rakhegA to svayaM ko sadA AzaMkA banI rahegI ki koI uThA na le / sainika bhI yadi vratI hai to vaha khule rUpa meM, jaba vaha anivArya rUpa se Avazyaka samajhegA, tabhI una zastrAstroM kA upayoga kregaa| tAtparya yaha hai ki anarthadaNDa viramaNa vrata kA ArAdhaka hiMsA ke sAdhanoM ko taiyAra karake arthAt unake vibhinna bhAgoM ko jor3a kara nahIM rakhatA, kyoMki usase nirarthaka hiMsA hone kI saMbhAvanA rahatI hai / yaha hiMsA-pradAna nAmaka anarthadaNDa kA aticAra hai| (5) upabhoga paribhogAtiriktatA-bhoga aura upabhoga kI vastuoM kA nirarthaka saMgraha karake rakhanA bhI zrAvaka ke lie aticAra hai / bar3hiyA sAr3I, or3hanI dhotI Adi dekhakara AvazyakatA na hone para bhI kharIda lenA yA anya padArthoM kA binA prayojana saMgraha karanA mahAvIra svAmI ne pApa kahA hai / zItakAla meM garama kapar3e
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 -- AdhyAtmika Aloka cAhie aura grISmakAla meM patale, yaha to ThIka hai, magara kaI kaI pozAkeM garama kapar3oM kI hone para bhI kahIM koI nayI DijAina dikhAI dI aura tabiyata macala gii| use kharIda liyA / isa prakAra garama kapar3oM se peTiyAM bharalI / malamala Adi ke kapar3oM kI peTiyAM alaga bharI huI haiM / yaha saba anAvazyaka saMgraha hai| manuSya ke do hI paira hote haiM aura unakI surakSA ke lie eka jor3A jUtA paryApta hai / magara seTha sAhaba aura bAbU sAhaba pratidina vahI jUtA pahaneM, prAtaHkAla pahanA huA jUtA sAMyakAla pahaneM to baDappana kaise surakSita rahegA ? ataevaM pairoM kI surakSA ke lie bhale eka hI jor3A jUtA cAhie magara bar3appana kI surakSA ke lie kaI jor3iyAM caahie| Aja logoM kI aisI dRSTi bana gaI hai| kapar3A aura jatA upayogitA ke kSetra se nikala kara zrRMgAra aura bar3appana ke sAdhana bana gae haiM / isa dRSTi bheda kA hI pariNAma hai ki loga binA AvazyakatA ke bhogopabhoga kI vastuoM kA saMgraha karate haiM aura dUsaroM ke samakSa apanA bar3appana dikhalAte haiM / isase gRhasthoM kA jIvana sarala svAbhAvika na rahakara ekadama kRtrima aura ADambarapUrNa ho gayA hai| jahAM dekho vahIM dikhAvaTa hai / zAna-zaukata ke lie loga ADambara karate haiM / pratyeka vyakti apane ApameM jo hai, usase anyathA hI apane ko pradarzita karanA cAhatA hai / amIra apanI amIrI kA ThasakA dikhalAtA hai / garIba usakI nakala karate haiM aura apane sAmarthya se adhika vyaya karake sira para RNa kA bhAra bar3hAte haiM / ina avAstavika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie aneka prakAra ke anaitika upAyoM kA avalambana lenA par3atA hai / isa kAraNa vyakti, vyakti kA jIvana dUSita ho gayA hai aura jaba vyaktiyoM kA jIvana duSita hotA hai to sAmAjika jIvana nirdoSa kaise ho sakatA hai ? ____ kapar3oM aura jUtoM kI phasala Ane kA koI niyata samaya nahIM hai / ve bArahoM mAsa banate rahate haiM aura jaba AvazyakatA ho tabhI sulabha ho sakate haiM / phira bhI loga sanduka bhara kara kapar3e saMgraha karate aura jUte itane adhika ki sajA kara rakha diye jAyaM to mocI kI eka khAsI dukAna bana jAya; yaha bhogopabhoga ke sAdhanoM kA vRthA saMgraha nirarthaka Arambha aura parigraha kA kAraNa hai| kaI bAra vyApArika dRSTi se bhI vastuoM kA saMgraha kiyA jAtA hai / khAdyAnnoM kA saMgraha bhI kiyA jAtA hai / vyApArI varga ke lie eka sImA taka yaha saMgraha-vRtti kSamya ho sakatI hai, para sImA kA ullaMghana karake kiye jAne vAle saMgraha se aneka anartha utpanna ho jAte haiM / kisI varga ko yaha nahIM bhUlanA cAhie ki vaha jo bhI vyApAra-dhandhA karatA hai, vaha samAja evaM deza. ko hAnikAraka nahIM honA caahie|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 AdhyAtmika Aloka Aja isa deza meM anAja paryApta nahIM utpanna hotA aura videzoM se maMgAkara janatA kI AvazyakatA kI pUrti kI jAtI hai / ataeva aise bhI avasara Ate haiM jaba anAja kI kamI mahasUsa hone lagatI hai / usa samaya anAja ke vyApArI agara apane godAmoM ko banda kara deM, prajA ke annAbhAva janita saMkaTa se lAbha uThAne kA prayatna kareM aura logoM ko bhUkhA marate dekha kara bhI na pasIjeM to yaha mahAn aparAdha hai, krUratA hai| yaha vyApArika nIti nahIM / padArtha kI ramaNIkatA ko dekhakara anAvazyaka rUpa se usakA saMgraha kara lenA aura bhogopabhoga kI sImA ko bar3hAnA Arambha kI vRddhi karanA hai, cAhe vaha khAdya padArtha ho, vastra ho yA auSadha Adi ho / . sUtI vastroM se kyA kAma nahIM cala sakatA ? karor3oM manuSya aise haiM jinheM rezamI aura UnI vastra prApta nahIM hote ? kyA ve jIvita nahIM rahate ? zIta aura garmI se unake zarIra kI rakSA nahIM hotI ? unakI lajjA kI rakSA nahIM hotI ? bImArI hone para sAdhAraNa ahiMsaka auSadhiyoM se upacAra hotA rahA hai| jaba elopaithika davAoM kA AviSkAra nahIM huA thA taba eka se eka bar3ha kara prabhAvotpAdaka auSadhe isa deza meM pracalita thiiN| unase cikitsA hotI thii| usa samaya ke loga Aja kI apekSA adhika dIrghajIvI hote the / kintu Aja ghora hiMsAkArI auSadhoM kA pracAra bar3hatA jA rahA hai, sAtha hI naye-naye roga bar3hate jA rahe haiM aura alpAyuSkatA bhI bar3hatI jA rahI hai| phira bhI loga andhAdhundha vilAyatI auSadhoM ke prayoga se bAja nahIM aate| bar3I-bar3I vastra miloM aura kArakhAnoM kI sthApanA se prajAjanoM kI AjIvikA china gaI hai / hajAroM hAtha jo kAma karate the, use eka mazIna kara DAlatI hai / berojagArI kI samasyA ulajhatI jA rahI hai| phira bhI dina-ba-dina navIna kArakhAne khulate jAte haiN| unake kAraNa mahArambha aura hiMsA kI vRddhi ho rahI hai| jina dezoM meM ahiMsA kI paramparA nahIM hai, jinheM virAsata meM ahiMsA ke susaMskAra nahIM mile haiM vahAM yadi aisI vastuoM ko protsAhana mile to utane kheda aura Azcarya kI bAta nahIM kintu bhArata jaisA deza, jo sadaiva ahiMsA kA premI rahA hai, hiMsAkArI vastuoM ko apanAe, to kauna saMsAra ko ahiMsA kA patha pradarzita karegA ? ahiMsA kA Adarza upasthita karane kI yogyatA sivAya bhAratavarSa ke anya kisI bhI deza meM nahIM hai| isa deza ke maharSiyoM ne hajAroM-lAkhoM varSa pahale se ahiMsA viSayaka cintana Arambha kiyA aura use gambhIra rUpa diyA / vaha cintana Aja bhI usI prakAra upayogI hai aura kabhI purAnA par3ane vAlA nahIM hai kintu Aja isa deza ke nivAsI pazcima kA andhAnukaraNa karane meM hI gaurava samajhate haiN| ucita yaha hai ki hama apanI saMskRti kI chApa pazcima para aMkita kareM aura use RSiyoM ke batAye hue sanmArga para laaeN|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 AdhyAtmika Aloka hamAre RSi maharSiyoM ne zAstroM meM laukika aura lokottara dharmo kA vistAra se varNana kiyA hai, jisake AdhAra para grAmyajIvana-paddhatti kI eka atyanta vaijJAnika rASTrIya jIvana paddhati kA vikAsa isa deza meM huA / hajAroM lAkhoM varSoM se isa paddhati ne isa deza ko sukhI evaM samRddhizAlI banAye rakhA / dIrghakAla taka hote rahe videzI AkramaNoM kA bhI isa jIvana paddhati para koI asara nahIM par3A / para kAlAntara meM aMgrejI zAsana kAla meM yaha jIvana paddhati chinna-bhinna ho gaI / usI aMgrejI zAsana kAla meM deza para thopI gaI aMgrejI bhASA, pAzcAtya rahana-sahana evaM cintana ne svatantratA prApti ke bAda use aura bhI chinna-bhinna kara diyA / usa jIvana paddhati ko AdhAra rUpa se punaH deza meM sthApita karanA hai / dharma prasAra evaM svastha vyakti, samAja evaM deza ke nava nirmANa ke liye yaha atyanta Avazyaka hai / isI ko dRSTi meM rakhakara zAstrAkAroM ne dasa prakAra ke laukika dharma bhI batalAye haiM / ThANAMga sUtra meM isakA vistRta vivaraNa hai / * Aja na kevala davAiyAM hI varan dUsarI bahuta-sI vastueM bhI pazu-pakSiyoM kI hatyA karake nirmita kI jAtI haiM / narama camar3e ke nAnA prakAra ke baiga, jUte Adi jIvita pazuoM kA camar3A utAra kara usase banAye jAte haiM / yaha kitanI bhISaNa krUratA hai, zaukIna loga aisI cIjoM kA upayoga karake ghora hatyA ke pApa ke bhAgI banate haiM / jIvana kA aisA koI kArya nahIM jo aisI hiMsAjanita vastuoM ke binA na cala ske| ataeva aisI hiMsA ko nirarthaka hiMsA kI koTi meM sammilita kiyA gayA hai| vivekazIla vyakti sadaiva isa prakAra kI hiMsA se bcegaa| jaise bUMda-bUMda pAnI nikAlane se bar3e se bar3e jalAzaya kA bhI pAnI khatma ho jAtA hai, usI prakAra bhogopabhoga para niyantraNa karate-karate hiMsA ko samApta kiyA jA sakatA hai / ataeva manuSya ko cAhie ki vaha apanI icchAoM ko vaza meM rakhe aura AvazyakatAoM kA atireka na hone de / AvazyakatAoM ke bar3ha jAne se vAMchita vastu na milane para vaiyaktika tathA sAmUhika saMgharSa bar3hatA hai| sabhI dezoM meM sAdhAraNatayA jIvana-nirvAha ke yogya sAmagrI upalabdha rahatI hai kintu jaba bhogopabhoga kI vRtti kA atireka hotA hai taba usakI pUrti ke lie vaha *isa viSayaka grantha rUpa meM vivecana jainAcArya javAharalAlajI mahArAja ke vyAkhyAnoM para AdhArita "dharma-vyAkhyA" meM vistAra se kiyA gayA hai / jijJAsu pAThaka use bhI par3heM-usa para cintana, manana va AcaraNa kareM / isI sandarbha meM mahAtmA gAMdhI ke vicAra bhI isase bar3A sAmya rakhate haiM / sandarbha grantha dekheM-'mere sapanoM kA bhArata' navambara, '80 kI AvRtti-prakAzaka, navajIvana prakAzana mandira, ahamadAbAda pRSTha 108 se 176 / (sampAdaka)
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 443 dUsare deza kA zoSaNa karane ko tatpara hotA hai / cIna isI prakAra ke atireka ke kAraNa bhArata para AkramaNa kara rahA hai / yuga-yugAntara se bhogopabhoga kI bar3hI car3hI AvazyakatA ne saMsAra ko azAnta banA rakhA hai| saMsAra ko sudhAranA kaThina hai, parantu sAdhaka svayaM apane ko sudhAra kara tathA apane Upara prayoga karake dUsaroM ko preraNA de sakatA hai| jo svayaM jisa mArga para na cala rahA ho, dUsaroM ko usa mArga para calane kA upadeza de to usakA prabhAva nahIM par3a sakatA | jo svayaM hiMsA ke patha kA pathika ho vaha yadi ahiMsA para vaktRtA de to kauna usakI bAta mAnegA ? loga ulaTA upahAsa kareMge / ataeva agara dUsaroM ko sanmArga para lAnA hai, yadi mAnasika santulana kI sthiti jIvana meM utpanna karanI hai, mana kI vikRtiyoM ko haTAnA hai, hRdaya ko zAnta, tanAvamukta aura cintAhIna banAnA hai to sAdhaka ko sarvaprathama apane para niyantraNa sthApita karanA cAhie / aisA karane para apUrva zAnti kA lAbha hogA / AtmasaMyama karane kI cIja hai, kahane kI nhiiN| mizrI becane vAlA 'mIThI hai kahane ke badale cakhane ko dekara zIghra anubhava karA sakatA hai| dharma ke viSaya meM bhI yahI sthiti hai| pAlana karane se hI usakA vAstavika lAbha prApta hotA hai / Ananda ne zrAvakadharma ke pAlana kA dRr3ha saMkalpa kiyA / usane isa saMkalpa ke sAtha vratoM ko aMgIkAra kiyA ki maiM ina vratoM meM aticAra nahIM lagane dUMgA / jo ina vratoM ke dUSaNoM se bacA rahatA hai, usake lie sAmAyika Adi vrata sarala ho jAte haiM / aNuvratoM aura guNavatoM kI sAdhanA ko jo saphalatApUrvaka sampanna kara lete haiM ve sAmAyika kI sAdhanA ke pAtra bana jAte haiM / jaise sumaranI ( mAlA) kI Adi aura anta sumeru hai, usI prakAra sAmAyika vratoM kI Adi aura anta donoM hai| jaba taka usakA ThIka rUpa samajha meM nahIM AegA taba taka Adi aura anta kaise samajha meM A sakatA hai ? zAstra kA kathana hai ki jaba taka hRdaya meM zalya vidyamAna rahatA hai taba taka vratI jIvana prArambha nahIM hotA / mAyA, mithyAtva aura nidAna, ye tIna bhayaMkara zalya haiM jo AtmA ke utthAna meM rukAvaTa DAlate haiM / inake atirikta jaba kaSAyabhAva kI mandatA hotI hai, anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa nAmaka kaSAya kA upazama yA kSaya hotA hai tabhI jIva vratI banatA hai / isa prakAra samyagdRSTi ke Ane para jIva para-padArtha ko bandha kA kAraNa samajhatA hai aura zuddha cetanAsvarUpa AtmA ko pahacAnatA * hai / usa samaya vaha samajhane lagatA hai ki AtmA sabhI paudagalika bhAvoM se nyArA hai, nirAlA hai aura unake sAtha AtmA kA tAdAtmya sambandha nahIM hai, zarIra, indriyAM aura mana paudgalika hone se AtmA se pRthaka hai / AtmA arUpI tattva hai, dehAdi rUpI hai| AtmA ananta cetanA kA puMja hai, dehAdi jar3a hai | AtmA ajara, amara, avinAzI
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 AdhyAtmika Aloka . dravya hai, deha Adi jar3a paryAya haiM jinakA kSaNa-kSaNa meM rUpAntara hotA rahatA hai| isa prakAra inake sAtha naM AtmA kA koI sAdRzya hai aura na ekatva hai| __ isa prakAra kA bheda-vijJAna samyagdRSTi utpanna hone para hotA hai / bheda-vijJAna kI utpatti ke sAtha hI mokSa mArga kA prAraMbha hotA hai / bheda vijJAnI prANI heya aura upAdeya ke vAstavika marma ko pahacAna letA hai aura cAhe vaha apane jJAna ke anusAra AcaraNa na kara sake, phira bhI usake citta meM se rAga-dveSa kI saghana granthi haTa jAtI hai aura eka prakAra kA udAsIna bhAva utpanna ho jAtA hai, jisake kAraNa vaha atyAsakta nahIM banatA / vaha jala meM kamala kI taraha alipta rahatA huA saMsAra vyavahAra calAtA hai / tatpazcAt kaSAya kI adhika mandatA hone para aNuvrata Adi prArambha hote haiN| isase spaSTa hai ki vratoM kI Adi samyaktva hai aura samyaktva ko sAmAyika meM parigaNita kiyA gayA hai, ataeva samyaktva aura zruta sAmAyika ko Adi meM mAnanA ucita hI hai| eka cUlhe cauke kA kAma karane vAlI mahilA aura dUkAna para baiThA vyavasAyI yadi samyaktva sAmAyika se sampanna hogA to use sadaiva yaha dhyAna rahegA ki mere nimitta se, merI asAvadhAnI se kisI bhI jIva-jantu ko pIr3A na pahu~ce / cUlhe aura vyavasAya kA kAma cala rahA hai aura vaha mahilA tathA puruSa sAmAyika bhI kara rahe haiN|. bAhya dRSTi se yaha sAmAyika nahIM hai para yadi vAstava meM sAmAyika na ho to vaha hiMsA ko kaise bacAegA? ataeva kahA gayA hai ki vahAM sAmAyika kI Adi hai| __ aura anta meM, jahAM tyAga kI pUrNatA hai vahAM to sAmAyika hai hI / anartha daNDa viramaNa vrata ke pazcAt sAmAyika ko sthAna dekara mahAvIra svAmI ne eka mahattvapUrNa bAta yaha sUcita kI hai ki bhogopabhoga kI vRtti para aMkuza rakhanA caahie| aisA karane se sAdhanA ke mArga meM zAnta aura sthira dazA sulabha hogI / zAnti aura sthiratA ke binA sAdhanA nahIM ho sakatI / jo svayaM azAnta rahegA vaha dUsaroM ko kaise zAnti pradAna kara sakatA hai ? ___ mahApuruSa sAdhanA ke mArga meM saphala hue, svayaM zAnti svarupa bana gae aura dUsaroM ke. pathapradarzaka bana gae / mahAvIra svAmI ne Ananda kA patha pradarzana kiyA / bhadrabAhu ne sthUlabhadra ko yogya pAtra jAna kara unakA pathapradarzana kiyA / unheM zruta kA abhyAsa karAyA / zrutAbhyAsa ke lie pAMca avaguNoM kA parityAga karanA atyAvazyakahai- . thaMbhA kohA pamAeNaM rogeNAlassaeNa ya / . . . . . .
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 445 . jJAnArthI puruSa ko (9) ahaMkAra (2) krodha ) pramAda (8) roga aura (6) Alasya, ina pAMca bAtoM se bacanA hI cAhie / inase bacane para hI jJAna kA abhyAsa kiyA jA sakatA hai / jaise U~cI jamIna para pAnI nahIM car3hatA usI prakAra ahaMkArI ko vidyA kI prApti nahIM hotI / vidyA prApti ke lie vinamratA cAhie, vinayazIlatA honI caahie| isI prakAra jo krodhazIla hotA hai, cir3acir3A hotA hai, jisake hRdaya meM krodha kI jvAlAe~ rahatI haiM, vaha bhI zruta kA abhyAsa karane meM asamartha rahatA hai / pramAdI / vyakti calate calate bahuta samaya taka bAteM karatA rahatA hai, soyA to sotA rahegA, khAne baiThA to khAyA karegA / zrRMgAra-sajAvaTa karane meM ghaNToM bitA degA | vaha kucha samajhegA, kucha karegA / phijUla kI bAtoM meM upayogI samaya naSTa karegA / dUsaroM kI nindA karegA, vikathA karegA aura apanI ora jarA bhI lakSya nahIM degaa| AlasI AdamI bhI vidyA kA abhyAsa nahIM kara sakatA / vidyAbhyAsa ke lie sphUrti Avazyaka hai| niyamita kArya karane kI vRtti apekSita hai| 'AlasyaM hi manuSyANAM zarIrastho mahAripuH' arthAt Alasya zarIra ke bhItara paiThA huA mahAn zatru hai| bAhara ke duzmana se bacanA sarala hotA hai kintu apane hI andara chipe bairI se pAra pAnA kaThina hotA hai| AlasI manuSya upasthita kArya ko Age sarakAne kI ceSTAM karatA hai, kartavya ko TAlane aura usase bacane kA prayatna karatA hai aura yahI soca kara samaya naSTa karatA hai ki Aja nahIM, kala kara lege / kala Ane para parasoM kA bahAnA karatA hai aura Apa hI apane ko dhokhA detA rahatA hai / . isa prakAra jJAnopArjana ke bAdhaka kAraNoM ko jAna kara unase bacanA caahie| jo ukta pAMcoM doSoM se bace rahate haiM ve hI zruta kI ArAdhanA karane meM samartha hote haiN| sthUlabhadra ke sAtha kaI santa zrutAbhyAsa ke hetu gae the / kintu sthUlabhadra ke sivAya zeSa sabhI vApisa lauTa Ae / unameM ukta pAMca bAtoM meM se koI na koI bAta rahI hogI / jo vyakti dRr3ha saMkalpa ke sAtha, himmatapUrvaka kisI zubha kArya meM juTa jAtA hai, use avazya saphalatA prApta hotI hai cAhe vaha kArya kitanA hI dussAdhya hoN| . manuSya jIvana alpakAlika hai / mRtyu jJAnI aura ajJAnI meM, gRhastha aura gRhatyAgI meM evaM rAjA aura raMka meM koI bheda nahIM karatI / usake lie sabhI samAna hai / jisane janma liyA, usakA maraNa avazyaMbhAvI hai / AcArya saMbhUtivijaya bhI / antataH svargavAsI bane / unake dehotsarga ke bAda bhadrabAhu lauTa kara Ae aura unhoMne
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 AdhyAtmika Aloka zAsanasUtra saMbhAlA / sthUlabhadra bhI nizcala saMkalpa ke sAtha unake pAsa rahe / isa samaya taka dasa pUrvo ke lagabhaga kA jJAna unheM ho calA thA | bhadrabAhu svAmI ne kuzalatA ke sAtha zAsana calAnA prArambha kiyA / sthUlabhadra unake sahAyaka the| ve ojasvI, tejasvI aura sUkSma siddhAntavettA ho gae the tathA bhadrabAhu ke bAda AcArya pada ke yogya samajhe jAne lage the| Agama yA kisI bhI anya viSaya kA zabdArtha prApta karake yadi cintana na kiyA gayA to AtmA kI unnati nahIM ho sakegI / par3ha kara cintana aura manana karane se hI jIvana meM mor3a AtA hai aura mor3a Ane para AtmA kA utthAna hotA hai / paThita pATha cintana-manana ke dvArA hI AtmasAt yA hRdayaMgama hotA hai aura vahI jJAna sArthaka hai jo AtmasAt ho jAe / sthUlabhadra apane guru bhadrabAhu se vAcanA lekara bAda meM alaga se cintana karate aura usakI dRr3ha dhAraNA karane kI koziza karate the| aisA karane se unheM bahuta lAbha huA / ___ Apa logoM ne bhI cAturmAsa meM pratidina vyAkhyAna zravaNa kiyA hai / usameM / se kyA aura kitanA grahaNa kiyA, isa bAta para Apako vicAra karanA cAhie / cAturmAsa kI samApti ke dina sannikaTa A rahe haiM / devAlaya kA kabUtara nagAr3A bajAne para bhI nahIM ur3atA parantu kuA~ kA kabUtara sAdhAraNa AvAja se bhI ur3a jAtA hai| hameM devAlaya ke kabUtara ke samAna nahIM honA cAhie jisa para kahane-sunane. kA kucha asara hI nahIM par3atA, balki kueM ke kabUtara ke samAna bananA cAhie / Atmahita kI jo bhI bAta karNagocara ho usako viveka ke sAtha apanAnA cAhie / apanAne se hI jJAna sArthaka hotA hai / agara jIvana meM kucha bhI na utArA gayA to phira korA jJAna kisa matalaba kA ? sthUlabhadra kI sAta bahineM bhI thIM jo bar3I buddhizAlinI thIM / mahAmantrI zakaTAra ne unake jIvana-nirmANa meM koI kasara nahIM uThA rakhI thii| usane sone se zarIra ko susajjita karane kI apekSA jJAna se jIvana ko maNDita karanA adhika kalyANakara samajhA / una bahinoM ne bhI prApta jJAna kA sadupayoga kiyA aura saMyama ko grahaNa kiyA / isa prakAra ve jJAna ke sAtha saMyama kI sAdhanA karane lagIM / suzikSA aura jJAna kI upasampadA prApta kara lene ke kAraNa aura sAtha hI apane bhAI sthUlabhadra ke sAdhu ho jAne ke kAraNa unhoMne apane jIvana ko rAga kI ora bar3hAnA chor3a diyA / rAga roga hai, aisA samajha kara unhoMne virAga kA mArga apanAyA-dIkSA aMgIkAra 2 kara lI / yahI nahIM, tapa aura saMyama kI ArAdhanA karake jJAna kI jyoti prApta kii|
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 447 sAtoM sAdhviyAM AcArya bhadrabAhu kI sevA meM pahu~cI jisase apane bhrAtA sthUlabhadra ke darzana kara skeN| bandhuo ! jaise ina santagaNoM kA jIvana jJAna ke apUrva Aloka se jagamagA uThA, usI prakAra hameM bhI apane jIvana ko Alokamaya banAnA hai / aisA karane para hI ubhayaloka meM kalyANa hogaa|
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ [69] sAmAyika vItarAga deva ne AdhyAtmika sAdhanA kA bar3A mahatva batalAyA aura jaba koI bhI sAdhaka sAdhanA ke mahatva ko hRdayaMgata karake usake vAstavika rUpa ko apane jIvana meM utAratA hai to usake jIvana kA mor3a nirAlA ho jAtA hai / cAhe usakI bAhya pravRttiyAM evaM ceSTAeM badalI huI pratIta na hoM tathApi yaha nizcita hai ki sAdhanAzIlatA kI sthiti meM jo bhI kArya yA saMsAra-vyavahAra kiye jAte haiM, unake pIche sAdhaka kI vRtti bhinna prakAra kI hotI hai / eka hI prakAra kA kArya karane vAle do vyaktiyoM kI Antarika vRtti meM jamIna-AsamAna jitanA antara ho sakatA hai| udAharaNa ke lie bhojana kriyA ko lIjie / eka manuSya jivAlolupa hokara bhojana karatA hai aura dUsarA jitendriya puruSa bhI bhojana karatA hai| Upara se bhojana kriyA donoM kI samAna pratIta hotI hai / kintu donoM kI Antarika vRtti meM mahAn antara hotA hai / prathama vyakti rasanA ke sukha ke lie atizaya-gRddhipUrvaka khAtA hai jabaki jitendriya puruSa lolupatA ko nikaTa bhI na phaTakane dekara kevala zarIra-nirvAha kI dRSTi se bhojana karatA hai| usake mana meM lezamAtra bhI gRddhi nahIM hotI / isa prakAra eka-sI pravRtti meM bhI vRtti kI jo bhinnatA hotI hai, usase pariNAma meM bhI mahAna antara par3a jAtA hai / jitendriya puruSa ke bhojana kA prayojana saMyama-dharma-sAdhaka zarIra kA nirvAha karanA mAtra hone se vaha karma-bandha nahIM karatA, jabaki rasanAlolupa apanI gRddhi ke kAraNa use karmabandha kA kAraNa banA letA hai / yaha sAdhanA kA hI pariNAma hai / yahI nahIM, sAdhanA vihIna vyakti rUkhA-sUkhA bhojana karatA huA:bhI hRdaya meM vidyamAna lolupatA ke kAraNa tIvra karma bA~dha letA hai jabaki sAdhanA sampanna puruSa sarasa bhojana karatA huA bhI apanI anAsakti ke kAraNa usase bacA rahatA hai|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 449 AdhyAtmika Aloka sAdhanA zUnya manuSya ke pratyeka kArya-kalApa meM Asakti kA viSa ghulA rahatA hai, sAdhanAzIla unhIM kAryoM ko anAsakta bhAva se karatA huA unameM vItarAgatA kA amRta bhara detA hai| . adhyAtma sAdhanA kA arthAt rAga-dveSa kI vRtti kA parityAga karake samabhAva jAgRta karane kA mahatva kama nahIM hai aura yahI sAdhaka ke jIvana ko nirmala aura ucca banAne kA kAraNa banatA hai / __ Aja vrattoM kI sAdhanA karane vAle thor3e hI dikhAI dete haiM, isakA kAraNa yaha hai ki loga sAdhanA ke mahatva ko ThIka taraha samajha nahIM pAe haiM aura isI kAraNa ve sAdhanA ke mArga meM pravRtta nahIM ho rahe haiM / bhUtakAla aura vartamAna kAla kA itihAsa dekhane se yaha bAta pramANita hotI hai ki jisane sAdhanA ko jIvana meM utAra liyA usane apanA yaha loka aura paraloka sudhAra liyaa| gRhastha Ananda ne prabhu mahAvIra ke caraNoM meM pahu~ca kara bAraha vrata aMgIkAra kiye aura apane jIvana ko sAdhanA ke mArga meM lagA diyA / sAdhAraNa UparI dRSTi se bhale hI dikhAI na de ki usake jIvana meM kyA parivartana AyA, magara usake Antarika jIvana meM AdhyAtmikatA kI jyoti jagamagA gaI / yahI kAraNa hai ki Ananda sabhI aticAroM kA parityAga karane ke lie dRr3ha pratijJa ho jAtA hai / jo sAdhaka bhogopabhoga ke sAdhanoM ke viSaya meM apane mana ko niyantrita kara letA hai aura unakI sImA nirdhArita kara letA hai, vaha mAnasika santulana ko prApta karake sAmAyika kI sAdhanA meM tatpara ho jAtA hai / saMyama kI sAdhanA ke vikasita karanA usake jIvana kA lakSya bana jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne Ananda ko lakSya karake, usake vratoM kI nirmalatA ke lie aticAroM kA nirUpaNa kiyA / yadyapi zAstrakAra kA lakSya Ananda zrAvaka hai kintu Ananda ke mAdhyama se ve saMsAra ke sabhI mumukSuoM ko preraNA denA cAhate haiN| ataeva vaha nirUpaNa jaise usa samaya Ananda ke lie hita kara thA usI prakAra anya zrAvakoM ke lie bhI hita kara thA aura jaise usa samaya hita kara thA vaise hI Aja bhI hitakara hai / zAzvata satya trikAla-abAdhita hotA hai / deza aura kAla kI sImAeM use badala nahIM sktii| bhagavAna ne kahA-sAmAyika vrata ke pAMca dUSaNa haiM / sAdhaka ina dUSaNoM ko . samIcIna rUpa meM samajhe aura inase bacatA rahe / inakA.AcaraNa na kare /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 AdhyAtmika Aloka sAmAyika tana aura mana kI sAdhanA hai / isa vrata kI ArAdhanA meM tana kI dRSTi se indriyoM para niyantraNa sthApita kiyA jAtA hai aura mana kI dRSTi se usake udvega evaM cAMcalya kA nirodha kiyA jAtA hai / mana meM nAnA prakAra ke jo saMkalpa-vikalpa hote rahate haiM, rAga kI, dveSa kI, moha kI yA isI prakAra kI jo paristhiti utpanna hotI rahatI hai, use roka denA sAmAyika vrata kA lakSya hai / samabhAva kI jAgRti ho jAnA zAnti prApti kA mUla mantra hai / isa saMsAra meM jitane bhI duHkha, dvanda, kleza aura kaSTa haiM, ve sabhI citta ke viSama bhAva se utpanna hote haiN| una sabake vinAza kA ekamAtra upAya samabhAva hai / samabhAva vaha amogha kavaca hai jo prANI ko samasta AghAtoM se surakSita kara detA hai / jo bhAgyavAn samabhAva ke suramya sarovara meM sadA avagAhana karatA rahatA hai, use saMsAra kA tApa pIr3A nahIM pahuMcA sakatA | samabhAva vaha lokottara rasAyana hai jisake sevana se samasta Antarika vyAdhiyAM-vaibhAvika pariNatiyAM naSTa ho jAtI haiM / AtmA rUpI nirmala gagana meM jaba samabhAva kA sUrya apanI samasta prakharatA ke sAtha udita hotA hai to rAga, dveSa, moha Adi ulUka vilIna ho jAte haiM / AtmA meM apUrva jyoti prakaTa ho jAtI hai aura usake sAmane Aloka hI Aloka prasArita ho uThatA hai / kintu anAdi kAla se vibhAva meM ramaNa karane vAlA aura viSama bhAvoM ke viSa se prabhAvita koI bhI jIva sahasA samabhAva kI uccatara bhUmikA para nahIM pahu~ca sakatA | samabhAva ko prApta karane aura bar3hAne ke lie abhyAsa kI AvazyakatA hotI hai / jaise akhAr3e meM vyAyAma karane vAlA vyakti apane zArIrika bala ko bar3hAtA hai, vaise hI sAmAyika dvArA sAdhaka apanI mAnasika durbalatAoM ko dUra karake samabhAva aura saMyama ko prApta karatA hai / ataeva prakArAntara se sAmAyika ke sAdhanoM ko mana kA vyAyAma kahA jA sakatA hai| . sAmAyika vrata kI ArAdhanA karane meM aticAra laga sakate haiM, ve isa prakAra (9) maNaduppaNihANe-sAmAyika kA pahalA aticAra manaH duSpraNidhAna hai jisakA tAtparya hai mana kA azubha vyApAra | sAmAyika ke samaya meM sAdhaka ko aise vicAra nahIM karane cAhie jo sadoSa yA pApayukta hoM / sAmAyika meM mana Atmonmukha hokara ekAgra bana jAnA cAhie / ekAgratA ko khaNDita karane vAle vicAroM ko mana meM sthAna denA yA Atma ciMtana se vimukha karane vAle vicAroM kA mana meM praveza hone denA sAdhaka kI pahalI durbalatA hai|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451 AdhyAtmika Aloka mana meM bar3I zakti hai / usake prazasta vyApAra se svarga mokSa aura aprazasta vyApAra se naraka taiyAra smjhie| kahA hai mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / kisI jalAzaya kA pAnI vyartha bahAyA jAya to vaha kIr3e utpanna karatA hai aura saMhAraka bana jAtA hai aura yadi usI jala kA ucita upayoga kiyA jAya to aneka kheta lahalahAne lagate haiM / mAnasika zakti kA bhI yahI hAla hai / mAnasika zakti ke sadupayoga se alaukika zAnti prApta kI jA sakatI hai / ataeva mana ko kAbU meM karanA sAdhanA kA pradhAna aMga hai / mana meM garva, krodha, kAmanA, bhaya Adi ko sthAna dekara yadi koI sAmAyika karatA hai to ye saba mAnasika doSa ise malina banA dete haiM / pati aura patnI meM yA pitA aura putra meM ApasI raMjiza paidA ho jAya taba ruSTa hokara kAma na karake sAmAyika meM baiTha jAnA bhI dUSaNa hai / abhimAna ke vazIbhUta hokara yA putra, dhana, vidyA Adi ke lAbha kI kAmanA se prerita hokara sAmAyika kI jAtI hai to vaha bhI mAnasika doSa hai / aprazasta mAnasika vicAroM ke kAraNa sAmAyika se Ananda lAbha ke badale ulaTA karma bandha hotA hai / ataeva sAdhaka ko isa ora se sAvadhAna rahanA cAhie aura prasanna evaM zAntacitta se samabhAva ko jAgRta karane ke uddezya se, vItarAga bhAva kI vRddhi ke lie tathA karmanirjarA ke hetu hI sAmAyika kI ArAdhanA karanI caahie| (2) vayaduppaNihANe-sAmAyika kA dUsarA doSa hai vacana kA duSpraNidhAna arthAt vacana kA aprazasta vyApAra | sAmAyika ke samaya Atmacintana, bhagavat smaraNa yA svAtmaramaNa kI hI pradhAnatA hotI hai, ataeva sarvottama yahI hogA ki mauna bhAva se sAmAyika kA ArAdhana kiyA jAya / yadi AvazyakatA ho aura bolane kA avasara Ae to bhI saMsAra-vyavahAra sambandhI bAteM nahIM karanI cAhie / hATa, havelI yA bAjAra sambandhI bAteM na kareM, kAma kathA aura yuddha kathA se sarvathA bacate raheM / kuTumba-parivAra ke hAni-lAbha kI bAteM karanA bhI sAmAyika ko dUSita karanA hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA-"mAnava ! sAmAyika AtmopAsanA kA parama sAdhana hai / ataeva sAmAyika ke kAla meM apanI AtmA ke svarUpa ko nihAra, AtmA ke ananta ajJAta vaibhava ko pahacAnane kA prayatna kara, bheda-vijJAna kI alaukika jyoti ko vRddhiMgata kara, mana kI ekAgratA ke sAtha vacana ko gopana kara aura sampUrNa kAyayoga apanI hI AtmA meM samAhita kara le / itanA na ho sake to kama se kama vacana kA duSpraNidhAna to mata kara / aisA bola jo hita, mita, tathya, pathya aura nirdoSa ho / " sAmAyika ke samaya paramAtmA kI stuti aura zAnta paThana meM vANI kA upayoga kiyA jA sakatA hai / aisA karanA vacana kA supraNidhAna hai|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 . AdhyAtmika Aloka yogAcArya RSi pAtaMjali ke batAye hue yoga ke ATha aMgoM meM-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA aura samAdhi parigaNita haiM / yoga kI antima avasthA samAdhi hai / samAdhi-avasthA ko prApta karane ke lie sAmAyika vrata kA abhyAsa Avazyaka hai| sAmAyika vrata ke svarUpa para gaharAI se vicAra kareMge to pratIta hogA ki isameM yogAMgoM kA sahaja hI samAveza ho jAtA hai / yoga kA prathama aMga yama hai| . yama kA artha hai ahiMsA Adi vrata / kahA bhI hai-'ahiMsA satyAsteya brahmacaryAparigrahAH yamAH / ' sAmAyika meM bhI hiMsA, asatya, caurya, kuzIla aura mamatva kA tyAga kiyA jAtA hai / isa prakAra sAmAyika meM yoga ke prathama aMga kA anAyAsa hI antarbhAva ho jAtA hai / sAmAyika meM prabhusmaraNa, svAdhyAya Adi kA abhyAsa kiyA jAtA hai jo yoga kA niyama nAmaka dUsarA aMga hai| sAmAyika ke samaya zarIrika ceSTAoM kA gopana karake sthira eka Asana se sAdhanA kI jAtI hai | calAsana aura kuAsana sAmAyika ke doSa mAne gae haiM / agara koI padmAsana yA vajrAsana Adi se lambe kAla taka na baiTha sake to kisI bhI sukhada evaM samAdhijanaka Asana se baiThe kintu sthira hokara baiThe / palathI Asana yA utkuTuka Asana se bhI baiThA jA sakatA hai| kintu binA kAraNa bAra-bAra Asana na badalate hue sthira baiThanA cAhie / . yogAcArya ne yoga ke 84 Asana batalAe haiM kintu kauna kisa Asana kA prayoga karake sAdhanA kare, isa sambandha meM kisI prakAra kA Agraha na rakhate hue . 'sukhAsanam' ke siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai / jisa Asana se sukhapUrvaka baiThA jAya aura jisake prayoga se citta meM zAnti rahe vahI upayukta Asana hai / rugNAvasthA meM jaba baiThane kI zakti na ho to daNDAsana se leTakara bhI sAdhanA kara sakate haiM / isa prakAra Asana ke abhyAsa meM yoga kA tIsarA aMga A jAtA hai| . dhyAna meM logassa satra Adi kA cintana batalAyA gayA hai / yadi usameM sAMsa ko binA tor3e dhIre-dhIre smaraNa. ko bar3hAyA jAya to anAyAsa hI prANa kI dIrghatA prApta ho sakatI hai / isa prakAra sAmAyika meM prANAyAma bhI ho jAtA hai| ___mahAvIra svAmI ne sAr3he bAraha varSa paryanta tIvra tapazcaryA karake vItarAga dazA prApta kI aura sAmAyika kA sAkSAtkAra kiyaa| unhoMne saMsAra ko yaha sandeza diyA ki yadi zAnti, sthiratA aura vimalatA prApta karanI hai to sAmAyika kI sAdhanA kro|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 AdhyAtmika Aloka vItarAgatA ke sarvocca zikhara para AsIna arhantoM ne prakaTa kiyA hai ki jaba taka sAmAyika kA sAkSAtkAra nahIM kiyA jAtA jaba taka sAmAyika sAdhanA kaI bAra AtI hai aura calI bhI jAtI hai, cAhe sAdhaka zramaNopAsaka ho athavA zramaNa ho / (2) kAyaduppaNihANe-sAmAyika kA tIsarA dUSaNa zarIra kA duSpraNidhAna hai| zarIra ke aMga-pratyaMga kI ceSTA sAmAyika meM bAdhaka na ho, isake lie yaha Avazyaka hai ki indriyoM evaM zarIra dvArA ayatanA kA vyavahAra na ho / sAmAyika kI nirdoSa sAdhanA ke lie yaha apekSita hai / idhara-udhara ghUmanA, binA dekhe calanA, pairoM ko ghumAte hue calanA, rAtri meM binA pUMje calanA binA dekhe hAtha-paira phailAnA Adi kAya ke duSpraNidhAna ke antargata haiM / mana, vacana aura kAya kA duSpraNidhAna hone para sAmAyika kA vAstavika Ananda prApta nahIM hotaa| kisI gAMva meM eka bur3hiyA thI / putra Adi parivAra ke hone para bhI snehavazAta becArI rAta-dina ghara gRhasthI ke kArya meM pacatI rahatI thii| saubhAgya se usa gAMva meM eka mahAtmA jA pahu~ce / bur3hiyA ke putra bahuta ziSTa aura sAdhu-sevI the / ve mahAtmA kI sevA meM pahu~ca kara aura bahuta Agraha karake unheM apane ghara lAe / mahAtmA se nivedana kiyA-"mahArAja ! hamArI mAtA vRddhAvasthA meM bhI koI dharmakRtya nahIM karatIM / unheM yadi kucha preraNA kareM aura niyama dilA deM to unakA kalyANa hogA / " ___ mahAtmA ne uttara diyA-jaisA avasara hogA, dekhA jAegA / para santa-mahAtmA paropakAra parAyaNa hote haiM / ve Atma-kalyANa ke sAtha para-kalyANa ko bhI apane jIvana kA parama lakSya mAnate haiM / balki yoM kahanA cAhie ki paropakAra ko bhI ve AtmopakAra kA hI eka aMga samajhate haiM / ataeva mahAtmA bhikSA ke avasara para unake ghara pahu~ce / lar3ake bhikSA dene lage to vRddhA ne kahA-"Aja to mujhe bhI lAbha lene do|" lar3ake eka ora ho gae aura vRddhA mahAtmA ko AhAra dAna dene lgii| mahAtmA ne usase kahA-"bAI ! tumhAre hAtha se hama tabhI bhikSA grahaNa kareMge jaba kucha dhArmika niyama grahaNa krogii|" bur3hiyA nahIM cAhatI thI ki mahAtmA usake dvAra para padhAra kara khAlI lauTeM, ataeva usane pratidina eka sAmAyika karane kA niyama le liyA / mahAtmA usake hAtha se bhikSA lekara apane sthAna para cale ge| vRddhA pratidina samaya-asamaya ghar3I bhara sAdhanA kara letI thI / eka dina bhojana se nivRtta ho jAne ke pazcAt usakI bahue~ gA~va meM idhara-udhara milane calI
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 AdhyAtmika Aloka giiN| cane bhigoye gaye the so ghara ke bAhara cabUtare para sUkha rahe the / vRddhA ghara ke bAhara sAmAyika karane baiThI thI, ataeva bahuoM ne bAhara jAte samaya makAna kA tAlA lagA diyA aura cAbI dvAra para eka ora laTakA dI / saMyogavaza usake eka lar3ake ko paserI kI AvazyakatA par3I aura vaha use lene ke lie ghara AyA / usane daravAjA banda dekha kara vApisa lauTane kA upakrama kiyA / bur3hiyA baiThI baiThI yaha saba dekha rahI thI magara sAmAyika meM hone se kucha kahane meM saMkoca kara rahI thii| kintu anta taka usase rahA nahIM gayA / usane socA-lar3ake ko vyartha hI cakkara hogA aura vyApAra ke kAma meM bAdhA pdd'egii| ____idhara usake mana meM yaha saMkalpa-vikalpa cala hI rahA thA ki acAnaka eka bhaiMsA udhara A nikalA aura canoM kI ora bar3hane lgaa| bur3hiyA ke lie cupa rahanA aba asambhava ho gayA, parantu sAmAyika ke bhaMga hone kA bhaya bhI usake citta meM samAyA huA thA / sAmAyika bhaMga karane se na mAlUma kyA anartha yA aniSTa ho jAya, isa bhaya se vaha udvigna ho rahI thii| manuSya dUsaroM ko to dhokhA detA hI hai, apane Apako bhI dhokhA dene se nahIM cUkatA / bur3hiyA ne isa avasara para AtmavaMcanA kA hI avalambana liyA / vaha zAntinAtha bhagavAna kI prArthanA karane ke bahAne kahane lagI-"beTA jarA zAntinAtha kI prArthanA suna le, maiM sAmAyika meM huuN|" prArthanA yoM hai "pAr3o dAla care, kUcI ghor3A pare, ___ pasarI ghaTTI tale, mohI tAro jI, zrI zAntinAtha bhagavAna, mohI pAra utAro jI / " lar3ake ne yaha prArthanA sunI aura usake marma ko bhI samajha liyA / usane bhaiMse ko bhagA diyA, kUcI prApta kara lI aura paserI lekara calA gyaa| - isa prakAra sAmAyika karane kA svAMga karane se, daMbha karane se aura AtmapravaMcanA karane se ananta kAla meM bhI kArya siddhi hone vAlI nahIM hai / dharma usI ke mana meM rahatA hai jo nirmala ho / mAyA aura daMbha se paripUrNa hRdaya meM dharma kA praveza nahIM ho sakatA / bur3hiyA kI jaisI ceSTA karane se mana kA, vacana kA aura kAya kA bhI duSpraNidhAna hotA hai aura isase sAmAyika kA pradarzana bhale. ho jAya, vAstavika sAmAyika ke phala kI prApti kA to prazna hI nahIM uThatA / 8) sAmAiassa sai akaraNayA sAmAyika kAla meM sAmAyika kI smRti na rahanA bhI sAmAyika kA doSa hai /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 455 (5) sAmAiassa aNavaTThiyassa karaNayA vyavasthita rUpa se arthAt Agamokta paddhati se sAmAyika vrata kA anuSThAna na karane se isa doSa kA bhAgI honA par3atA * hai| sAmAyika aMgIkAra karake pramAda meM samaya vyatIta kara denA, niyama ke nirvAha ke lie jaldI-jaldI sAmAyika karake samApta kara denA, citta meM viSama bhAva ko sthAna denA Adi anaucitya isa vrata ke doSa ke antargata haiM / sAmAyika sAdhanA kI antima dazA samAdhi hai, jaise yogazAstra ke anusAra yoga kI antima sthiti samAdhi hai / samAdhi kI sthiti meM pahu~ca jAne para sAdhaka zoka aura cintA ke kAraNa upasthita hone para bhI Ananda meM magna rahatA hai / zoka usake antaHkaraNa ko mlAna nahIM kara sakatA aura cintA usake citta meM caMcalatA utpanna nahIM kara sakatI / vaha AtmAnanda meM masta ho jAtA hai / isI adbhuta Ananda kI prApti ke lie cakravartiyoM ne aura bar3e-bar3e samrAToM ne bhI apane sAmrAjya ko tinake kI taraha tyAga kara sAmAyika vrata ko aMgIkAra kiyA thA / vastutaH sAmAyika meM nirAlA hI Ananda hai / usa Ananda ke sAmane viSayajanya sukha kisI ginatI meM nahIM hai / magara zarta yahI hai ki sAmAyika saccI sAmAyika ho, bhAva sAmAyika ho aura usake anuSThAna meM sva-para kaMcanA ko sthAna na ho| AtmA meM jaba taka zuddha dRSTi nahIM utpanna hotI, zuddha AtmakalyANa kI kAmanA nahIM jAgatI aura mana laukika eSaNAoM se Upara nahIM uTha jAtA, taba taka zuddha sAmAyika kI prApti nahIM hotI / ataeva laukika kAmanA se prerita hokara sAmAyika kA anuSThAna na kiyA jAya varan karmabandha se bacane ke lie-saMvara kI prApti ke lie sAmAyika kA ArAdhana karanA cAhie | kAmarAga aura lobha ke jhoMkoM se sAdhanA kA dIpa manda ho jAtA hai | aura kabhI-kabhI bujha bhI jAtA hai / ataeva Agamokta vidhi se utkRSTa prema ke sAtha sAmAyika karanA cAhiye jo aisA karegA usakA vartamAna jIvana alaukika Ananda se paripUrNa ho jAegA aura paraloka parama maMgalamaya bana jaaegaa|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ [70] dIpAvalI kI ArAdhanA dIpamAlikA parva carama tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra kI parama pAvana smRti kA jAjvalyamAna pratIka hai / prabhu mahAvIra ke nirvANa kI smRti Aja ke dina tAjA ho jAtI hai| bhagavAna ne isI dina nirvANa lAbha kiyA thaa| tabhI se yaha parva loga apane-apane stara para evaM mantavya ke anusAra manAte A rahe haiN| kucha manISiyoM kA kathana hai ki dIpamAlikA parva bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se pahale se hI Arya jAti meM pracalita thA, parantu isa mata kI puSTi meM koI spaSTa aura Thosa pramANa upalabdha nahIM hai| isa avasara para dIpamAlikA ke itihAsa kI chAnabIna nahIM karanA hai| yaha to sunizcita hai ki yA to pUrva paramparAgata isa parva ko bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ne sajIva evaM mAMgalika svarUpa pradAna kiyA yA bhagavAna ke nirvANa ke kAraNa hI isa parva kA pratiSThAna huaa| donoM sthitiyoM meM isa parva ke sAtha bhagavAn mahAvIra ke nirvANa kA ghaniSTha sambandha hai| dIrghatapasvI zramaNottama mahAvIra jaise lokottara mahApuruSa kI smRti meM manAye jAne ke kAraNa yaha parva bhI lokottara parva hai / ataeva ise lokottara bhAvanA se evaM lokottara lAbha kI dRSTi se manAnA cAhie / Aja kI isa maMgalamaya velA meM hama bhagavAna mahAvIra kI smRti ko tAjA kara rahe haiM aura una smRtiyoM se jIvana nirmANa kA patha-pradarzana bhI prApta kara rahe haiM / parva ke maMgalamaya rUpa ko sabhI apanAte haiM / jo rAgI haiM ve rAga kI sImA meM parva manAte haiM, bhogI jIva use bhoga kA viziSTa avasara mAnate haiM, kintu jo vivekazAlI haiM ve parva kI prakRti kA vicAra karate haiM / socate haiM ki isa parva ke pIche kyA itihAsa hai ? kyA uddezya hai ? aura ve usI ke anurUpa parva kA ArAdhana
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka ___457 karate haiM / jisa parva kA sambandha vItarAga puruSa ke sAthai ho, use rAgavarddhaka DhaMga se manAnA ve ucita nahIM mAnate / ve socate haiM ki yadi parva ko rAga vRddhi meM lagA diyA gayA to parva ko manAne kA kyA lAbha hai ? saMsArI prANI kA samagra jIvana hI rAga-dveSavarddhaka kAryoM meM lagA rahatA hai, agara parva ko bhI aise hI kAryoM meM vyatIta kara diyA jAya to parva kI vizeSatA hI kyA rahegI? jo parva ko Amoda-pramoda meM sImita kara dete haiM, vAstava meM ve parva se kucha bhI lAbha prApta nahIM karate / viveka kA takAjA hai ki isa prakAra ke avasara kA kucha aisA upayoga kiyA jAya jisase AtmA ke svAbhAvika guNoM kA vikAsa ho, rAga-dveSa kI pariNati . meM nyUnatA Ae; jIvana maMgala kA sAdhana bana jAe aura. AtmotthAna ke patha para adhika nahIM to kucha kadama Age bar3ha skeN| bAlaka ha~sanA, gAnA, khAnA, pInA Adi cahala-pahala ho to parva mAnatA hai parantu samajhadAra kA parva antarmukhI hotA hai / vaha dekhanA cAhatA hai ki ina laharoM kA maMgalamaya rUpa kyA hai ? vaha parva ko zAzvata evaM vAstavika kalyANa kA sAdhana banAtA hai| magara sarvasAdhAraNa loga aisI cintA nahIM karate / yaha cetanA to unhIM prabuddhajanoM meM jAgRta hotI hai jinake jIvana meM tIna viSaya tRSNA aura kAmanA nahIM hai / satyapuruSoM ke caraNa-cinhoM para calakara hama bhI apanA utthAna kara sakate haiN| unake caraNa-cinhoM ko pahacAnane ke lie hI parvo kA Ayojana kiyA jAtA hai / ataeva hameM dekhanA cAhie ki kisa parva kI kyA vizeSatA hai aura usake pIche kyA mahatva chipA hai ? eka rUpa bAhya prakAza kA hai, dUsarA Antarika prakAza kA / eka Aja camaka kara kala samApta ho jAyegA, dUsarA zAzvata rhegaa| dIpAvalI kA yaha sandeza hai ki dIpaka-prakAza ke abhAva meM andherI rAta meM ghUmane vAlA bhaTaka jAegA, isI prakAra jJAna kI rozanI meM na calane vAlA TakkareM khAkara apanA vinAza bulA legA / bhagavAna mahAvIra janma se hI avadhijJAna nAmaka atIndriya jJAna se sampanna the| dIkSA aMgIkAra karate hI unheM manaHparyAya jJAna bhI prApta ho gayA thA / kintu ve itane hI se santuSTa na hue| unhoMne paripUrNa jJAna prApta karane ke lie ugra tapazcaraNa kiyA aura use prApta kiyaa| pUrNa jJAna prApta karane ke pazcAt ve dUsaroM ko bhI jJAna dene meM samartha hue / isI kAraNa unheM jJAna kA dIpaka kahA gayA hai /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 AdhyAtmika Aloka peTomeksa aura bijalI kA balva dUsare dIpakoM ko prakAzita karane meM samartha, nahIM hotA / dUsare dIpakoM ko to TimaTimAtA manda prakAza vAlA dIpaka hI jalA sakatA hai / TArca, balba Adi meM yaha kSamatA nahIM hai ki ve dUsare ko prakAzita kara sakeM / dIpaka meM hI yaha vizeSatA hai ki usase hajAroM aura lAkhoM dIpaka jalAye jA sakate haiM / jJAnI ko pradIpa kI upamA dI gaI hai, kyoMki usameM bhI dIpaka kI khUbI maujUda rahatI hai / vaha anekoM ko jJAna kI jyoti se jAjvalyamAna kara sakatA hai| kevalajJAna sabhI jJAnoM meM zreSTha hai, paripUrNa hai, ananta hai, anAvaraNa hai, magara vaha dUsaroM ko pratibuddha nahIM kara sakatA / kevalI kA vacanayoga hI dUsaroM ko jJAna kA prakAza dene meM nimitta hotA hai | zrutajJAna amUka aura zeSa jJAna muka hai / zrutajJAna ke mAdhyama se eka sAdhaka dUsaroM ke antaHkaraNa ko jAgRta kara sakatA hai| yaha zrutajJAna kI anya jJAnoM se viziSTatA hai / jJAna kI sUkSmatA kI dRSTi se kevala jJAna sabase adhika sUkSma hai kyoMki usameM pUrNatA hai, magara kevalajJAna rUpI sUrya bahuta teja hone para bhI pratyeka sthAna kA andherA dUra nahIM kara sakatA | kone-kone kA andherA dUra karane ke lie to dIpaka kAma AtA hai / zrutajJAna dIpaka ke samAna hai| - jaba mAnava ke mAnasa meM jJAna kA pradIpa jAga uThatA hai to kuTeva aura ajJAnatA kI sthiti kA anta ho jAtA hai / satpuruSoM ne jJAna-pradIpa jalAyA hai / bhagavAn mahAvIra ke jJAna kA bhAskara 42 varSa kI avasthA meM udita. ho gayA thaa| usake udita hone para unakI AtmA alaukika evaM asAdhAraNa Aloka se vibhUSita ho gaI / bAraha varSoM taka ve isake lie puruSArtha karate rahe / kevalajJAna prApta hone ke pazcAt bhagavAn ne bhikSukoM se lekara rAjAoM taka ke ajJAna ke nivAraNa kA saphala prayatna kiyA / ApakA preraka sandeza pAkara nau licchavI aura nau mallI rAjA dharma zraddhAlu bane / tAtkAlika gaNatantra ke adhipati samrAT ceTaka kA bhI ajJAna-moha dUra huA / saMsAra ke vizAla vaibhava. meM raha kara bhI manuSya ke lie parama sAdhanA Avazyaka hai / manuSya ko samajhanA cAhie ki sAMsArika vaibhava kA sambandha zarIra ke sAtha hai, sirpha eka bhava taka sImita hai| zarIra tyAgane ke pazcAt jagat kA bar3e se bar3A vaibhava bhI bichur3a jAtA hai / agale janma meM. vaha kAma nahIM AtA / usase AtmA kA kicita bhI upakAra nahIM hotA. AtmopakAra athavA Atmahita ke lie to vahI sAdhanA upayogI hai jisase Atmika vibhUti kI vRddhi hotI hai / isa tathya ko
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 459 bhagavAna mahAvIra ne samajhAyA aura jina mahApuruSoM ne samajhA unakI suSupta cetanA jAgRta ho gaI / ceTaka jaisA samrATa bhI zrAvaka bana gayA / rAjyAdhikArI evaM rAjAdhirAja hokara bhI usane zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kiye / usane saMkalpa kiyA ki maiM jAna-bUjha kara niraparAdha trasa jIvoM kI hiMsA nahIM karUMgA / rakSAtmaka kArya karUMgA, saMhArAtmaka kArya nahIM karUMgA / hAnikAraka, dhokhAjanaka aura avizvAsakAraka asatya kA prayoga nahIM karUMgA / usane kisI ke adhikAra ko chIna kara lolupatA ke vazIbhUta hokara rAjya kI sImAoM ko bar3hAne kI ceSTA nahIM kI / zrAvakocita sabhI vratoM ko aMgIkAra kiyaa| gaNatantra milI-julI zAsana vyavasthA hai / isa vyavasthA meM jo sammilita hotA hai usake lie vrata grahaNa karanA sAdhAraNa bAta nahIM hai / ceTaka cAhatA to bahAnA kara sakatA thA, kintu sAdhanA ke kSetra meM AtmavaMcanA ko tanika bhI sthAna nahIM / ataeva sAjhedArI kI rAjya vyavasthA hone para bhI usane kisI prakAra kA bahAnA nahIM aThAraha rAjA jisa gaNa meM sammilita the, usa gaNarAjya kA uttaradAyitva kucha kama nahIM rahA hogA / eka rAjya ko saMbhAlanA aura isa bAta kA khyAla rakhanA ki prajA ko kisI prakAra kA kaSTa na ho, rAjyAdhikArI koI anyAyapUrNa kArya karake prajA ko kaSTa na pahu~cAve, sabala nirbala ko na dabAve, prajAjanoM meM nIti aura dharma kA prasAra ho, kisI prakAra ke durvyasana usameM ghara na karane pAveM, sabhI loga apane-apane kartavya kA pAlana karate hue paraspara sahayoga kareM, rAjA-prajA ke bIca AtmIyatA kA bhAva banA rahe aura sAtha hI koI lolupa rAjA rAjya kI sImA kA ullaMghana na kara sake, sAdhAraNa bAta nahIM hai / phira ceTaka ko to aThAraha rAjyoM ke gaNa kA adhipati hone ke kAraNa sImA para dRSTi rakhanI par3atI thI / sabakI cintA karanI par3atI thii| phira bhI vaha apanI AtmA ko nahIM bhUlA / usane laukika kartavyapAlana kI dhuna meM lokottara kartavyoM ko vismRta nahIM kiyA / eka vivekazIla aura dUradarzI . sadgRhastha ke samAna vaha donoM prakAra ke uttaradAyitva ko binA kisI virodha ke nibhAtA rahA / eka aura vaha gaNatantra kA adhipatitva karatA thA to dUsarI ora aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ke dina pauSadha vrata kA bhI ArAdhana karatA thA / pauSadha vrata meM samasta Arambha-samArambha kA parityAga karake dharmadhyAna meM dina-rAta vyatIta karanA hotA hai| yaha eka prakAra se caubIsa ghaNToM taka sAdhupana kA abhyAsa hai| tana kA poSaNa to pazu-pakSI bhI karate haiM, isameM manuSya kI koI vizeSatA nahIM hai, AtmA kA poSaNa karanA hI mAnava kI viziSTatA hai aura usI se jIvana UMcA banatA hai / isI vizvAsa se ceTaka pauSadha karatA thA /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 AdhyAtmika Aloka Aja lakSmI kI pUjA karane vAle to bahuta haiM kintu vrata sAdhanA ke lie Age Ane vAle kitane haiM ? rAga aura bhakti tathA artha aura bhakti meM kyA sAmaMjasya hai, yathAvasara isa para prakAza DAlA jaaegaa| rAjA udAyana ne bhI pahale zrAvaka ke vratoM ko aMgIkAra kiyA phira zramaNa-dIkSA aMgIkAra kI / gRhastha jIvana meM rahate hue bimbasAra, ajAtazatru udAyana, caNDapradyota aura ceTaka Adi bhagavAn ke vacanoM para zraddhAzIla bane / unhoMne rAjya sambandhI uttaradAyitva evaM bandhana se apane Apako mukta yA halkA kara liyA / bahattara varSa kI Ayu meM bhagavAn ne apanA varSAkAla pAvApurI meM vyatIta kiyA / yaha unakA antima varSAkAla thA / bhagavAna ke sivAya koI nahIM jAnatA thA ki yaha varSa unake jIvana kA antima varSa hai / dIrghakAla se calane vAlI bhagavAna kI sAdhanA pUrNa ho cukI / mahArAjA hastipAla kI rathazAlA meM unakA antima cAturmAsa huA / anya rAjAoM ne bhI cAturmAsa kAla meM bhagavAn kI upasthiti se lAbha uThAyA / mahArAjA hastipAla ke prabala saubhAgya kA yoga samajhie ki unheM antima samaya meM carama tIrthaMkara kI sevA, bhakti, evaM upAsanA kA durlabha lAbha prApta huaa| kaviyoM ne bhI isa prasaMga ko lekara apanI vANI ko pavitra banAne kA prayatna kiyA parva yaha maMgalamaya AyA re, parva yaha maMgalamaya aayaa| antima varSAkAla prabhu ne pAvApura ThAyA / ..... hastipAla kI rAjakuzAlA prabhu ne pavitra banAyA 1.... - vIra hue nirvANa gautama ne kevali pada pAyA |...... kArtikI amAvasyA ko loka ke eka asAdhAraNa, advitIya, mahAna sAdhaka kI sAdhanA carama sImA para pahu~cI / unakI AtmA ananta jJAna-darzana se sampanna to pahale hI ho cukI thI, jIvanmukta dazA pahale hI ve prApta kara cuke the, parama nirvANa-videha-mukti bhI unheM prApta ho gaI / bhagavAn siddha hue aura gautama svAmI ko kevalajJAna kI prApti huii| gautama svAmI ne apanI sAdhanA kA abhISTa madhura phala prApta kiyaa| unakI cetanA para jo halke se AvaraNa zeSa raha gae the, ve bhI Aja nizzeSa ho gae / unheM nirAvaraNa upayoga kI upalabdhi huI / ve sarvajJa-sarvadarzI aura ananta zakti se sampanna ho gae / prabhu ke nirvANa ne unakI AtmA ko pUrNa rUpa se jAgRta kara diyaa| unheM mahAn lAbha huA / eka kArIgara sAdhAraNa malina ratna ko zANa para car3hA kara camakIlA banA detA hai / usakI camaka bar3ha jAtI hai aura camaka ke anusAra .
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 461 kImata bhI bar3ha jAtI hai / satpuruSa bhI usI kArIgara ke samAna haiM jo sAdhAraNa mAnava ke mAnasa meM vyApta saghana andhakAra ko dUra kara dete haiM aura usameM jJAna kI camaka utpanna kara dete haiN| - prabhu kA nirjala vrata cala rahA thA / yadyapi ve pUrNa vItarAga, pUrNa niSkAma aura pUrNa kRta-kRtya ho cuke the, tathApi unakI dharmadezanA kA pravAha banda nahIM huA thaa| zrotAoM kI ora unakA dhyAna nahIM thA / chamastha vaktA zrotAoM ke ceharoM ko lakSya karake, unake utsAha ke anusAra hI vaktavya dete haiM / vaktA ko jaba pratIta hotA hai ki zrotA jAnakAra hai, dhyAnapUrvaka vaktavya ko suna rahe haiM aura hRdayaMgama kara rahe haiM to vaha apanI jJAna-gAgara ko unake sanmukha uMDela detA hai / isa prakAra usakA vaktavya sAmane kI sthiti para nirbhara rahatA hai / kintu vItarAga kI AtmA meM aisA vikalpa nahIM hotA / usakI vANI kA pravAha sahaja bhAva se calatA hai / vItarAga kI vANI meM apUrva aura adabhuta prabhAva hotA hai| usase zrotAoM kA antaH karaNa svataH tarotAjA ho jAtA hai / citta meM anAyAsa hI ArdratA A jAtI hai / vItarAga kI vANI kI gaMgA kA paramapAvana, zAntipradAyaka, zItala pravAha jaba pravAhita hotA hai to kyA sabhI usameM avagAhana karate haiM ? saMsAra ke sabhI jIva apane saMsAratApa ko zAnta kara lete haiM ? nahIM, aisA nahIM hotA / bahuta se jIva sUkhe bhI raha jAte haiM / isameM koI Azcarya kI bAta bhI nahIM hai / bIja kitanA hI acchA kyoM na ho, Usara bhUmi meM par3akara aMkurita nahIM hotA |yh bhUmi kA hI doSa samajhanA cAhie. bIja kA nhiiN| prasiddha dArzanika AcArya siddhasena divAkara kahate haiM : __ saddharmabIjavapanAnaMdyakauzalasya, yallokabAndhava! tavApi'khilAnyabhUvana / tatrAdabhutaM khagakuleSviha tAmasesu. sUzivo madhukaro caraNAvadAtAH / / ve kahate haiM-prabhu to samasta prANiyoM ke bandhu haiM-saba ke samAna rUpa se sahAyaka haiN| kisI ke prati unakA pakSapAta nahIM hai / isake atirikta dharma rUpI bIja ko bone meM unakA kauzala bhI advitIya hai / phira bhI dharma bIja ke lie koI-koI bhUmi Usara sAbita hotI hai, jahAM vaha bIja aMkurita nahIM hotA / magara yaha koI adbhuta bAta nahIM hai| sUrya apanI samasta kiraNoM se udita hotA hai aura loka meM prakAza kI ujjvala kiraNeM vikIrNa karatA hai, phira bhI kucha nizAcara prANI aise hote haiN| jinake Age usa samaya bhI adherA chAyA rahatA hai / aisA hai to isameM sUrya kA kyA aparAdha hai?
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 AdhyAtmika Aloka bhavya jIva bhagavAna kI vANI ke amRta kA pAna karake apane ko kRtArtha karate haiN| jo samyagdRSTi haiM yA jinakA mithyAtva atyanta tIvra nahIM hai, ve usa upadeza se lAbha uThAte haiM / dhanya haiM ve bhadra aura puNyazAlI jIva jinheM tIrthaMkara deva ke samavasaraNaM meM praveza karake unake mukhAravinda se dezanA zravaNa karane kA suyoga milatA indrabhUti gautama, nau mallI aura naulicchavI rAjA Adi aise hI bhAgyavAnoM kI gaNanA meM the / unhoMne prabhu ke pAvana pravacana-pIyUSa kA AkaMTha pAna kiyA / bhagavAn ke upadeza kI akhaNDa dhArA pravAhita ho rahI thI / puTTha vAgaraNa aura apuTTha vAgaraNa donoM kA silasilA cAlU thA / zubha aura azubha kAryoM ke vipAka kaise hote haiM, yaha prarUpaNA cala rahI thii| . bandhuo | zubha aura azubha ko vAstavika rUpa meM samajha lenA bahuta bar3I bAta hai / jo azubha ko samajha letA hai vaha azubha kI ora pravRtti karane se ruka . jAtA hai / kAma, krodha Adi ke kaTuka paripAka yadi samajha meM A jAeM to unakI aura jIva kA jhukAva hI nahIM ho sakatA / TimaTimAte prakAza meM bicchU ko dekha kara koI usake Upara hAtha nahIM rakhatA, kyoMki yaha bAta jAnI huI hai ki bicchU DaMka mArane vAlA viSailA jantu hai / use pakar3ane aura bAhara le jAkara chor3ane ke lie cimaTe kA upayoga kiyA jAtA hai / - puraskAra dene para bhI koI sAMpa ke bila meM hAtha nahIM DAlegA, kyoMki. sarpadaMza kI bhayAnakatA se sabhI paricita haiM, asatya bhASaNa karane yA aziSTa vyavahAra karane se puraskAra nahIM milatA, phira bhI loga aisA karate haiM / isakA ekamAtra pradhAna kAraNa yahI hai ki bicchU yA sarpa ke daMza se jaisI pratyakSa evaM tatkAla hAni hotI hai, vaisI asatya bhASaNa, krodha Adi se pratIta nahIM hotI / sAdhAraNa janoM kI dRSTi bahuta sImita hotI hai / ve tAtkAlika hAni-lAbha ko to samajha lete haiM, magara bhaviSya ke hAni-lAbha kI paravAha nahIM karate / dIrgha dRSTi kI eka najara vartamAna para rahatI hai to dUsarI najara bhaviSya para bhI rahatI hai / jisa manuSya ne viSa ke samAna pApa ko bhayajanaka samajha liyA hai, usakI pApa meM pravRtti nahIM hogI / satya yaha hai ki pApAcaraNa kA pariNAma viSa se asaMkhyaguNita hAnikAraka aura bhayaprada hai / nAdAna bacce ko, mAtA-pitA ko Aga, biccha, sAMpa se DarAnA par3atA hai, bar3e bacce ko DarAnA nahIM par3atA, kyoMki vaha unase hone vAle anartha se paricita hai| isI prakAra dhArmika kSetra meM pApa-puNya ko samajha lene se jJAnI puruSa pApa se svayaM bacatA rahatA hai / vaha use jahara se bhI jyAdA saMkaTajanaka mAnatA hai / pApa, kAmanA aura
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 463 viSayalolupatA kA jahara bhak-bhava meM zocanIya pariNAma utpanna karatA hai, jaba ki sarpa Adi kA viSa eka hI bhava ko naSTa karatA hai yA nahIM bhI naSTa krtaa| zarIra meM kAMTA cubhane para pIr3A hotI hai, viSa bhakSaNa karane se mRtyu ho jAtI hai, viSaile jantu ke Dasane se duHkha hotA hai, kintu inakA upacAra saMbhava hai| saikar3oM mIla dUra ke tIna-tIna dina viSa lage ho jAne para bhI gArur3I usake prabhAva ko naSTa kara detA hai / manobala aura mantrabala kI aisI zakti Aja bhI dekhI-sunI jAtI hai| jhAr3ane-phUMkane vAle, samAcAra kahane vAle ko hI jhAr3a-phUMka kara viSa utAra dete haiM / Aja bhI jaMgala meM rahane vAle vanya jAti ke loga viSa utArane kA tarIkA jAnate haiM / isa prakAra isa bAhya viSa ko utAranA AsAna hai / kintu kAma, krodha, mAyA, lobha Adi ke viSa ko parama gArur3I hI halkA kara sakatA hai / vAsanA kA ghora viSa janma-janmAntara taka hAni pahuMcAtA hai / isa viSa ke prabhAva ko dUra karane ke lie sAdhaka bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA lAbha prApta karate haiN| amAvasyA ko mahAvIra svAmI ne nirvANa prApta kara liyA / unakA isa dharatI para sazarIra astitva nahIM rahA / mAnoM madhyaloka kA sUrya sadA ke lie asta ho gyaa| kintu unakA upadeza Aja bhI vidyamAna hai / bhagavAn kA smaraNa karake aura unake upadeza ke anusAra AcaraNa karake hama aba bhI apane jIvana ko ucca, pavitra evaM saphala banA sakate haiM / hameM Aja ke dina bhagavAna ke pAvana saMdezoM para gaharAI ke sAtha vicAra karanA caahie| choTA aura purAnA makAna bhI pota lene, sApha kara lene se ramaNIka lagane lagatA hai| dIvAlI ke avasara para loga aisA karate haiM / tana kI zobhA ke lie snAna kiyA jAtA hai, sAbuna lagAyA jAtA hai, sundara svaccha vastrAbhUSaNa dhAraNa kiye jAte haiM / mandira kA Adara deva ke kAraNa hai / deva ke binA mandira AdaraNIya nahIM hotA / isI prakAra isa zarIra rUpI mandira kI jo bhI zobhA yA mahattA hai, vaha Atma-deva ke kAraNa hai / ghara kI zobhA bar3hAI jAya magara ghara meM rahane vAle nara kI ora dhyAna na diyA jAya, yaha bahuta bar3A pramAda hai, mUrkhatA hai / aisA karane se vaha kamajora ho jAegA / vinamratA Adi sadaguNoM se poSaNa na hone ke kAraNa Atmadeva durbala ho jAtA hai / divya guNoM kA vikAsa na karane se AtmA kA dAnava rUpa prakaTa hotA hai / ataeva jIvana meM sadguNoM kI sajAvaTa karanI cAhie / Apako apanI AtmA meM amara Aloka prakaTa karanA hai, AdhyAtmika bhAvanA ke dvArA jIvana ko camakAnA hai / yahI dIpAvalI parva kA mahAn sandeza hai / yaha - bAhya sajAvaTa to parva ke sAtha hI samApta ho jAegI / isase jIvana sArthaka na
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 AdhyAtmika Aloka hogA, AtmA kA kicit bhI zreya na hogA | AtmA ke maMgala ke lie samyagjJAna aura sadAcAra ko jIvana meM prazraya denA cAhie / . bhagavAn mahAvIra kI dezanA ko zravaNa kara zrotA kRtakRtya ho ge| isa parva ko hameM maMgalamaya svarUpa pradAna karanA hai, anyathA kAla to AtA aura jAtA rahatA hai / vaha Tikakara rahane vAlA nahIM / kauna jAnatA hai ki agalI dIpAvalI manAne ke lie kauna rahegA aura kauna nahIM ? ataeva Aja Apako jo suyoga prApta hai, usakA adhika se adhika lAbha uThAie / antaHkaraNa meM pAvana jJAna kI pradIpamAlA Alokita kIjie / ananta jyotirmaya AtmA kI AvRtta jyoti ko prakaTa kIjie / aisA karane se hI isa parva kI ArAdhanA saphala hogI /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ [71 ] vIra nirmANa vartamAna meM jo dharmazAsana cala rahA hai, usake adhipati carama tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra svAmI haiM / zAsana kA mAdhyama bhagavAn kI vaha vANI hai ki unake pradhAna ziSya gaNadharoM ne zAstra kA svarUpa pradAna kiyA aura sthavira bhagavanto ne bAda meM lipibaddha kiyA / isa zAsana ke saMcAlaka sUtradhAra ziSya-praziSya paramparA se hone vAle santa haiN| zAsanapati hama sabhI Atma-kalyANa ke abhilASiyoM ke lie sadA smaraNIya haiM / ajJAna ke ananta-asIma andhakAra meM bhaTakate hue sAMsArika prANiyoM ko samyagjJAna kA Aloka pradAna karane vAle vahI haiM, isa kRtajJatA ke kAraNa tathA guNoM ke prati Adara bhAvanA kI dRSTi se bhI ve smaraNIya haiN| guNoM kI dRSTi se sabhI tIrthakara bhagavAn samAna hote haiM, ataeva sabhI samAna rUpa se smaraNIya haiM / bhagavAn kA smaraNa eka prakAra se apane asalI svarupa kA smaraNa hai, kyoMki AtmA aura paramAtmA meM maulika rUpa meM koI antara nahIM hai / mukta evaM saMsArI AtmA samAna svabhAva dhAraka hai| jaise siddha bhagavAn ananta jyoti ke puMja haiM, ananta jJAna, darzana, vIrya evaM sukha se paripUrNa haiM, nirmala haiM, nirmala AtmapariNati vAle haiM, usI prakAra saMsAra kI saba AtmAeM bhI haiM, kahA bhI hai: yaH paramAtmA sa evAha, yo'haM sa paramastathA / ahameva mayA''rAdhyo, nAnyaH kazciditi sthitiH / / paramAtmA kA jo svarUpa hai, vahI merA svarUpa hai aura jo merA svarUpa hai vahI paramAtmA kA / ataeva kisI anya kI ArAdhanA na karate hue AtmA kI hI ArAdhanA karanA ucita hai|| isa prakAra mUlataH AtmA-paramAtmA meM samAnatA hone para bhI Aja jo antara dRSTigocara ho rahA hai, usakA kAraNa AvaraNa kA honA aura na honA hai | jo AtmA samyak zraddhA ke sAtha, viveka ko Age karake, sAdhanA ke kSetra meM agrasara
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 AdhyAtmika Aloka hotI hai, usakI zaktiyoM kA - guNoM kA pUrNa vikAsa ho jAtA hai aura Atmika zaktiyoM ke pUrNa vikAsa kI avasthA hI paramAtmadazA kahalAtI hai, anAdikAla se karmakRta AvaraNa jaba taka vidyamAna haiM aura ve AtmA ke svAbhAvika guNoM ko AvRtta kiye hue haiM taba taka AtmA AtmA hai / jJAna aura kriyA ke samanvaya se jaba AvaraNoM ko chinna-bhinna kara diyA jAtA hai aura nirmala, sahaja svAbhAvika svarUpa prakaTa ho jAtA hai to vahI AtmA parama AtmA-paramAtmA bana jAtA hai / jo AtmA paramAtmA ke pada para pahuMca gaI hai, usakA smaraNa karane se hameM bhI usa pada ko prApta karane kI preraNA milatI hai aura hama usa patha para calane ko agrasara hote haiM jisa para calane se paramAtmadazA prApta hotI hai| ataeva Aja hama una paramapAvana, paramapitA, parama maMgaladhAma mahAvIra svAmI kA jo smaraNa karate haiM, usameM kRtajJatA kI bhAvanA ke sAtha-sAtha svAtmasvarUpa kA smaraNa bhI sammilita hai| __ mahAprabhu mahAvIra ke prati hama kitane kRtajJa haiM / saMsAra ke duHkha-dAvAnala se jhulasate hue, ananta santApa se santapta, mohamamatA ke nivir3a andhakAra meM bhaTakate aura ThokareM khAte hue, janma jarA maraNa kI vyAdhiyoM se pIr3ita evaM apane svarUpa se bhI anabhijJa jagat ke jIvoM ko jinhoMne mukti kA mArga pradarzita kiyA, siddhi kA samIcIna sandeza diyA, jJAna kI anirvacanIya jyoti jagAI, unake prati zraddhA nivedana karanA hamArA sarvottama karttavya hai / bhagavAn ne ahiMsA kA amRta na pilAyA hotA aura satya kI sudhA-dhArA pravAhita na kI hotI to isa jagat kI kyA sthiti hotI ? mAnava dAnava bana gayA hotA, dharA ne raurava kA rUpa dhAraNa kara liyA hotA / bhagavAn ne apanI sAdhanApUta divya-dhvani ke dvArA manuSya kI mUrchita cetanA ko saMjJA pradAna kI, dAnavI vRttiyoM kA zamana karane ke die daivI bhAvanAe~ jAgRta kI aura manuSya meM phaile hue nAnA prakAra ke bhrama ke saghana kohare ko chinna-bhinna karake vimala Aloka kI prakAzapUrNa kiraNeM vikIrNa kii| prazna uTha sakatA hai ki saMsAra kA apAra upakAra karane vAle bhagavAna ke nirvANa ko 'kalyANakakyoM kahA gayA hai ? nirvANa divasa meM Ananda kyoM manAyA jAtA hai ? isakA uttara yaha hai ki lokottara puruSa dusare pAmara prANiyoM jaise nahIM hote| ve Ate samaya preraNA lekara Ate haiM aura jAte samaya bhI preraNA dekara jAte haiN| ataeva mahApuruSoM kA janma bhI kalyANakArI hotA hai aura nirvANa bhI / / Astikajana AtmA ko ajara, amara aura avinAzI mAnate haiM | AtmA eka zAzvata tattva hai / na usakA utpAda hotA hai va vinAza / sakarma avasthA meM vaha
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 AdhyAtmika Aloka nirvANa se pUrva mahAvIra svAmI ne paudgalika bhAvoM kA parityAga kara diyA, AhAra-pAnI kA tyAga kara diyA aura karmapudagaloM ko nikAla dene kI sAdhanA bar3hA dii| ve dina aura rAtri meM sAre samaya dezanA dete rahe / antima samaya meM unake prazamamaya pravacana kI dhArA baha rahI thii| sabake lie usa dhArA meM avagAhana karane kI chUTa thii| usa dina rAjA ceTaka ne pauSadha vrata kI ArAdhanA kI / mallI aura licchavI rAjAoM ne bhI, jinakI saMkhyA aThAraha thI, pauSadha vrata aMgIkAra kiyA / unheM. paramaprabhu kI antimakAlika sevA kA saubhAgya milA / antima samaya meM, svAti nakSatra ke yoga meM kArtikI amAvasyA ke dina prabhu mahAvIra nirvANa pada ko prApta hue| jinheM usa samaya prabhu kI sevA kA avasara milA, ve dhanya haiN| prazna ho sakatA hai-vItarAga kI sevA kisa prakAra kI jA sakatI hai ? vItarAga ke nikaTa pahuMca kara unakI icchA ke viparIta kArya karanA sevA nahIM hai| unake guNoM ke prati niSkapaTa prIti honA, pramodabhAva honA aura unake dvArA upadiSTa samyak jJAna darzana aura cAritra ke mArga para calanA hI vItarAga kI saccI sevA hai / magara Aja paristhiti yaha hai ki pUjaka apane pUjya ko apane hI raMga DhaMga meM DhAlanA cAhatA hai / jisakI jaisI dRSTi yA ruci hai, vaha usI ke anurUpa deva ke svarUpa kI kalpanA kara letA hai| rAjasthAna, baMgAla aura uttara pradeza meM ThAkurajI kA rUpa alaga-alaga prakAra kA milegA / rAjasthAnI loga sItA ko ghAgharA pahanAe~ge to baMgAlI aura bihArI bhakta sAr3I se suzobhita kareMge / sItA vAstava meM kisa veza meM. rahatI thI, isa tathya ko jAnane kA parizrama kisI ko nahIM karanA hai / jainoM meM zvetAmbaroM ke mahAvIra alaga prakAra ke hoMge aura digambaroM ke mahAvIra alaga prakAra ke| mahAvIra kI AtmA ko pahacAnanA aura usase preraNA prApta karanA hI vAstava meM mahAvIra kI pUjA hai | sAmpradAyika raMga meM raMgane se mahApuruSoM kA rUpa badala jAtA hai| Azcarya kI bAta to yaha hai ki yaha khIMcatAna jAnakAra logoM meM adhika hai, ajJAnI kahe jAne vAle logoM meM nahIM hai / yadi upAsanA kA mUla AdhAra guNa mAna liyA jAya to sArI viDambanAe~ samApta ho jAe~ / 'guNA pUjAsthAnam' isa ukti ko kAryAnvita karane kI AvazyakatA hai / mahAvIra meM ananta jJAna, darzana evaM vItarAgatA hai / jagat ke pratyeka prANI para unakA samabhAva hai / ina guNoM ko agara hama Adarza mAnakara bhagavAn kI upAsanA kareM aura unheM apane jIvana meM vikasita karane kA prayatna kareM to kisI prakAra kA saMgharSa hI utpanna na ho / ina guNoM kI prApti ke lie jo sAdhanA karegA usakI sAdhanA nirAlI hI hogii| .
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 469 manovRtti jaba taka vItarAgatAmayI nahIM ho jAtI taba taka isa jIvana meM bhI nirAkulatA aura zAnti prApta nahIM ho sakatI / jitane-jitane aMzoM meM vItarAgatA kA vikAsa hotA jAtA hai, utane hI utane aMzoM meM zAnti sulabha ho jAtI hai / ataeva agara hama vItarAga pariNati ko apanA sakeM to zreyaskara hI hai| na apanA sakeM to bhI kama se kama vItarAgatA kI ora bar3hane vAloM ko dekhakara pramoda kA anubhava kreN| vItarAga ke prati pramoda kA anubhava karanA bhI vItarAgatA ke prati bar3hane kA pahalA kadama hai| bhagavAna ke caraNoM meM antima samaya taka raha kara aura unase vItarAgabhAva kI preraNA prApta karake aneka rAjAoM ne apane jIvana ko kRtArtha smjhaa| sAdhanA kI prAthamika bhUmikAoM meM deva aura guru ke prati ananya anurAga upayogI hotA hai / sudeva aura suguru ke prati dRr3ha anurAga hone se sAdhaka kadeva aura kuguru kI upAsanA se baca kara mithyAtva se bhI bacatA hai / kintu siddhAnta batalAtA hai ki yaha sthiti bhI ucca bhUmikA para car3hane meM eka prakAra kI rukAvaTa hai / maiM ArAdhaka hU~ aura mujhase bhinna koI ArAdhya hai, isa prakAra kA vikalpa jaba taka banA rahatA hai, taba taka ArAdhanA pUrNa nahIM hotI / citta meM ArAdhya, ArAdhaka aura ArAdhanA kA koI vikalpa na raha jAnA-tInoM kA eka rUpa ho jAnA arthAt bheda pratIti kA vilIna ho jAnA hI saccI ArAdhanA hai | tAtparya yaha hai ki jaba AtmA apane hI svarUpa meM ramaNa karatI hai aura bAhya jagat ke sAtha usakA koI lagAva nahIM raha jAtA hai, vahI dhyAtA, vahI dhyeya aura vahI dhyAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai-nirvikalpa samAdhi kI dazA prApta kara letA hai tabhI usakI ananta zaktiyA~ jAgRta hotI haiN| prAthamika sthiti meM bhI sAdhaka ko guru ke zarIra ke sahAre na raha kara guru dvArA pradatta jJAna ke sahAre rahanA cAhie / gautama svAmI ne prabhu kI sevA meM 30 varSa vyatIta kara die / ve kabhI unase pRthak nahIM rahe / unhoMne sacce antevAsI (nikaTa hI nivAsa karane vAle ) kA dharma nibhAyA / parantu unheM pUrNa jJAna kI prApti nahIM huii| unake hRdaya meM apane ArAdhya bhagavAn ke prati jo prazasta rAga vidyamAna thA, usane AvaraNoM kA sampUrNa kSaya nahIM hone diyA / ____ mahAvIra svAmI ne gautama se kahA-"mere prati tumhArA jo anurAga hai, use bAhara nikAla do to kevalajJAna kI prApti hogI / " jaba taka sAdhaka apane se bhinna kisI dUsare para avalambita hai taba taka bahirdRSTi banA rahatA hai-vaha pUrNarUpeNa antarmukhI nahIM ho pAtA / antarmukhatA ke binA AtmaniSThatA nahIM AtI aura AtmaniSThA ke
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 AdhyAtmika Aloka abhAva meM AtmA ke sahaja-svAbhAvika svarUpa kA AvirbhAva nahIM hotA / bhagavAn ne kahA purisA ! tumameva tuma mittaM, kiM bahiyA mittmicchsi| arthAt he Atman ! apanA sahAyaka tU Apa hI hai, apane se. bhinna sahAyaka kI kyoM abhilASA karatA hai / kitanA mahAn Adarza hai ! prabhu kI kaisI nispRhatA hai ! dUsare dharmoM ke deva kahate haiM-'tU merI zaraNa meM A, maiM tujhe samasta pApoM se mukta kara dUMgA aura pApa karane para bhI usake phala se bacA lUMgA / ' koI kahatA hai-'merI upAsanA jo karegA use . maiM vahizta meM bheja dUMgA, svarga kA paTTA likha dUMgA / ' magara vItarAga kI vANI nirAlI hai| unheM apane bhaktoM kI TolI nahIM jamA karanI hai, apane upAsakoM ko . kisI prakAra kA pralobhana nahIM denA hai| ve bhavya jIvoM ko Atma-kalyANa kI kaMjI pakar3A denA cAhate haiM, isIlie kahate haiM-"gautama ! mere prati terA jo anurAga hai, use tyAga de| use tyAge binA pUrNa vItarAgatA kA bhAva jAgRta nahIM hogA / " isa prakAra kI nispRhatA usI meM ho sakatI hai jisane pUrNa vItarAgatA prApta karalI ho aura jisameM pUrNa jJAna kI jyoti prakaTa ho gaI ho / ataeva bhagavAn kA kathana hI unakI sarvajJatA, pUrNa kAmanA aura mahattA ko sUcita karatA hai / ___gautama svAmI kA bhagavAna mahAvIra ke prati jo zubha rAga thA vaha bhagavAn ke antima samaya taka na chUTa sakA aura pariNAma yaha huA ki taba taka unheM kaivalya kI prApti bhI na ho sakI / bhagavAn ke nirvANa ke pazcAt hI unakA rAga dUra huA aura dUra hote hI unhoMne arihanta avasthA prApta karalI / unakA rAga dUra hone meM eka vizeSa ghaTanA kAraNa bana gaI / ghaTanA isa prakAra thI / gautama svAmI bhagavAn kA Adeza pAkara samIpavartI kisI grAma meM devazarmA ko pratibodhita karane gae hue the| unake lauTakara Ane se pUrva hI bhagavAn kA nirvANa ho gayA / jo tIsa varSa takaM nirantara sAtha rahA vaha antima samaya meM bichur3a gayA / gautama svAmI ke hRdaya ko isa ghaTanA se coTa pahu~cI / unhoMne vicAra kiyA-'kevalI hone ke kAraNa bhagavAna apane nirvANakAla ko to jAnate the, phira bhI cirakAla ke apane sevaka ko antima samaya meM pAsa na rahane diyA / mujhe antima samaya kI upAsanA se vaMcita kara diyA / ' yaha vicAra gautama kA anurAgI mana kara rahA thA aura anurAga jaba prabala hotA hai to viveka ojhala ho jAtA hai / kintu yaha vicAradhArA adhika samaya taka
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 AdhyAtmika Aloka Tika nahIM sakI / tatkAla hI vicAroM kI lagAma viveka ne thAma lI / prabhu kI vANI unheM smaraNa ho AI purisA ! tumameva tuma mitta, kiM bahiyA mittmicchsi| basa, unhoMne socA-'prabhu ne svAvalambana kI zikSA dene ke lie mujhe apane se pRthak kiyA hai / nirvANa jAte-jAte bhI ve mujhe mUka zikSA de gae haiM / aba usI zikSA kA AdhAra lekara mujhe apanI AtmA kI hI upAsanA karanI cAhie / bAhara kI ora dekhane vAlI dRSTi ko andara kI ora mor3a denA caahie|' aura usI samaya gautama svAmI kI dRSTi Atmonmukha ho gaI / bAhara ke samasta AlambanoM kA jaise sadbhAva hI na rahA / isa prakAra jaba unakI AtmA apane svarUpa meM nimagna ho gaI to tatkAla ananta jJAnAloka AvirbhUta ho gayA aura ve apane ArAdhya ke samAna bana gae / eka kavi ne kahA hai cetana ! tU hI tArasI, tU paramezvara rUpa / prabhujI ke guNa gAvatA, prakaTe AtmasvarUpa / / gautama ne AtmA ke paramezvara rUpa kA cintana kiyA / jo siddhi tIsa varSoM kI sAdhanA meM unheM prApta nahIM huI thI, vaha mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt svasvarUpa ke cintana se svalpakAla meM hI prApta ho gii| unake antas se dhvani nikalI-raMja kisakA? duHkha kisakA ? viyoga kisakA ? kisI bhI parapadArtha ke sAtha AtmA kA yoga nahIM hotA to viyoga kaisA ? isa cintana se unakI vikalatA dUra ho gii| jo vastu alaga ho sakatI hai, vaha AtmA kI nahIM hai / jo AtmIya hai vaha AtmA se pRthak kadApi nahIM ho sakatA / jisakA viyoga hotA hai, vaha saba para padArtha hai jise AtmA rAga-bhAva ke kAraNa apanA samajha letA hai, yaha samajha mithyA hai / jaba yaha mithyA dhAraNA dUra ho jAtI hai taba saccA prakAza AtmA meM utpanna hotA hai-he cetana ! tU svayaM hI apane ko tArane vAlA hai, tU hI paramAtmA hai / paramAtmA kA sahArA lekara unake svarUpa kA cintana karane se nija svarUpa prakaTa hotA hai / nija guNoM ko prakaTa karane meM paramAtmasvarUpa kA cintana evaM guNagAna nimitta hotA hai / isase zuddha svarUpa para jo pardA par3A hai vaha dUra ho jAtA hai / isa prakAra eka bhAskara (mahAvIra) asta huA aura dUsare bhAskara kA udaya huA / gautama svAmI kevalajJAnI ho gae / unake cAroM jJAna kevalajJAna meM usI prakAra vilIna ho gae jaise hAthI ke paira meM sabake paira samA jAte haiM / ananta jyoti
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 AdhyAtmika Aloka meM sabhI jyotiyA~ vilIna ho jAtI haiM / apUrNatA miTa gaI / apUrNatA kA kAraNa kSayopazama hai aura jaba kSayopazama na rahA to bheda bhI nahIM rahA / samudra sarovara, kUpa, nadI Adi ke jala meM bhApa bana jAne ke bAda kisI prakAra kA bheda nahIM rahatA / bhArI-halkA, khArA-mIThA, gandA-sApha-sabhI prakAra kA jala vASpa bana jAne para ekarUpa ho jAtA hai / jala meM vijAtIya padArtha ke saMyoga se bhinnatA hotI hai, aura usa saMyoga ke haTa jAne para bhinnatA dUra ho jAtI hai / isI prakAra. vijAtIya dravya kA saMyoga haTate hI saba AtmAoM kA jJAna aura sabhI AtmAeM samAna ho jAtI haiM / unameM kisI prakAra kI vilakSaNatA nahIM rhtii| gautama svAmI zuddha AtmasvarUpa ke adhikArI bana gae / hameM bhI Atmacintana dvArA AtmA ko zuddha svarUpa meM pariNata karanA hai ! gautama kI zuddhi se hameM sIkha lenI hai / jJAna ke dvArA apane nija guNoM ko zuddha banAnA hai / yaha zuddhatA samyak. zraddhA aura jJAna se hI prApta ho sakatI hai / bandhuo, satpuruSoM kA jIvana pradIpa ke samAna hai jo svayaM prakAzita hotA hai aura dUsaroM ko bhI prakAzita karatA hai / sAdhAraNa mAnava mithyA dhAraNAoM aura galata zaktiyoM ke upayoga ke kAraNa yoM hI samApta ho jAtA hai| Ayu kA tela pAkara jIvana kI battI jalatI rahatI hai, magara koI-koI battI holI kA kAma kara jAtI hai| dIpaka phaTAke, bIr3I, sigareTa athavA dUsaroM kI vastuoM ko jalAne ke kAma bhI A sakatA hai, kintu dIpaka kA yaha sahI upayoga nahIM hai / vaha dUsaroM ko jalA kara svayaM bhI khatma ho jAtA hai / eka dIpaka vaha bhI hotA hai jo paThana-pAThana meM aura pathikoM ko patha dikhalAne meM kAma AtA hai / vaha dIpaka bujha jAtA hai to pathika use yAda karate haiM ki rAta meM bhI usane dina ke samAna suvidhA dI / yaha jIvana bhI calate dIpaka ke samAna hai| isase prakAza prApta karanA cAhie-apane lie tathA auroM ke lie| - bhagavAna mahAvIra 'lokapradIpa the / ve svayaM prakAzamaya the aura samasta jagat ko prakAza dene vAle the / usa lokottara pradIpa ne saMsAra ko sanmArga pradarzita kiyA, kumArga para jAne se rokA aura ajJAna ke aMdhakAra kA nivAraNa kiyA / kintu vaha pradIpa isa loka meM nahIM rahA, usakI smRti hI hamAre lie zeSa raha gaI hai| __vAsanA aura vikAra kI AMdhI se prabhAvita dIpa bujha jAyeMge / vahI dIpaka amara rahegA jise vAsanA kI AMdhI sparza nahIM kara sktii| . bhagavatI sUtra meM bhagavAna mahAvIra aura gautama svAmI ke jo praznottara vidyamAna haiM, ve hamAre lie prakAzapuMja haiM / bhagavAna ne na kevala vANI dvArA balki
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AdhyAtmika Aloka 473 karaNI dvArA bhI zikSA dI hai / jo cala cukA hai aura pahu~ca cukA hai use caraNa-cihna nahIM dekhane par3ate / pIche calane vAloM ko caraNa-cihna dekhane par3ate haiN| agara hama unake caraNa-cihnoM ko dekhakara unake mArga para caleMge jinhoMne siddhi prApta kI hai yA jo AtmotthAna ke patha ke pathika haiM to jo siddhi gautama ko milI vaha hameM bhI mila sakatI hai / bhale hI vighna AeM, bAdhAeM hameM rukane ko majabUra kareM, kAlakSepa ho kintu jisakA saMkalpa acala hai aura jo usa mArga se na haTane kA nizcaya kara cukA hai, use siddhi prApta ho kara hI rhegii| dIpAvalI ke prasaMga para vyApArI hAni-lAbha kA hisAba nikAlate haiM / lAbha dekhakara prasanna aura hAni dekhakara dukhI hote haiM / hAni hai to Age use lAbha meM pariNata karane kA saMkalpa karate haiM aura dugunA kAma karate haiM / jIvana ke isa mahAna vyavasAya meM bhI yahI nIti apanAnI cAhie | usakI bhI cintA karanI cAhie / Arthika lAbha aura hAni kA sambandha sirpha vartamAna jIvana taka hI sImita hai, magara jIvana vyApAra kA sambandha ananta bhaviSya ke sAtha hai / yadi sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA dIvAlI kI rAtri meM, varSa meM eka bAra bhI zuddha hRdaya se gaharA vicAra kareM to unheM lAbha hogaa| vyApArI cAMdI ke Tukar3oM kA hisAba rakhatA hai jinameM koI sthAyitva nahIM hai to sAdhaka ko bhI apane jIvana kA, apanI sAdhanA, apane sadguNoM ke lAbhA-lAbha kA hisAba rakhanA cAhiye / binA hisAba vAlA, rAmabharose rahane vAlA vyApArI jaise dhokhA khA sakatA hai, usI prakAra vratI sAdhaka ko AdhyAtmika lekhA-jokhA na rakhane se khatare kA sAmanA karanA par3a sakatA hai / sAdhaka apane jIvana ko jJAna jyoti se Alokita rakhe, jJAna-Aloka meM jIvana ko nirmalatA kI ora agrasara kare aura sampUrNa rUpa se jyotirmaya bana jAe, yahI dIpAvalI kA saMdeza hai / isa saMdeza ko samajha kara jo AcaraNa karegA usakA bhaviSya Alokamaya bana jAegA /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 72 ] pAtratA koI bhavyajIva jaba vAstavika samyagdRSTi prApta kara letA hai, vastu ke yathArtha svarUpa ko samajha letA hai, saMsAra kI asAratA ko vidita kara letA hai, parigraha ko samasta duHkhoM kA mUla samajha letA hai aura yaha saba jAna lene ke pazcAt AtmasvarUpa meM nirAkulatApUrvaka ramaNa karane ke lie saMsAra se vimukha ho jAtA hai, taba jagata.kA vizAlatama vaibhava bhI tuccha pratIta hone lagatA hai / rAjasI bhoga use bhujaMga ke samAna pratIta hone lagate haiM / taba vaha munidharma kI sAdhanA meM tatpara ho jAtA hai / aisA sAdhaka zanaiH zanaiH kadama uThAne kI apekSA eka sAtha zaktizAlI kadama uThAnA hI ucita mAnatA hai| kucha sAdhaka aise bhI hote haiM jo dhIre-dhIre agrasara hote haiM / antara meM jJAna kI cinagArI prajvalita hote hI ve akarmaNya na raha kara jitanA sambhava ho utanI hI sAdhanA karate haiM / vaha dezavirati ko aMgIkAra karate haiM / kucha bhI na karane kI apekSA thor3A karanA behatara hai / hama kaha sakate haiM-'akaraNAnmanda karaNaM zreyaH / ' isa prakAra dezavirati avirati se zreSTha hai / Ananda sarvavirati ko aMgIkAra karane meM samartha nahIM ho sakA, ataH usane dezavirati grahaNa kI / isa prasaMga meM navameM vrata sAmAyika ke aticAroM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai / batalAyA gayA thA ki sAmAyika kI avasthA meM mana, vacana aura kAyA kA vyApAra aprazasta nahIM honA caahie| jisa vyApAra se samabhAva kA vighAta ho, vaha saba vyApAra aprazasta kahalAtA hai / sAtha hI usa samaya 'maiM sAmAyika vrata kI ArAdhanA kara rahA hU~ yaha bAta bhUlanI nahIM caahie| yaha sAmAyika kA bhUSaNa hai, kyoMki jise nirantara yaha dhyAna rahegA ki .maiM isa samaya sAmAyika meM hU~, vaha isa vrata ke viparIta koI pravRtti nahIM karegA / isake viparIta sAmAyika kA bhAna na rahanA dUSaNa hai / sAmAyika ke samaya bhI vaisA
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 AdhyAtmika Aloka bhI vaisA hI bolanA jaisA anya samaya meM bolA jAtA hai yA anya kArya karanA, yaha anucita hai / isI prakAra sAmAyika vrata kA ArAdhana vyavasthita rUpa se karanA zrAvaka kA parama kartavya hai / isakA tAtparya yaha hai ki sAmAyika vrata meM jina maryAdAoM kA pAlana karanA Avazyaka hai, unheM pUrI taraha dhyAna meM rakhA jAya aura pAlana kiyA jAyA sAmAyika ke ukta pAMcoM doSoM se ThIka taraha bacA jAya aura bhAvapUrvaka, vidhi ke sAtha, sAmAyika kA ArAdhana kiyA jAya to jIvana meM samabhAva kI vRddhi hogI aura jitanI samabhAva kI vRddhi hogI utanI hI nirAkulatA evaM zAnti bar3hegI / zrAvaka kA dasavAM vrata dezAvakAzika hai / yaha vrata eka prakAra se digvata meM / kI huI maryAdAoM ke saMkSiptIkaraNa se sambandha rakhatA hai| digdrata meM zrAvaka ne jIvana bhara ke lie jisa-jisa dizA meM jitanI-jitanI dUra taka AvAgamana karane kA niyama liyA thA, use niyatakAla ke lie sikor3a lenA dezAvakAzika vrata hai| udAharaNArthakisI zrAvaka ne pUrva dizA meM pAMca sau mIla taka jAne kI maryAdA rakhI hai / kintu Aja vaha maryAdA karatA hai ki maiM bAraha ghanToM taka pacAsa mIla se adhika nahIM jAUMgA to yaha dezAvakAzika vrata khlaaegaa| . isa vrata kA uddezya hai AzA-tRSNA ko ghaTAnA aura pApoM se bacanA / kI huI maryAdA se bAhara ke pradeza meM hiMsA Adi pApoM kA parityAga svataH ho jAtA hai aura vahAM vyApAra Adi karane kA tyAga ho jAne ke kAraNa tRSNA kA bhI tyAga ho jAtA hai| pahale batalAyA jA cukA hai ki vrata ko soca-samajha kara dRr3ha saMkalpa ke sAtha aMgIkAra karanA cAhie aura aMgIkAra karane ke pazcAt hara kImata para usakA pAlana karanA cAhie / vrata ko svIkAra kara lenA sarala hai magara pAlanA kaThina hotA hai / kintu jisakA saMkalpa sudRr3ha hai usake lie vrata pAlana meM koI bar3I kaThinAI nahIM hotI / hAM, yaha Avazyaka hai ki vrata ke svarUpa ko aura usake aticAroM ko bhalI-bhA~ti samajha liyA jAe aura aticAroM se bacane kA sadA dhyAna rakhA jAe / isa vrata ke bhI pAMca aticAra jAnane yogya haiM kintu AcaraNa karane yogya nahIM haiN| ve isa prakAra haiM (9) Anayana prayoga : manuSya ke mana meM kabhI-kabhI durbalatA utpanna ho jAtI hai| kisI prakAra kA vrata kI maryAdA kA ullaMghana karane vAlA AkarSaNa paidA ho jAtA hai / usa samaya vaha koI rAstA nikAlane kI socatA hai / maryAdita kSetra se bAhara use jAnA nahIM hai magara vahAM kI kisI cIja kI AvazyakatA use mahasUsa
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 AdhyAtmika Aloka hotI hai / aisI sthiti meM svayaM na jAkara kisI dUsare se koI vastu maMgavA lenA, yaha aticAra hai / isa prakAra ke prayoga se vrata kA mUla uddezya naSTa ho jAtA hai| (2) preSya prayoga : maryAdita kSetra se bAhara kisI ko bheja kara kAma karavA lenA bhI aticAra hai / kisI zrAvaka ne sailAnA kI sImA meM hI vyApAra karane kA niyama liyA hai, kintu indaura yA ratalAma meM vizeSa lAbha dekhakara putra yA munIma ko bhejakara vyApAra karanA, yaha bhI vrata kA aticAra hai / aisA karane se bhI vrata ke uddezya meM bAdhA AtI hai| (3) zabdAnupAta : AvAja dekara kisI ko maryAdita kSetra ke bhItara bulA lenA aura bAhara jAkara jo kAma karanA thA vaha usI kSetra meM kara lenA zabdAnupAta nAmaka aticAra hai / mAna lIjie kisI sAdhaka ne pauSadhazAlA se bAhara na jAne kA vrata liyA / acAnaka use bAhara kA koI kAma par3a gayA / aisI sthiti meM vaha svayaM bAhara na jAkara kisI ko AvAja dekara pauSadhazAlA meM hI bulA letA hai to apane svIkRta vrata kA atikramaNa karatA hai kyoMki aisA karane se vrata kA uddezya bhaMga hotA hai / (4) rUpAnapAta : maryAdita kSetra se bAhara ke kisI vyakti ko bulAne ke abhiprAya se apanA rUpa-ceharA dikhalAnA bhI aticAra hai / kisI prakAra kA izArA karake kAma karavA lenA bhI isI meM sammilita hai / pauSadhazAlA meM bistara nahIM AyA yA pAnI nahIM AyA / use maMgavAne ke abhiprAya se apane Apako dikhalAnA yA saMketa karanA rUpAnupAta hai| (5) pudgala prakSepa : maryAdita kSetra se bAhara ke vyakti kA dhyAna apanI ora AkarSita karane ke lie kaMkara, patthara, rUmAla yA aisI hI koI anya vastu pheMkanA aura bAhara kI vastu maMgavAkara kAma meM lAnA bhI aticAra hai / yadyapi vaha bAhara gayA nahIM kintu bAhara jAne kA jo prayojana thA use usane pUrA kara liyA / aisA karane se vrata ke mUla uddezya meM bAdhA upasthita huI / ataeva vrata kA AMzika khaNDana ho gayA / ullikhita pA~ca aticAroM se bacane se hI dezAvakAzika vrata ko nirmala rUpa se pAlA jA sakatA hai / isa vrata kA dAyarA bahuta vizAla hai / isake aneka rUpa jo ho gae haiM, usI se isakI vizAlatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| dezAvakAzika aura sAmAyika vrata meM kyA antara hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki sAdhaka ke kAryoM kA Arambha-samArambha kA tyAga isa vrata meM anivArya nahIM
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 AdhyAtmika Aloka hai| isa vrata ko dhAraNa karane vAlA sAdhaka apane maryAdita kSetra ke bAhara Arambha Adi kA tyAgI hotA hai kintu maryAdita kSetra ke bhItara Arambha kA tyAga karanA usake lie anivArya nahIM hai / sAmAyika vrata kA pAlana karane vAle sAdhaka ke lie sAvadha yoga kA tyAga karanA Avazyaka hai / usameM sampUrNa pApa ke tyAga kA lakSya hotA hai / sAmAyika meM deza sambandhI koI maryAdA nahIM hotI / sAmAyika vrata kI ArAdhanA ke viSaya meM kahA gayA hai sAmAiyammi u kae, samaNo iva sAvao havai jamhA / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA II sAmAyika karane kI avasthA meM zrAvaka bhI sAdhu ke samAna ho jAtA hai, isa kAraNa zrAvaka kA kartavya hai ki vaha bAra-bAra sAmAyika kre| tAtparya yaha hai ki Artaraudra dhyAna kA tyAga karake aura sAvadha kAryoM kA tyAga karake eka muhUrta paryanta jo samatAbhAva dhAraNa kiyA jAtA hai, vaha sAmAyika vrata kahalAtA hai / spaSTa hai ki sAmAyika meM kisI prakAra ke sAvadha vyApAra kI chUTa nahIM hai| kintu dezAvakAzika vrata meM yaha bAta nahIM hotI / usakA pAlana karane vAlA zrAvaka maryAdA ke bhItara sAvadha vyApAra kA tyAgI nahIM hotaa| sAmAyika karanA eka prakAra se sAdhutva kA abhyAsa hai / ataeva sAmAyika kA ArAdhana karane se Age kI bhUmikA taiyAra hotI hai| ina donoM vratoM ke svarUpa meM kiMcita antara hone para bhI yaha nahIM samajhanA cAhie ki inameM kisI prakAra kA sAmya hI nahIM hai / Akhira to donoM hI vrata apanI-apanI maryAdA ke anusAra zrAvaka ke jIvana ko saMyama kI ora agrasara karane ke lie hI haiN| zrAvaka kisa prakAra pUrNa saMyama ke nikaTa pahu~ce, isa uddezya kI pUrti meM donoM vrata sahAyaka haiN| zrAvaka ke jo tIna manoratha kahe gae haiM unameM eka manoratha yaha bhI hai ki kaba vaha sudina udita hogA jaba maiM Arambha-parigraha ko tyAga kara anagAra dharma ko aMgIkAra karUMgA? isI manoratha ko lakSya meM rakhakara zrAvaka ko pratyeka pravRtti karanI cAhie aura jisakA lakSya aisA udAtta aura pavitra hogA vaha sadA saMyama parAyaNa satpuruSoM kA guNagAna kregaa| Ananda ne zrAvaka vrata kI sAdhanA svIkAra kI aura apane jIvana kI kRtArthatA kI ora kucha kadama bar3hAe / zrAvakoM ke lie Ananda kA jIvanacarita sadA Adarza rhegaa|
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 AdhyAtmika Aloka kaI dinoM se jo kathAnaka ruka gayA hai, usa ora bhI dhyAna denA hai / batalAyA jA cukA hai ki AcArya saMbhUtivijaya kA svargavAsa ho gayA aura yaha dussaMvAda sunakara mahAmuni bhadrabAhu nepAla se lauTa Ae / sthUlabhadra bhI sAtha Ae / unakI sAtoM bhaginiyA~ sthUlabhadra ke darzanArtha aaiiN| ve ekAnta meM sAdhanA kara rahe the| usa samaya AcArya bhadrabAhu ne kahA-"cAho to unake darzana kara sakatI ho|" bhaginiyA~ to darzana karane ke lie utkaThita thI hI, sAtha hI unheM yaha jAnane kI bhI bar3I abhilASA thI ki dekheM munirAja sthUlabhadra kaisI sAdhanA kara rahe haiM ? aba taka unhoMne kyA abhyAsa kiyA hai ? kyA sthiti hai unakI? isa prakAra kI utkaMThA aura preraNA se ve sthUlabhadra ke pAsa pahu~cI / udhara sthUlabhadra ne apanI bhaginiyoM ko Ate dekha vicAra kiyA-'inheM kucha camatkAra dikhalAnA cAhie / maiMne jo kucha prApta kiyA hai, usameM se jo kucha dikhalAne yogya hai, usakI bAnagI dikhalA denA cAhie / anyathA inheM kaise patA calegA ki nepAla jaise dUra deza meM jAkara maiMne kyA prApta kiyA hai ? isa prakAra vicAra karake sthUlabhadra guphA ke dvAra para siMha kA rUpa dhAraNa karake baiTha ge| bhaginiyA~ bar3I utkaMThA ke sAtha mahAsAdhaka sthUlabhadra ke darzana ko jA rahIM thIM / vaha sthAna ekAnta bhayAnaka evaM janahIna vanya pradeza thA / magara tapovratI jisa vana pradeza meM nivAsa karatA hai usakI bhayAnakatA kama ho jAtI hai, yahAM taka ki eka bAlaka bhI vahAM jA sakatA hai| sAdhviyAM nirbhaya hokara usI ora calI jA rahI thiiN| yogasAdhanA kA sabase bar3A vighna lokaSaNA hai / yo kI sAdhanA karate-karate sAdhaka meM aneka prakAra kI vismayajanaka zaktiyAM utpanna ho jAtI haiM / yoga zAstra ke kartA-AcArya hemacandra ne yoga ke mAhAtmya ko pradarzita karate hue likhA hai yogaH sarvavipadavallI-vitAne parazuH zitaH / amUlamantratantraJca, kArmaNaM nivRttizriyaH / / bhUyAso'pi pApamAnaH, pralayaM yAnti yogataH / caNDavAtAda ghanaghaTanA, ghanAghanaghaTA iva / / kaphavipuNmalAmarza-sauSadhamahardayaH sabhinna protopalabdhizca, yoga taannddvaaddmbrm|| .. arthAt-yoga samasta vipattirUpI latAoM ke vitAna ko chedana karane vAlA tIkSNa kulhAr3A hai aura mukti rUpI lakSmI ko vazIbhUta karane ke lie binA maMtra-taMtra
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 479 AdhyAtmika Aloka kA kAmaNa (jAdU hai / yoga ke prabhAva se sampUrNa pApoM kA vinAza ho jAtA hai jaise teja AMdhI se meghoM kI saghana ghaTAe~ titara-bitara ho jAtI haiM / yoga ke adbhuta prabhAva se kisI-kisI yogI ko aisI Rddhi prApta ho jAtI hai ki usakA kapha saba rogoM ke lie auSadha kA kAma karatA hai, usa ke mala meM aura mUtra meM rogoM ko naSTa karane kI zakti utpanna ho jAtI hai / kisI ke sparza mAtra se hI roga dUra ho jAte haiN| kisI ke mala, mUtra Adi sabhI vyAdhi vinAzaka ho jAte haiN| yoga ke prabhAva se saMbhinnazrotopalabdhi bhI prApta hotI hai / jisake prApta hone para kisI bhI eka indriya se pAMcoM indriyoM kA kAma liyA jA sakatA hai / jIbha se suMghA jA sakatA hai, AMkha se cakhA jA sakatA hai, kAna se dekhA jAtA hai, ityaadi| inake atirikta anya samasta labdhiyAM bhI yoga ke abhyAsa dvArA prApta kI jA sakatI haiN| phira bhI nAnA prakAra kI prApta hone vAlI labdhiyAM yoga kA pradhAna phala nahIM hai| adhyAtmaniSTha yogI inheM prApta karane ke lie yoga kI sAdhanA nahIM krtaa| ye to AnuSAMgika phala haiM / jaise kRSaka dhAnya prApta karane ke lie kRSi kArya karatA hai kintu dhAnya ke sAtha use bhusA (khAkhalA) bhI milatA hai, usI prakAra yogI mukti ke lie sAdhanA karatA hai parantu ukta labdhiyA~ bhI anAyAsa hI use prApta ho jAtI haiN| ___ gautama svAmI 'labdhitaNA bhaNDAra' the kintu unhoMne apanI kisI labdhi kA upayoga lokoM ko camatkAra dikhalAne ke lie nahIM kiyA / kintu sabhI sAdhaka samAna nahIM hote / camatkArajanaka zakti ke prApta hone para bhI usakA upayoga na karane kA dhairya virale sAdhaka meM hI hotA hai| durbala hRdaya mArga cUka jAte haiM / ve lokaSaNA ke vazIbhUta hokara camatkAra dikhalAne meM pravRtta ho jAte haiM aura yadi zIghra hI usa pravRti se vimukha na hue to AtmakalyANa ke mArga se bhI vimukha ho jAte haiM / siddhAnta kA kathana hai ki labdhi ke prayoga se saMyamacAritra malina hotA hai| sthUlabhadra mahAna sAdhaka muni the, kintu isa samaya unake citta meM durbalatA utpanna ho gii| unhoMne vicAra kiyA-'ye bhaginI sAdhviyAM mere darzana ke lie A rahI haiM / ve choTe-moTe aMga-upAMga zrata ko jAnakara sAdhanA kara rahI haiM aura dRSTivAda aMga ke mAhAtmya ko nahIM jAnatI haiM / kyoM na unheM usa mahAn zruta kA paricaya diyA jAya / ' prAyaH pratyeka manuSya meM apanI mahattA pradarzita karane kI abhilASA hotI hai| sthUlabhadra jaise uccakoTi ke sAdhaka bhI isase baca nahIM pAe / .
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 AdhyAtmika Aloka . vijJAna ke dvArA Aja aneka prakAra ke Azcaryajanaka AviSkAra hue haiM . kintu yaugika zakti ke camatkAroM kI tulanA meM ve nagaNya haiN| prAcIna bhAratIya sAhitya bhI atyanta samRddha aura paripUrNa thA / dvAdazAMgI meM bArahavAM aMga dRSTivAda bahuta vizAla thA / kheda hai ki Aja vaha upalabdha nahIM hai| tathApi usake varNita viSayoM kA kucha-kucha paricaya anya zAstroM se milatA hai / usase / patA calatA hai ki jJAna-vijJAna kI aisI koI zAkhA nahIM, jisakA dRSTivAda meM vivecana na kiyA gayA ho| ___'bhUvalaya' nAmaka grantha ke viSaya meM Apane sunA hogA / vaha eka adbhuta grantha hai / vaha aThAraha bhASAoM meM par3hA jA sakatA hai aura saMsAra kI samasta vidyAe~ usameM samAhita haiM, aisA dAvA kiyA jAtA hai / kucha varSa pUrva bhUtapUrva rASTrapati DaoN. rAjendraprasAdajI Adi ko vaha dikhalAyA gayA thA / vaha eka jainAcArya kI asAdhAraNa pratibhA kA pratIka hai / karnATaka prAnta ke eka jaina vidvAn usakA parizIlana kara rahe the / usake mudraNa kI yojanA bhI unhoMne banAI thI / kintu acAnaka svargavAsa ho jAne ke kAraNa vaha yojanA abhI taka kAryAnvita nahIM ho sakI / isa grantha ke lekhaka AcArya kA dimAga kitanA urvara aura jJAna kitanA vyApaka rahA hogA / yaha grantha aMkalipi meM hai / dRSTivAda ko na jAnane vAle AcArya kA eka grantha jaba saMsAra ko cakita kara sakatA hai to dRSTivAda ke jJAtA ke jJAna kI vizAlatA kA kyA kahanA hai / vAstava meM jJAna asIma hai, usakI garimA kA pAra nahIM hai| hA~, to sthUlabhadra ke mana meM yaha vicAra utpanna huA ki darzanArtha Ane vAlI sAdhviyoM ko kyA camatkAra dikhalAyA jAya | Akhira rUpa parivartana kI vidyA kA prayoga karake unhoMne siMha kA rUpa dhAraNa kara liyA / ___ sAdhviyAM munirAja ke darzana ke lie pahu~cI, magara munirAja ke darzana nahIM hue| guphA ke dvAra para eka siMha dRSTigocara huA / sAdhviyAM use dekhakara pIche haTa gaI aura vApisa lauTa kara AcArya bhadrabAhu ke samIpa pahu~cIM / unhoMne unako batalAyA"jAna par3atA hai munirAja sthUlabhadra kahIM anyatra vihAra kara gae haiM / jisa guphA meM ve sAdhanA karate the vahAM to hameM eka siMha.baiThA dikhAI diyA hai|" : AcArya isa ghaTanA ke rahasya ko samajha gae / socane lage-'kyA sthUlabhadra dRSTivAda ke jJAna ke pAtra haiM ? unako dRSTivAda kA jJAna denA ucita hai ? jaise kacce ghar3e meM pAnI bharane se ghar3A gala jAtA hai-vinaSTa ho jAtA hai aura jala kI
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 481 bhI hAni hotI hai, usI prakAra apAtra ko jJAna dene se usakA aura dUsaroM kA akalyANa hotA hai / ' prAcIna kAla meM isa bAta kA bahuta vicAra kiyA jAtA thA / AcArya bhadrabAhu isa viSaya meM kyA nirNaya karate haiM, yaha yathAvasara vidita hogA | agara hama bhI pAtratA prApta kara garimAmaya jJAna prApta karane kI sAdhanA kareMge to ihaloka aura paraloka meM hamArA parama kalyANa hogA /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 73 ] pauSadhavrata ke aticAra 'ahiMsA' dharma kA pradhAna aMga hai aura saMsAra ke samasta dharma athavA sampradAya eka svara se ahiMsA kI mahimA ko svIkAra karate haiM / yadyapi yaha satya hai ki jaba taka jIva aura ajIva kI pUrI jAnakArI na ho jAya taba taka ahiMsA ke paripUrNa svarupa ko samajhanA aura usa para AcaraNa karanA saMbhava nahIM hai| isake lie viziSTa lokottara jJAna kI apekSA rahatI hai / tathApi jisane jisa rUpa meM jIvatatva ko pahacAnA, usI rUpa meM ahiMsA kA samarthana aura anumodana kiyA hai / hiMsA ko dharma mAnane vAlA koI sampradAya yA paMtha nahIM hai / jo hiMsA ke vidhAyaka haiM ve bhI usa hiMsA ko ahiMsA samajha kara hI usakA vidhAna karate haiM / . jaina dharma ke pravartaka sarvajJa the, ataeva unhoMne sUkSma aura sthUla, dRzya aura adRzya, sabhI prakAra ke jIvoM ko samajha kara pUrNa ahiMsA kA upadeza diyA hai / zrImad AcArAMga sUtra ke avalokana se yaha spaSTa ho jAtA hai / isa sUtra meM pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka ke jIvoM kI rakSA karane ko munidharma batAyA hai, ise atyanta sundara aura sugama DhaMga se samajhAyA gayA hai / calate-phirate trasa jIvoM kI ahiMsA kA vidhAna to hai hii| ____ ahiMsA kA jo upadeza diyA gayA hai, usakA pradhAna uddezya Atma-zuddhi hai / jaba taka antaHkaraNa meM pUrNarUpeNa maitrI aura karuNA kI bhAvanA udita nahIM hotI taba taka AtmA meM kuvicAroM kI kAlimA banI rahatI hai aura zuddha AtmasvarUpa prakaTa nahIM hotA / usa kAlimA ko haTAkara AtmA ko nirmala banAnA aura AtmA kI sahaja svAbhAvika zaktiyoM ko prakAza meM lAnA, yahI ahiMsA ke AcaraNa kA lakSya hai| sAdhAraNa jana hiMsA ke sthUla rUpa ko arthAt jIva kI ghAta ko hI hiMsA samajhate haiM, parantu jJAnI janoM kA kathana hai ki hiMsA kA svarUpa yahIM taka sImita nahIM hai / Atmika vizuddhi kA vighAta karane vAlI pratyeka pravRtti hiMsA hai / isa dRSTikoNa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 483 se dekhane para patA calatA hai ki pratyeka pApAcaraNa hiMsA kA hI rUpa hai / asatya bhASaNa karanA hiMsA hai, adatta vastu ko grahaNa karanA hiMsA hai, abrahmacarya kA sevana hiMsA hai aura mamatA yA Asakti kA bhAva bhI hiMsA hai / AcArya amRtacandra ne isa tathya ko spaSTa zabdoM meM vyakta kiyA hai / ve kahate haiM AtmapariNAma hiMsana-hetutvAtsarvameva hiMsaitat anRtavacanAdi-kevala-mudAhRtaM shissybodhaay|| tAtparya yaha hai ki asatya bhASaNa, adattAdAna Adi sabhI pApa vastutaH hiMsA rUpa hI haiM, kyoMki unase AtmA ke pariNAma kA arthAt zuddha upayoga kA ghAta hotA hai| phira bhI asatya, steya, abrahmacarya aura parigraha ko hiMsA se pRthak jo nirdiSTa kiyA gayA hai, usakA prayojana kevala ziSyoM ko samajhAnA hI hai / sAdhAraNa jana bhI saralatA se samajha sakeM, isI uddezya se hiMsA kA pRthakkaraNa kiyA gayA hai| Age yahI AcArya kahate haiM aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMsaiva / teSAmevotpattiH hiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / jinAgama kA AkAra bahata vizAla hai| pUrI taraha use samajhanA bahuta kaThina hai| usake lie asIma dhairya, gaharI lagana aura jvalanta puruSArtha cAhiye / kintu sampUrNa jinAgama kA sAra yadi kama se kama zabdoM meM samajhanA ho to vaha yaha hai-'rAgAdi kaSAya bhAvoM kI utpatti honA hiMsA hai evaM rAgAdi kaSAya bhAvoM kA utpanna na honA ahiMsA hai|' isa prasaMga meM vaidika dharma kA kathana bhI hameM smaraNa ho AtA hai jo isase bahuta aMzoM meM milatA-julatA hai / vaha hai aSTAdaza purANeSu vyAsasya kyanaM dvayam / paropakAraH puNyAya, pApAya parapIDanam / / lambe-caur3e aThAraha purANoM meM vyAsajI ne mUla do hI bAtoM kA vistAra kiyA hai / ve do bAteM haiM (9) paropakAra se puNya hotA hai| (() para ko pIr3A upajAnA pApa hai / isa prakAra ahiMsA dharma hai aura hiMsA pApa hai, isa kathana meM jaina zAstra aura vaidika zAstra kA sAra samAhita ho jAtA hai| donoM ke kathana ke anusAra zeSa
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AdhyAtmika Aloka samasta dhArmika kriyAkANDa ahiMsA ke hI poSaka, sahAyaka evaM samarthaka haiM, yaha nirvivAda hai| bhAratavarSa ke do pradhAna dharmoM ke jo ullekha Apake samakSa upasthita kiye gaye haiM, unameM atyanta samAnatA to spaSTa hai hI kintu thor3A-sA abhiprAya-bheda bhI sUkSma dRSTi se vicAra karane para pratIta hue binA nahIM rhtaa| vyAsajI ne para pIr3A ko pApa kahA hai, magara para ko pIr3A pahu~cAnA eka bAhya kriyA hai| para bAhara kI kriyA kisase prerita hotI hai ? usakA mUla kyA hai ? isa prazna kA unake kathana meM uttara nahIM milatA | vyAsajI ne isa bArIkI kA vizleSaNa nahIM kiyA / magara AcArya amRtacandra ne usa ora dhyAna diyA hai / antaHkaraNa meM rAga-dveSa rUpI vikAra java utpanna hotA hai tabhI manuSya dUsaroM ko pIr3A pahu~cAtA hai / isa kAraNa AcAryajI ne rAgAdi ko bhI hiMsA kahA hai / isa kathana kI vizeSatA yaha hai ki kadAcit parapIr3A utpanna na hone para bhI rAgAdi ke udaya se jo bhAvahiMsA hotI hai, usakA bhI isameM samAveza ho jAtA hai / isa prakAra jainAgama kI dRSTi mUla-sparzinI aura gambhIra hai| ___itane vivecana se Apa samajha gae hoMge ki mUla pApa hiMsA hai / asatya, steya Adi usakI zAkhAeM athavA prazAkhAeM haiM / zAstrakAra atyanta dayAlu aura sarvahitakArI hote haiM / ve tattva ko. isa prakAra prastuta karate haiM ki sabhI staroM ke mumukSu sAdhaka use hRdayaMgama kara sakeM aura jo AcaraNa karane yogya hai use AcaraNa meM lA sakeM / ataeva AcaraNa kI suvidhA ke lie vibhinna vratoM kA pRthak-pRthak nAmakaraNa kiyA gayA hai / aNuvratoM, guNavatoM aura zikSAvratoM kA eka mAtra lakSya yahI hai ki ArAdhaka asaMyama se baca sake ora svAtma ramaNa kI aura agrasara ho ske| isI uddezya se yahAM bhI vratoM aura unake aticAroM kA vivecana kiyA jA rahA hai / ye sabhI vrata AtmA kA poSaNa karane vAle haiM, ataeva pauSaMdha haiM, kintu pauSadha zabda gyArahaveM vrata ke lie rUr3ha hai| aSTamI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA, ye viziSTa dina (parva) samajhe jAte haiM / inameM upavAsa Adi tapasyA karanA, samasta pApa-kriyAoM kA parihAra karanA, brahmacarya kA pAlana karanA aura snAna Adi zArIrika zrRMgAra kA tyAga karanA pauSadhavrata kahalAtA hai / ise 'pauSadhopavAsa' bhI kahate haiM / 'pauSadha' aura 'upavAsa' ina do zabdoM ke milane se 'pauSadhopavAsa' zabda niSpanna hotA hai / 'upa-samIpe vasanaM upavAsaH' arthAt apanI AtmA evaM paramAtmA ke samIpa vAsa karanA aura sAMsArika prapaMcoM se virata ho jAnA upavAsa kahA gayA hai / khAnA-pInA Adi kriyAoM meM samaya. naSTa na . karake tyAgabhAva se rahanA, apane svabhAva ke pAsa AnA hai / rAga-dveSa kI pariNati se
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 485 rahita hokara apane svabhAva meM ramaNa karane kA yaha abhyAsa hai / upavAsa kA svarUpa batalAte hue kahA hai kaSAyaviSayAhAratyAgo yatra vidhIyate / upavAsaH sa vijJeyaH zeSaM laMghanakaM viduH / / krodha Adi kaSAyoM kA, indriyoM ke viSayoM ke sevana kA aura AhAra kA tyAga karanA saccA upavAsa hai / kaSAyoM aura viSayoM kA tyAga na karake sirpha AhAra kA tyAga karanA upavAsa nahIM kahalAtA-vaha to laMghana mAtra hai| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki pauSadha kA artha hai-Atmika guNoM kA poSaNa karane vAlI kriyA / jisa-jisa kriyA se AtmA apane svAbhAvika guNoM kA vikAsa karane meM samartha bane, vibhAva pariNati se dUra ho aura Atma-svarUpa ke sanikaTa Ae, vahI pauSadha hai| pauSadhavrata aMgIkAra karate samaya nimnokta cAra bAtoM kA tyAga Avazyaka hai(7) AhAra kA tyAga / (2) zarIra ke satkAra yA saMskAra kA tyAga-jaise kezoM kA prasAdhana, snAna, caTakIle-bhar3akIle vastroM kA pahinanA evaM anya prakAra se zarIra ko suzobhita krnaa| (3) abrahma kA tyAga / (4) pApamaya vyApAra kA tyAga / mana ko sarvathA nirvyApAra banA lenA saMbhava nahIM haiM / usakA kucha na kucha vyApAra hotA hI rahatA hai / tana kA vyApAra bhI calegA aura vacana ke vyApAra kA virsajana kara denA bhI isa vrata ke pAlana ke lie anivArya nahIM hai / dhyAna yaha rakhanA cAhie ki ye saba vyApAra vrata ke uddezya meM bAdhaka na bana jAeM / viSa bhI zodhana kara lene para auSadha bana jAtA hai, isI prakAra mana, vacana aura kAyA ke vyApAra meM AdhyAtmika guNoM kA ghAta karane kI jo zakti hai use naSTa kara diyA jAya to vaha bhI amRta bana sakatA hai| terahaveM guNasthAna meM pahu~ce hue sarvajJa sarvadarzI arihanta bhagavAna ke bhI tInoM yoga vidyamAna rahate haiM, kintu ve unakI paramAtma dazA meM bAdhaka nahIM hote / isI prakAra sAmAnya sAdhaka kA yaugika vyApAra yadi cAlU rahe kintu vaha pApamaya na ho to vrata kI sAdhanA meM bAdhaka nahIM hotaa| vAstavikatA yaha hai ki bAhya pravRtti mAtra se kucha banatA-bigar3atA nahIM / netra dekhate haiM, kAna sunate haiM, anya indriyAM apanA-apanA kArya karatI haiN| indriyadamana kA artha kaI loga unako bAharI pravRtti ko roka denA samajhate haiM / A~khe phor3a
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 AdhyAtmika Aloka lenA cakSarindriya kA damana hai, aisI kisI-kisI kI samajha hai| kintu bhagavAna mahAvIra ise indriyadamana nahIM kahate / apane-apane viSaya ko indriyAM bhale grahaNa karatI raheM magara usa viSaya grahaNa meM rAga dveSa ke viSa kA sammizraNa nahIM honA cAhie / kisI vastu ko dekha lenA hI pApa nahIM hai, kintu usa vastu ko hama apane mana se sundara athavA asundara rUpa dekara usake prati rAgabhAva aura dveSabhAva dhAraNa karate haiM, yaha pApa hai| kintu yahAM eka bAta dhyAna meM rakhanI hogI / ukta kathana kA Azaya yaha nahIM samajhanA cAhiye ki indriyoM ko svacchanda chor3a diyA jAya aura yaha mAna kara ki rAga-dveSa utpanna nahIM hone diyA jAyagA, unheM kisI bhI viSaya meM pravRtta hone diyA jArya | rAga-dveSa kI pariNati nimitta pAkara ubhara AtI hai| ataeva jaba taka mana pUrNa rUpa se saMyata na bana jAe, mana para pUrA kAbU na pA liyA jAya, taba taka sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha rAga-dveSa Adi vikAroM ko utpanna karane vAle nimittoM se bhI bace / kyA hamAre mana meM itanI vItarAgatA A gaI hai ki uttama se uttama bhojana karate hue bhI lezamAtra prIti kA bhAva utpanna na ho ? kyA hama aisA samabhAva prApta kara cuke haiM ki kharAba se kharAba bhojana pAkara bhI aprIti kA anubhava na kareM ? kyA manohara aura vIbhatsa rUpa ko dekhakara hamArA citta kisI bhI prakAra ke vikAroM kA anubhava nahIM karanA ? ityAdi praznoM ko apanI AtmA se pUchiye / yadi ApakI AtmA saccAI ke sAtha uttara detI hai ki abhI aisI udAsIna bhAvanA nahIM AI hai to Apako indriyoM ke viSayoM ke sevana se bhI bacanA cAhie aura vikAravardhaka nimittoM se dUra rahanA cAhie / sAdhAraNa sAdhaka meM isa prakAra kA vItarAga bhAva udita nahIM ho pAtA / isI kAraNa Agama meM "cittabhittiM na nijjhAe' arthAt dIvAra para bane hue vikArajanaka citroM ko bhI na dekhe, isa prakAra ke zikSA vAkya diye gae haiN| . pauSadhavrata meM bhI vikAra vivardhaka viSayoM se bacane kI AvazyakatA hai / sAdhanA jaba eka dhArA se cale taba usameM pUrNa-apUrNa kA prazna nahIM uThatA, kintu mAnasika durbalatA ne prabhAva DAlA to pUrNa aura apUrNa kA bheda upasthita ho gayA / pUrvakAla meM sabala mana vAle sAdhaka the, ataeva unakA tapa nirjhara rUpa meM calatA thA / abhI taka ke zAstroM ke AloDana se isameM kahIM apavAda dRSTigocara nahIM huA / kintu pauSadhavrata meM vibhAga karane ko AvazyakatA jaba huI to AcAryoM ne bhI use do bhAgoM meM vibhakta kara diyA-dezapauSadha aura sarvapauSadha / deza-AhAra tyAga aura pUrNa-AhAra tyAga nAma pradAna kiye gaye / dezapauSadha ko dazama pauSadha kahA jAne lagA / dazama pauSadha kA kSetra kAphI bar3A hai /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 487 yadyapi pUrvAcAryoM ne zArIrika sattva kI kamI Adi kAraNoM se prazasta irAde se hI chUTa dI kintu vaha chUTa kramaza: bar3hatI hI calI gaI / mAnava svabhAva kI yaha durbalatA sarva-vidita hai ki chUTa jaba milatI hai to zithilatA bar3hatI hI jAtI hai / poSadhavrata ke bhI pAMca aticAra haiM, jinheM jAnakara tyAganA cAhie / ve isa prakAra haiM: 7) bistara acchI taraha dekhe binA sonA : pUrvakAla meM rAja gharAne ke loga aura zrImantajana bhI ghAsa Adi para soyA karate the / use dekhane-bhAlane kI vizeSa AvazyakatA rahatI hai / ThIka taraha dekha-bhAla na karane se sUkSma jantuoM ke kucala jAne kI aura mara jAne kI sambhAvanA rahatI hai / ataeva bistara para leTane aura sone se pUrva use sAvadhAnI ke sAtha dekha lenA pratyeka dayApremI kA kartavya hai| jo isa karttavya ke prati upekSA karatA hai vaha apane pauSadhavrata ko dUSita karatA hai / (0 Asana ko bhalIbhA~ti dekhe binA baiThanA : yaha bhI isa vrata kA aticAra hai / isake sevana se bhI vahI hAni hotI hai jo bistara ko na dekhane se hotI hai| 6) bhUmi dekhe binA laghuzaMkA-dIrghazaMkA karanA : malamUtra kA tyAga karane se pahale bhUmi kA bhalIbhA~ti nirIkSaNa kara lenA Avazyaka hai| isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhie ki bhUmi meM raMdhra, chidra, darAra yA bila Adi na hoM tathA choTe-moTe jIva-jantu na ho| bahuta bAra jamIna polI hotI hai aura kaI jantu sardI garmI yA bhaya se bacane ke lie usake bhItara Azraya lekara sthita hote haiN| unheM kisI prakAra apanI ora se bAdhA na pahuMce, isa bAta kI sAvadhAnI rakhanA pauSadhavratI kA kartavya hai| 4) pauSadhavrata kA samyak prakAra se vidhipUrvaka pAlana na karanA :, yaha bhI vrata kI maryAdA ko bhaMga karanA hai, ataeva yaha bhI aticAroM meM parigaNita hai / (1) nidrA Adi pramAda meM samaya naSTa karanA : yaha bhI aticAra hai / isa vrata ke aticAroM para vicAra karane se yaha spaSTa hue binA nahIM rahatA ki zrAvaka kI caryA kisa prakAra kI honI cAhie / jIvana ke kyA choTe aura kyA bar3e, sabhI vyavahAroM meM use sAvadhAna rahanA cAhie aura aisA abhyAsa karanA cAhie ki usake dvArA kisI bhI prANI ko nirarthaka pIr3A na pahu~ce / jo choTe-choTe jIva-jantuoM kI rakSA karane kI sAvadhAnI rakhegA aura unheM bhI pIr3A pahu~cAne se bacegA, vaha adhika vikasita bar3e jIvoM kI hiMsA kadApi nahIM karegA / katipaya loga, jinhoMne jaina dharma meM pratipAdita AcAra paddhati kA aura vizeSataH ahiMsA kA adhyayana nahIM kiyA hai,
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 AdhyAtmika Aloka aisA samajhate haiM ki jainadharma meM kIr3I-makor3e kI dayA para adhika jora diyA gayA hai, kintu jo Ananda zrAvaka ke dvArA grahIta vratoM kA vivaraNa par3heMge aura use samajhane kA prayatna kareMge, unheM spaSTa vidita hogA ki isa Aropa meM leza mAtra bhI sacAI nahIM hai| jainAcAra ke praNetAoM ne apanI dIrgha aura sUkSma dRSTi se bahuta sundara aura susambaddha AcAra kI yojanA kI hai / isake anusAra jIvana yApana karane vAlA manuSya apane jIvana ko pUrNa rUpa se sukhamaya, zAntimaya aura phalamaya banA sakatA hai aura usake kisI bhI laukika kArya meM vyAghAta nahIM hotaa| ___ AcAra kA mUla viveka hai / cAhe koI zramaNa ho athavA zramaNopAsaka, usakI pratyeka kriyA vivekayuta honI cAhie / jo viveka kA pradIpa sAmane rakhakara calegA, use galata rAste para cala kara yA Thokara khAkara bhaTakanA nahIM par3egA / vaha drutagati se cale yA mandagati se, para kabhI na kabhI lakSya taka pahu~ca hI jaaegaa| pauSadhavrata kI ArAdhanA eka prakAra kA abhyAsa hai jise sAdhaka apane jIvana kA abhinna aMga banAne kA prayatna karatA hai / ataeva pauSadha ko zArIrika vizrAnti kA sAdhana nahIM samajhanA cAhie / niSkriya hokara pramAda meM samaya vyatIta karanA athavA nirarthaka bAteM karanA pauSadha vrata kA samyak pAlana nahIM hai| isa vrata ke samaya to pratikSaNa AtmA ke prati sajagatA honI cAhie / dUsarA koI dekhane vAlA ho athavA na ho, phira bhI vrata kI ArAdhanA Antarika zraddhA aura prIti ke sAtha karanI caahie| aisA kiye binA rasAnubhUti nahIM hogii| rasAnubhUti to vidhipUrvaka bhItarI lagana ke sAtha pAlana karane se hI hogI / sAdhanA meM Ananda kI anubhUti honI cAhie / jaba Ananda kI anubhUti hone lagatI hai to manuSya sAdhanA karane ke lie bAra-bAra utsAhita aura utkaNThita hotA hai| ___ gRhastha Ananda ne mahAvIra svAmI ke caraNoM meM upasthita hokara aMgIkAra kiye vratoM ke atikramaNoM ko samajha liyA aura dRr3ha saMkalpa kiyA ki mujhe ina sabase bacanA ___ yadi pUrI vastu prApta na ho sake to AdhI meM santoSa kiyA jAtA hai, kintu jise pUrI prApta ho vaha AdhI ke lie kyoM lalacAegA? gRhastha parvadivasoM meM viziSTa sAdhanA ko apanA kara Ananda pAtA hai, kintu pUrNa sAdhanA meM nirata muni ke lie to yAvajjIvana pUrNa sAdhanA hI rahatI hai| unakA jIvana sarvavirati sAdhanA meM lagA rahatA muni ArAdhanA ke tIna varga banA lete haiM-7) jJAna (2) darzana aura (B) cAritra / ve ina tInoM kI sAdhanA meM apanI samagra zakti lagA dete haiM / virAdhanA se unake mana meM halacala paidA ho jAtI hai /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 489 __ AcArya bhadrabAhu svayaM jJAna aura cAritra kI ArAdhanA kara rahe haiM tathA dUsare ArAdhakoM kA patha-pradarzana bhI kara rahe haiM / muni sthUlabhadra pradhAna rUpa se zruta jJAna ko ArAdhanA meM saMlagna haiN| pahale batalAyA jA cukA hai ki AcArya bhadrabAhu se zruta kA abhyAsa karane ke lie kaI sAdhu nepAla taka gae the, parantu eka sthUlabhadra ke sivAya sabhI lauTa Ae the / jitendriya sthUlabhad vighnabAdhAoM ko sahana karate hue DaTe rahe / unake mana meM nirbalatA nahIM AI / utsAha unakA bhagna nahIM huA / ve dhairya rakha kara abhyAsa karate rhe| . kintu mana bar3A dagAbAz2a hai / ise kitanA hI thAma kara rakhA jAya, kabhI na kabhI ucchRkhala ho uThatA hai / isI kAraNa sAdhakoM ko sAvadhAna kiyA gayA hai ki mana para sadaiva aMkuza rakho / ise kSaNabhara bhI chuTTI mata do / jarA-sI asAvadhAnI huI ki capala mana avAMchita dizA meM bhAga khar3A hotA hai / mana bar3A dhRSTa evaM duHsAhasI hai / vaha bar3I kaThinAI se kAbU meM AtA hai aura sadaiva sAvadhAna rahe binA kAbU meM rahatA nahIM hai / sthUlabhadra kA jo mana rUpakoSA ke raMgamahala meM himAlaya ke samAna avicala rahA aura nepAla taka jAkara viziSTa zruta ke abhyAsa Adi kI kaThinAiyoM meM bhI durbala na banA, vahI mana lokaiSaNA ke moha meM par3a kara malina ho gayA / sAtoM sAdhviyoM ke pahuMcane para eka ghaTanA ghaTita ho gaI / sthUlabhadra apanI apUrNa siddhi ko pacA na sake / ve giri-guphA ke dvAra para siMha kA rUpa dhAraNa karake baiTha ge| AcArya ko jaba isa ghaTanA kA patA calA taba eka nayI vicAra-dhArA unake mAnasa meM utpanna huI / unakA samudra ke samAna vizAla aura gambhIra hRdaya bhI kSubdha ho uThA / ve socane lage-'maiMne bAlaka ko talavAra pakar3A dI / sthUlabhadra meM jisa jJAna kI pAtratA nahIM thI, vaha jJAna unheM de diyA / apAtragata jJAna anarthakArI hotA hai / sthUlabhadra apanI sAdhanA kI saphalatA ko prakaTa karane ke lobha kA saMvaraNa na kara sake / ve apanI bhaginiyoM ke samakSa apanI viziSTatA ko pradarzita karane ke moha ko na jIta ske|' sthUlabhadra kI mAnasika sthiti AcArya bhadrabAhu se chipI na rahI / ve unakI Atma-prakAzana kI vRtti se Ahata hue / sthUlabhadra kI isa skhalanA se unakA giri sadRza hRdaya bhI kampita ho gayA / ve socane lage-'sAdhu kA jIvana akhaNDa saMyamamaya hAtA hai / yadi samudra kI jalarAzi bhI chalakane lagI aura usameM bhI bAr3ha Ane lagI to anca jalAzayoM kA kyA hAla hogA ? sAdhu ke lie to apekSita hai ki jo
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 AdhyAtmika Aloka kucha vaha jAnatA hai use gopana karake rakheM aura koI na jAna sake ki vaha kitanA jAnatA hai / magara sthUlabhadra meM yaha gopanakSamatA nahIM rahI / abhI kyA huA hai ? Age to bar3I adbhuta vidyAe~ Ane vAlI haiM | magara sthUlabhadra ko kyA doSa diyA jAya, yaha kAla kA viSama prabhAva hai| Age aura adhika burA samaya Ane vAlA hai|' gopanIya vidyA ke lie supAtra honA cAhie | apAtra ko denA aisA hI hai jaise bacce ke hAtha meM naMgI talavAra yA golI-bharA rivAlvara denA / isase sva para donoM kI hAni hotI hai-vidyAvAn kI bhI tathA dUsaroM kI bhI / ataeva gopanIya vidyAoM ko atyanta surakSita rakhA jAtA hai / Aja kA vijJAna apAtroM ke hAtha meM par3a kara jagata ko pralaya kI ora le jA rahA hai / anAryoM ke hAtha lagA bhautika vijJAna vidhvaMsaka kAryoM meM prayukta ho rahA hai / bhautika tattva ke samAna agara kucha adbhuta vidyAe~ bhI unheM mila jAe~ to atIva hAnijanaka siddha ho sakatI haiM / ataeva pAtra dekhakara hI vidyA dI jAnI cAhie | apAtra vidyA prApta karake yA to apanA peTa bharane kA sAdhana banA legA yA dUsaroM ko AtaMkita karegA, satAegA / isI kAraNa satpuruSa vidyA ko gopanIya dhana kahate haiM aura phira atizaya ucca-koTi kI vidyA to vizeSa rUpa se gopanIya hotI hai / AcArya bhadrabAhu caudaha pUrvo ke jJAtA the / unake mana meM lahara uThI-kyA pUrvo kA jJAna denA baMda kara denA cAhie ? eka vidyA, jIvana ko U~cA uThAne ke lie jisa kisI ko bhI dI jA sakatI hai / zrotA cAhe sajaga ho yA na ho, cAhe kriyAzIla ho yA niSkriya ho, sabhI ko dI jA sakatI hai / mokSa-sAdhanA sambandhI jJAna dene meM pAtra-apAtra kA vicAra nahIM kiyA jAtA / kintu jJeya viSayoM kA jJAna dene kA jahA~ prazna ho, vahA~ pAtra-apAtra kI parIkSA karanA Avazyaka hai / jo pAtra ho aura usa jJAna ko pacA sakatA ho usI ko vaha jJAna denA cAhie / bAlaka ko gariSTha bhojana khilAnA usake komala svAsthya ko hAni pahu~cAnA hai / isase use lAbha kI jagaha roga ho jAtA hai / isI prakAra apAtra ko ajJeya viSayaka vidyA denA usake lie ahita kara hai aura dUsaroM ke lie bhI / jJAna eka rasAyana hai, jisase AtmA kI zakti bar3hatI hai isase isa loka aura paraloka donoM meM sAdhaka kA parama kalyANa hotA hai / jo pAtratA prApta karake jJAna-rasAyana kA sevana kareMge, nizcaya hI unakA akSaya kalyANa hogaa|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74 ] viSa se amRta 'zreyAsi bahuvighnAni' arthAt maMgalamaya kAryoM meM aneka vighna AyA karate haiM / isa ukti ke anusAra sAdhanA meM bhI aneka bAdhAoM kA AnA svAbhAvika hai, kyoMki AdhyAtmika sAdhanA mahAn maMgalakArI hai, balki kahanA cAhie ki saMsAra meM AtmasAdhanA se bar3hakara yA usake barAbara mAMgalika kArya dUsarA nahIM hai / jo sAdhaka prabala vairAgya aura sudRr3ha sAhasa ke sAtha isa kSetra meM agrasara hote haiM ve anukUla aura pratikUla bAdhAoM ke Ane para bhI vicalita nahIM hote / bAdhAeM unheM parAjita nahIM kara sktiiN| ve apramatta bhAva se jAgaraNa kI sthiti meM rahate haiM aura Ane vAlo bAdhAoM ko apane Atmika sAmarthya ke prakaTa hone meM sahAyaka samajhate haiM / Ane vAlI pratyeka vighnabAdhA unakI sAdhanA ko Age hI bar3hAtI hai| zAstroM kA pArAyaNa kIjie to vidita hogA ki ghora se ghora saMkaTa Ane para bhI sacce sAdhaka santa apane patha se calAyamAna nahIM hue, balki usa saMkaTa ko Aga meM tapa kara de aura adhika ujjvala ho ge| jisa kaSTa kI kalpanA mAtra hI sAdhAraNa manuSya ke hRdaya ko tharrA detI hai, usa kaSTa ko ve sahaja bhAva se. sahana kara sake / Akhira isa adbhuta sAhasa aura dhairya kA rahasya kyA hai ? kisa prakAra unameM aisI dRr3hatA A sakI ? isake aneka kAraNa haiN| unake vivecana kA yahAM avakAza nahIM tathApi itanA kaha denA Avazyaka hai ki AdhyAtmika sAdhanA ke kSetra kA sAdhaka yogI isa tathya ko bhalIbhA~ti samajhatA hai ki AtmA aura deha eka nahIM hai / yoM jAnane ko to Apa bhI jAnate haiM ki donoM meM bheda hai kintu yogI janoM kA jAnanA unakI jItI-jAgatI anubhUti bana jAtI hai / isa anubhUti ke kAraNa ve AtmA ko deha se pRthak ananta Anandamaya cinmaya tatva samajhate haiM aura daihika kaSToM ko AtmA ke kaSTa nahIM smjhte| daihika adhyAsa (sukha-dukha) se atIta ho jAne ke kAraNa ve deha meM sthita hote hue bhI dehAtIta (videha) avasthA kA anubhava karate haiN|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 AdhyAtmika Aloka isa dazA meM pahu~canA aura nirantara isakI anubhUti meM ramaNa karanA AsAna nahIM hai| isake lie dIrghakAlIna abhyAsa kI AvazyakatA hai / vaha abhyAsa vartamAna jIvana kA bhI ho sakatA hai aura pUrvabhavoM kA saMcita bhI ho sakatA hai / gajasukumAra muni ne bhISaNatama upasarga sahana karane meM jo vismayajanaka dRr3hatA pradarzita kI, vaha unake pUrvArjita saMskAroM kA hI pariNAma kahA jA sakatA hai / pratyeka Astika isa tathya ko svIkAra karatA hai ki kisI bhI jIva kA jaba janma hotA hai to vaha janma-janmAMtaroM ke saMskAra sAtha lekara hI janmatA hai / AtmA kI jo yAtrA apanI maMjila taka pahu~cane ke lie jArI hai, eka-eka janma usakA eka-eka par3Ava hI samajhanA caahie| inhIM saba tathyoM ko sanmukha rakhakara mahApuruSoM ne AcAra-zAstra kI yojanA kI hai / pauSadhopavAsa bhI isI yojanA kI eka kar3I hai| parimitakAlIna pauSadhopavAsa kI sAdhanA bhI AtmA ke pUrvokta saMskAra ko sabala banAtI hai aura dehAdhyAsa se use Upara uThAne meM sahAyaka hotI hai / isa prakAra AtmA ke guNoM ko puSTa karane vAle sabhI sAdhana pauSadha haiN| bhagavAna mahAvIra ne pauSadhopavAsa ke pAMca aticAra Ananda ko batalAe aura Ananda ne unase bacate raha kara sAdhanA karane kI pratijJA kI / __ yaha satya hai ki AtmA zarIra se pRthaka hai, magara yaha bhI asatya nahIM ki AtmA jaba taka apane asalI rUpa meM na A jAve taba taka zarIra ke sAtha hI, balki usake sahAre hI rahatA hai aura zarIra kA AdhAra anna-pAnI hai / 'atraM vai prANAH' arthAt anna hI prANa haiM-anna ke abhAva meM jIvana lambe samaya taka kAyama nahIM raha sakatA / koI bhI jIvadhArI sadA anna ke binA kAma nahIM calA sakatA / bhagavAn ne anna grahaNa karane kA niSedha bhI nahIM kiyA hai, alabattA yaha kahA hai ki isa bAta kI sAvadhAnI rakhanI cAhie ki jIvana khAne ke lie hI na bana jAe aura khAne meM Asakti na rakhI jAya / jaba AhAra grahaNa karane kI sthiti sAdhaka ke samakSa AtI hai to vaha khurAka meM saMvibhAga karatA hai / ise atithi saMvibhAga yA AhAra saMvibhAga kahate haiN| pauSadha vrata kA kAla samApta hone ke pazcAt jaba sAdhaka AhAra grahaNa karane ko udyata hotA hai taba ArAdhaka kI yaha abhilASA hotI hai ki mahAtmAoM ko kucha dAna karake khAUM to merA khAnA bhI zreyaskara ho jAya / avasara ke anusAra isa abhilASA ko pUrNa karanA atithi saMvibhAga hai /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 493 - - - AdhyAtmika Aloka pati, putra, putrI, jAmAtA Adi ke Ane kA kAraNa nizcita hotA hai / prAyaH ye parva Adi ke samaya Ate haiM, kintu tyAgI mahAtmAoM ke Ane kI koI tithi niyata nahIM hotI, ataeva unheM atithi kahA gayA hai / jisane saMsAra ke samasta padArthoM kI mamatA taja dI hai, jo saba prakAra ke Arambha aura parigraha se vimukta ho cukA hai aura saMyamamaya jIvana yApana karatA hai, vaha atithi kahalAtA hai / kahA bhI hai hiraNye vA suvarNe vA, dhane dhAnye tathaiva ca / atithiM taM vijAnIyAdyasya lobho na vidyate / / satyArjavadayAyuktaM, paapaarmbhvivrjitm| ugratapassamAyuktamatithiM viddhi tAdRzam / / arthAt hiraNya (cAMdI), svarNa, dhana aura dhAnya Adi padArthoM meM jisakI mamatA nahIM hai, jo jAgatika vastuoM ke pralobhana se Upara uTha gayA hai, vaha atithi hai / jisake jIvana meM satya, saralatA aura dayA ghula-mila gae haiM, jisane samasta pApamaya vyApAroM kA tyAga kara diyA hai aura jo tIvra tapazcaryA karake AtmA ko nirmala banAne meM saMlagna hai, vahI atithi kahalAne ke yogya hai / - apane nimitta khAne aura pahanane Adi ke lie jo sAmagrI juTAI ho usameM se kucha bhAga atithi ko arpita karanA saMvibhAga kahalAtA hai / sahaja rUpa meM apane lie banAye yA rakhe hue padArthoM ke atirikta tyAgiyoM ke uddezya se hI koI vastu taiyAra karanA, kharIdanA yA rakha chor3anA ucita nhiiN| kaI loga yaha socate haiM ki jaisA deMge vaisA pAege; kintu yaha dRSTi bhI ThIka nahIM hai / bhune cane dene se cane hI mileMge aura haluA dene se haluA hI milegA, yaha dhAraNA bhramapUrNa hai| dAna meM deya vastu ke kAraNa hI vizeSatA nahIM aatii| vAcaka umAsvAti tatvArthasUtra meM kahate haiM vidravya dAtRpAtravizeSa na tadvizeSaH dAna ke phala meM jo vizeSatA AtI haiM, usake cAra kAraNa haiM: ( vidhi (2) deya dravya ) dAtA kI bhAvanA aura () lene vAlA pAtra / jahA ye cAroM utkRSTa hote haiM, vahAM dAna kA phala bhI utkRSTa hotA hai / kintu ina cAroM kAraNoM meM bhI dAtA kI bhAvanA hI sarvopari hai / agara dAtA nirdhana hone ka kAraNa sarasa evaM bahumUlya bhojana nahIM de sakatA, kintu utkRSTa bhakti-bhAvanA ke sAtha niSkAma bhAva se sAdA bhojana bhI detA hai to nissandeha vaha uttama phala kA
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 AdhyAtmika Aloka bhAgI hotA hai / pavitra bhAva se samaya para dI gaI sAmAnya vastu bhI kalpavRkSa hai| agara yaha mAna liyA jAya ki cikanA dene vAlA cikanA pAegA aura rUkhA dene vAlA rUkhA hI pAegA, to phira bhAva kA mUlya hI kyA rahA ? candanabAlA tele kA pAraNA karane ko udyata thI / pAraNA ke lie use . ur3ada ke bAkale mile the / rAjakumArI hokara bhI vaha bar3I viSama paristhitiyoM ke cakkara meM par3a gaI thI / mUlA seThAnI atyanta IrSyAlu evaM karkazA svabhAva kI thI / usakI badaulata candanabAlA para gaharA saMkaTa thA / pAraNA ke lie prApta bAkale usake sAmane the / phira bhI vaha pratIkSA kara rahI thI ki koI santa-mahAtmA idhara padhAra jAe~ aura kucha bhAga grahaNa karaleM to merI tapasyA meM cAra cAMda laga jAeM, maiM tira jAU usakA puNya atyanta prabala thA ki tIrthanAtha bhagavAn mahAvIra svayaM hI padhAra ge| / hathakar3iyoM aura ber3iyoM se jakar3I candanabAlA dvAra para baiThI pratIkSA kara rahI . thI / usakA eka paira dvAra ke bAhara aura eka paira bhItara thA / vaha saMkaTagrasta avasthA meM thii| phira bhI bhagavAn ko dekhakara usakA roma-roma ullasita ho utthaa| citta praphullita ho gyaa| cehare para dIpti camaka uThI / parantu yaha kyA huA ? bhagavAn candanabAlA ke nikaTa taka Akara ulTe pAMva vApisa lauTa par3e / zArIrika tAr3anA, tIna dina kI bhUkha, ziromuNDana, tiraskAra aura jaghanya lAMchanA se bhI jo hRdaya dravita nahIM huA thA aura vaz2a ke samAna kaThoratA dhAraNa kiye thA, vaha bhagavAn ko bhikSA liye binA vApisa lauTate dekha dhairya na dhAraNa kara sakA / candanA kI AMkhoM se motI barasane lage / bhagavAna kI pratijJA pUrNa huI aura unhoMne punaH lauTa kara candanA ke hAthoM se bAkale grahaNa kie / devoM ne suvarNa kI dRSTi kI aura 'aho dAnam, aho dAnam' kI dhvani se gaganamaNDala gUMja utthaa| ___ ur3ada ke chilakoM kA dAna aura usakI itanI kadra huI / devatAoM ne usa dAna kI prazaMsA kI / yaha saba udAtta bhakti-bhAva kA prabhAva thA / vAstava meM mUlya vastu kA nahIM, bhakti-bhAvanA kA hai ataeva yaha Avazyaka nahIM ki satpAtra ko mUlyavAna vastu dI jAya, magara Avazyaka yaha hai ki gaharI bhaktiM aura prIti ke sAtha nirdoSa vastu dI jAya / alabattA vivekavAn dAtA isa bAta kA dhyAna avazya rakhegA ki deza aura kAla kaisA hai ? mere dAna se mahAtmA ko sAtA to pahu~cegI ? tAtparya yaha hai ki utkRSTa bhakti ke sAtha, vidhipUrvaka utkRSTa pAtra ko diyA gayA dAna utkRSTa phaladAyaka hotA hai| jisane bhojana pakAnA, pakavAnA, kharIdanA, kharIdavAnA Adi Arambha sarvathA / tyAga diyA hai, jo nirantara tapa-saMyama kI ArAdhanA meM nirata hai, jo saMyama-pAlana ke hetu
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka ___495 hI deha dhAraNa ke lie AhAra grahaNa karatA hai, jisane pakSI ke samAna saMgraha evaM saMcaya kI icchA kA bhI tyAga kara diyA hai, jo lAbha-alAbha meM samabhAva rakhatA hai aura apane Adarza-jIvana evaM vacanoM se jagat ko zAzvata kalyANa kA patha pradarzita karatA . hai, vaha dAna kA utkRSTa pAtra hai / aisA satpAtra jise mila jAe vaha mahAna bhAgyazAlI hai| ___ supAtra ko dAna denA viSa meM se amRta nikAlanA hai / gRhastha Arambha-samArambha karake doSa kA bhAgI hotA hai kintu apane nija ke lie kiyA huA vaha doSa bhI sAdhu ko dAna dene se mahAn lAbha kA kAraNa bana jAtA hai / isa dRSTi se bArahaveM vrata kA vizeSa mahattva hai / bArahaveM vrata ke bhI pAMca aticAra haiM, jinase bacane para hI vrata kA pUrNa lAbha prApta kiyA jA sakatA hai / ve aticAra nimnalikhita haiM, jo jJeya haiM para AcaraNIya nhiiN| (1) deya vastu ko ucita padArtha para rakha denA : tyAgI jana pUrNa ahiMsA parAyaNa aura Arambha ke tyAgI hone ke kAraNa aisI kisI vastu ko grahaNa nahIM karate jinase kisI bhI choTe yA moTe jIva kI virAdhanA hotI ho / ataeva dAna dete samaya dAtA ko vizeSa sAvadhAnI rakhanI par3atI hai / gRhastha vivekazIla na hogA to vastu ke vidyamAna hone para bhI dAna kA lAbha nahIM prApta kara sakegA / sacitta phala, phUla, patra, pAnI Adi ke Upara yadi khAdya padArtha rakha diyA jAtA hai to use sAdhu nahIM grahaNa karate, kyoMki usase ekendriya jIvoM ko AghAta pahu~catA hai / ataeva aisA karanA sAdhu ke lie antarAya kA kAraNa ho jAtA hai | gRhastha ko haldI, mirca, dhaniyA Adi bahuta-sI cIjeM rakhanI par3atI haiM para sacitta ke sAtha unheM nahIM rakhanA cAhie / sAdhu ko soMTha cAhie / vaha soMTha yadi sacitta padArtha ke sAtha rakhI hai to sAdhu ke lie antarAya hogA / ataeva jo gRhastha aura vizeSataH zrAvikA vivekavati hai use sacitta evaM acitta padArthoM ko milAkara nahIM rakhana caahie| aisA karane se use sAdhu ko dAna dene kA avasara mila sakatA hai aura sahaja hI lAbha kamAyA jA sakatA hai| (2) sacitta se Dhaka denA : acitta vastu para koI bhI sacitta vastu rakha denA bhI isa vrata kA aticAra hai / aisA karane se bhI vahI hAni hotI hai jo prathama aticAra se hotI hai arthAta gRhastha dAna se aura dAna ke phala se vaMcita raha jaaegaa|
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 AdhyAtmika Aloka (3) kAlAtikrama : ucita samaya para atithi ke Agamana kI bhAvanA karanI cAhie / jo sUryAsta ke pazcAt aura sUryodaya se pUrva AhAra grahaNa nahIM karate, unake lie aise samaya meM Ane kI bhAvanA karane se kyA lAbha ? dAna dene se bacane ke lie kAla kA atikramaNa karake Age-pIche bhojana banAnA bhI isa aticAra meM sammilita mAnA gayA hai / vastu kI dRSTi se bhI kAlAtikrama yA kAlAtikrAnta aticAra kA vicAra kiyA jA sakatA hai / jo vastu apanI kAlika sImA lAMgha cukI ho, use denA bhI aticAra hai, cAhe vaha jala ho, anna ho yA kucha anya ho| pratyeka khAdya padArtha, cAhe vaha pakkA arthAt talA huA ho yA kaccA ho, eka niyata samaya taka hI ThIka hAlata meM rahatA hai / usake bAda usameM vikRti A jAtI hai / vaha sar3a-gala jAtA hai aura usameM jIvoM kI utpatti bhI ho jAtI hai / usa hAlata meM vaha na khAne yogya rahatA hai, na dene yogya hI / / bahuta-sI bahineM ajJAna aura lAlaca ke vazIbhUta hokara khAne-pIne kI cIjeM jamA kara rakhatI haiM aura jaba ve vikRta ho jAtI haiM taba unheM kAma meM letI haiM / yaha Adata laukika aura lokottara donoM dRSTiyoM se hAnikAraka hai / vikRta padArthoM ke khAne se svAsthya ko bhI hAni pahu~catI hai aura hiMsA ke pApa se AtmA kA bhI akalyANa hotA hai / kaI bAra to Aja kI roTI kala hI bigar3a jAtI hai / use tor3A jAya to usameM se eka tAra-sA nikalatA hai| kahA jAtA hai ki vaha tAra vAstava meM 'lAra' nAmaka dvIndriya jIva hai / Ama Adi phala.bhI jaba kAlAtikrAnta ho jAte haiM to unameM trasa jIva utpanna ho jAte haiN| bar3e hone para ve bila-bilAte najara Ane lagate haiM magara prArambhika avasthA meM utpanna hone para bhI dikhAI nahIM dete| unake sevana se hiMsA kA ghora pApa hotA hai / ataeva mahilAoM ko tathA bhAiyoM ko bhI isa ora pUrA dhyAna rakhanA cAhie aura kAlAtikrAnta sar3I-galI, ghunI vastuoM ko khAne-pIne ke kAma meM nahIM lenA cAhie / jo bahine vivekazAlinI haiM ve AvazyakatA ke aMdAja se hI bhojya padArtha banAtI haiM / kisI bhI vastu ko itanA adhika nahIM rAMdha rakhanA cAhie ki vaha kaI dinoM taka kAma Ave / kauna roja-roja rAdhe, eka dina rAMdha liyA aura kaI roz2a taka kAma meM lAte raheM, yaha pramAda kI bhAvanA pApa kA kAraNa hai / tAz2A banI cIz2a svAda yukta evaM svAsthyakara hotI hai thor3e-se zrama se bacane ke lie use bAsI karake khAnA-khilAnA gur3a ko gobara banAkara khAnA-khilAnA hai / isase nirarthaka pApa utpanna . hotA hai / bahineM pramAda kA tyAga kareM to sahaja hI isa pApa se baca sakatI haiN|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 491 AdhyAtmika Aloka koI vastu bigar3a gaI hai yA nahIM, yaha parIkSA karanA kaThina nahIM hai / bigAr3a hone para vastu ke rUpa-raMga, rasa, gaMdha meM parivartana ho jAtA hai / usa parivartana ko dekhakara usake kAlAtikrAMta hone kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| . zAsana ke kAnUna ke anusAra auSadha nirmAtAoM ko iMjekzana Adi auSadhoM kI zIziyoM para usakI kAlika maryAdA aMkita karanI par3atI hai aura yaha jAhira karanA par3atA hai ki yaha auSadha amuka tArIkha taka hI kAma meM lAI jA sakatI hai, usake bAda nahIM / isI prakAra dharma zAsana ke anusAra bhojya padArthoM ko bhI vikRta hone ke pazcAt kAma meM nahIM lenA cAhie / tAtparya yaha hai ki yadi vastu ThIka na ho tathA bhAvanA dUSita ho to usake dAna se lAbha nahIM hogA / vahI dAna vizeSa lAbhaprada hotA hai jisameM citta, vitta aura pAtra kI anukUla sthiti ho / gRhastha sAdhaka kI bhAvanA sadA dAna dene kI rahatI hai / vaha caudaha prakAra kI cIjeM atithiyoM ko dene kI icchA karatA hai / isI ko manoratha bhI kahate haiM / ye vastueM haiM cAra prakAra kA AhAra arthAt-1) azana (2) pAna () pakvAnna Adi khAdya (4) mukhavAsa Adi svAdya tathA (5) vastra () pAtra (7) kambala (8) rajauharaNa (9 pITha caukI-vAjauTha (10) pATa (11) soMTha, lavaMga Adi auSadhi (12) bhaiSajya banI huI davA (13) zayyA-makAna aura (14) saMstAraka arthAt parAla Adi ghAsa / ullikhita padArthoM kI do zreNiyAM haiM-nitya dene lene ke padArtha aura kisI * vizeSa prasaMga para dene lene yogya padArtha / ye sabhI vastueM sAdhuoM ko gRhastha ke ghara se hI prApta ho sakatI haiM aura gRhastha ke yahAM se tabhI mila sakatI haiM jaba vaha svayaM inakA prayoga karatA ho / zrAvaka kA karttavya hai ki vaha sAdhu kI saMyamasAdhanA meM sahAyaka bane / rAga ke vazIbhUta hokara aisA koI kArya na kare yA aisI koI vastu dene kA prayatna na kare jisase sAdhu kA saMyama khatare meM par3atA ho / yadi gRhastha sabhI raMgIna duzAlA or3hane vAle hoM to sAdhuoM ko zveta vastra kahAM se deMge? sAdhu tIna prakAra ke pAtra hI grahaNa kara sakate haiM-tambe ke, miTaTI ke yA kASTha ke / abhiprAya yaha hai ki zrAvaka - yadi vivekazIla hoM to sAdhuoM ke vrata kA ThIka taraha se pAlana ho sakatA hai| (4) mAtsarya : matsarabhAva se dAna denA bhI aticAra hai| mere par3ausI ne aisA dAna diyA hai, maiM usase kyA kama haiM ? isa prakAra IrSyA se prerita hokara bhI dAna denA ucita nhiiN|
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 AdhyAtmika Aloka (5) paravyapadeza : yaha vastu merI nahIM parAI hai, isa prakAra kA bahAnA karanA bhI aticAra hai / yaha malina bhAvanA kA dyotaka hai / gRhastha ko sarala bhAva se, karmanirjarA ke hetu hI dAna denA caahie| usameM kisI bhI prakAra kI durbhAvanA athavA lokaiSaNA nahIM honI cAhie / tabhI dAna ke uttama phala kI prApti hotI hai / eka kavi ne kahA hai bahu Adara bahu priya vacana, romAMcita bahu mAna / - deha kare anumodanA, ye bhUSaNa paramAna / / ratnatraya kI sAdhanA karane vAle ke prati gaharI prIti evaM Adara kA bhAva honA cAhie / sAdhu kA ghara meM pAMva par3anA kalpavRkSa kA A~gana meM AnA hai / aisA samajha kara zraddhA aura bhakti ke sAtha nirdoSa padArthoM kA dAna karanA cAhie / jo anAraMbhI jIvana yApana kara rahA hai vaha guNoM kI jyoti ko jagAtA hai / use Adara diyA hI jAnA caahie| . atithi saMvibhAga vrata zikSAvratoM meM antima aura bAraha vratoM meM bhI antima hai| ina saba vratoM ke svarUpa evaM aticAroM ko bhalIbhAMti samajhakara pAlana karane vAlA zramaNopAsaka apane vartamAna jIvana ko evaM bhaviSya ko maMgalamaya banAtA hai / ___ Ananda saubhAgyazAlI thA ki use sAkSAt tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA samAgama milA / kintu isa bharata kSetra meM, mahAvideha kI taraha tIrthaMkara sadA kAla vidyamAna nahIM rahate haiM / Aja tIrthaMkara nahIM haiM magara tIrthaMkara kI vANI vidyamAna hai / unake mArga para yathAzakti calane vAle unake pratinidhi bhI maujUda haiM / vItarAga ke pratinidhiyoM kI vANI se bhI anekoM ne apanA jIvana U~cA uThA liyA / vItarAga na hoM, unake pratinidhi bhI na hoM, phira bhI unakI vANI kA adhyayana karane vAloM meM se hajAroM usake anusAra AcaraNa karake tira gae / Aja bhI usa vANI kA cintana-manana karane vAle apanA kalyANa kara sakate haiN| vItarAga ke upadeza kA sudhApravAha dIrghakAla taka pravAhita hotA rahe aura bhavya jIva usameM avagAhana karake apane nirmala svarUpa. ko prApta kara sakeM, janma-jarA-maraNa ke ghora santApa ko zAnta kara sakeM, aura apanI Antarika pyAsa bujhA sakeM, isa mahAn aura prazasta vicAra se prerita hokara AcAryoM ne usa vANI kA saMkalana, saMgraha aura rakSaNa kiyA / bhagavAn mahAvIra kI vANI surakSita rahI to vaha logoM ko kalyANamArga kI ora prerita karatI rahegI | mAdhyama koI na koI mila hI jAegA / isI ucca bhAvanA se muniyoM ne usake saMkalana kA bharasaka prayatna kiyaa|
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 499 AcArya bhadrabAhu svAmI caudaha pUrvo ke jJAtA the / mahAmuni sthUlabhadra unake ziSya bane / kintu unakI eka skhalanA ne jJAnArjana meM gatirodha utpanna kara diyA / dasa pUrvo ke abhyAsa ko ve samApta kara cuke the / vAcanA kA niyata samaya huA / pratidina kI bhA~ti sthUlabhadra muni guru ke caraNoM meM upasthita hue| kintu AcArya mahArAja ne kahA-"vAcanA pUrNa ho gaI, aba manana kro|" AcArya kA yaha kathana sunakara sthUlabhadra cauMka uThe / unhoMne dekhA-"Aja AcArya kA mana badalA huA hai / unake mukha para nitya kI sI vAtsalya kI chAyA dRSTigocara nahIM ho rahI hai| Aja AcArya anamane haiN|" ___ sthUlabhadra vicAra meM par3a gae | kyA kAraNa hai ki AcArya ne bIca meM hI vAcanA pradAna karanA roka diyA / abhI to cAra pUrvo kA jJAna prApta karanA zeSa hai| kintu unheM apanI bhUla samajhane meM derI na lagI / ve apane pramAda ko smaraNa karake cauMka uThe / sAdhviyoM ko camatkAra dikhalAnA hI isakA kAraNa hai, yaha unheM spaSTa pratIta hone lagA / magara aba kyA ? jo tIra hAtha se chUTa gayA, vaha kyA vApisa hAtha Ane vAlA hai ? sthUlabhadra bar3e hI asamaMjasa meM par3e the / unhoMne lajjita hote hue, hAtha jor3akara AcArya se nivedana kiyA-"deva, bhUla ho gaI hai kintu bhaviSya meM punaH usakI AvRtti nahIM hogI / aparAdha kSamA kareM mujhe isakA daMDa deM aura yadi ucita pratIta ho to Age kI vAcanA cAlU rakheM / AcArya saMbhUti vijaya ne mujhe ApakA ziSyatva svIkAra karane kA Adeza diyA thA / unakI divaMgata AtmA ko vAcanA pUrNa hone se santoSa prApta hogA / " sthUlabhadra yadyapi thor3I dera ke lie pramAda ke adhIna ho gae the tathApi sAvadhAna sAdhaka the / unhoMne AtmAlocana kiyA aura apane hI doSa para unakI dRSTi gaI / sacce sAdhaka kA yahI lakSaNa hai / vaha apane doSa ke lie dUsare ko uttaradAyI nahIM ThaharAtA / apanI bhUla dUsare ke gale nahIM mar3hatA / usakA antaHkaraNa itanA Rju evaM nizzalya hotA hai ki kRta aparAdha ko chipAne kA vicAra bhI usake mana meM nahIM aataa| paira meM cubhe kATe aura phor3e meM paidA hue mavAda ke bAhara nikalane para hI jaise zAnti prApta hotI hai usI prakAra saccA sAdhaka apane doSa kA Alocana aura pratikramaNa karake hI zAnti kA anubhava karatA hai / isake viparIta jo prAyazcitta ke bhaya se athavA lokApavAda ke bhaya se apane duSkRta ko davAne kA prayatna karatA hai, vaha jinAgama kA sAdhaka nahIM, virAdhaka hai|
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 AdhyAtmika Aloka pUrvagata zruta kA jJAna vAstava meM siMhanI kA dUdha hai / use pacAne ke lie bar3I zakti cAhie / sAdhAraNa manobala vAlA vyakti use pacA nahIM sakatA aura jisa khurAka ko pacA na sake, use vaha khurAka denA usakA ahita karanA hai| isI vicAra se viziSTa jJAnI puruSoM ne pAtra-apAtra kI vivecanA kI hai| sthUlabhadra ke manobala meM Age ke pUrvAdhyayana ke yogya dRr3hatA kI mAtrA paryApta na pAkara AcArya bhadravAhu ne vAcanA baMda kara dI / anya sAdhuoM ne bhI dekhA ki AcArya nirvAdha rUpa se jJAnAmRta kI jo varSA kara rahe the, vaha aba baMda ho gaI hai / sudhA kA vaha pravAha ruka gayA hai / yaha dekhakara samasta saMgha ko bhI duHkha huA / isakA kAraNa bhI prakAza meM A gayA / zruta ko saMrakSA kA mahatvapUrNa prazna upasthita thA, ataeva saMgha atyanta cintita huA / isake pazcAt kyA ghaTanA ghaTita hotI hai, yaha Age sunane se vidita hogaa| jaina sAhitya ke itihAsa meM yaha eka atyanta mahatvapUrNa ghaTanA hai jisane bhaviSya para gaharA prabhAva DAlA hai| bandhuo ! jaise usa samaya kA saMgha jJAna-gaMgA ke vistAra ke lie yatnazIla thA, usI prakAra Aja kA saMgha bhI yatnazIla ho aura yuga kI vizeSatA kA dhyAna rakhate hue jJAna-pracAra meM sahayoga de to sampUrNa jagat kA mahAna upakAra aura kalyANa hogaa|
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ [75] zrutapaMcamI dazavakAlika sUtra pradhAnataH zramaNa nirgrantha ke AcAra kA pratipAdana karatA hai kintu jaina dharma yA darzana meM kahIM bhI ekAnta vAda ko svIkAra nahIM kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki AcAra ke pratipAdaka zAstra meM bhI atyanta prabhAvapUrNa zabdoM meM jJAna kA mahatva pradarzita kiyA gayA hai| prArambha meM kahA gayA hai paDhama nANaM tao dayA, evaM ciTThai savvasaMjae / sabhI saMyamavAna puruSa pahale vastusvarUpa ko yathArtha rUpa meM samajhate haiM aura phira tadanusAra AcaraNa karate haiN| yahAM 'dayA' zabda samana AcAra ko upalakSita karatA hai| dazavakAlika meM anyatra kahA gayA hai aNNANI kiM kAhI, kiMvA nAhI saiyapAvagaM / ajJAnI vaicArA kara hI kyA sakatA hai| use bhale-bure kA viveka kaise prApta ho sakatA hai? yaha atyanta virAT dikhalAI dene vAlA jagat vastutaH do hI tattvoM kA vistAra hai| isake mUla meM jIva aura ajIva tatva hI haiM / ataeva samIcIna rUpa se jIva aura ajIva ko jAna lenA sampUrNa sRSTi ke svarUpa ko samajha lenA hai| magara yahI jJAna bahutoM ko nahIM hotaa| kucha dArzanika isa bhrama meM rahe haiM ki jagat meM eka jIva tattva hI hai, usase bhinna kisI tattva kA sattva nahIM hai| isase ekadama viparIta katipaya logoM kI bhrAnta dhAraNA hai ki jIva koI tatva nahIM hai-saba kucha ajIva hI ajIva hai arthAt jar3a bhUtoM ke sidAya cetana tatva kI sattA nahIM hai| koI donoM tattvoM kI pRthak sattA svIkAra karate hue bhI ajJAna ke kAraNa jIva ko sahI rUpa meM nahIM samajha pAte aura avyakta cetanA vAle jIvoM ko jIva hI nahIM smjhte| IsAiyoM ke matAnusAra gAya jaise samajhadAra pazu meM bhI AtmA nahIM hai| bauddha Adi vRkSa Adi
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 * AdhyAtmika Aloka vanaspati ko acetana kahate haiN| isa thor3e se ullekha se hI Apa samajha sakeMge ki jIva aura ajIva ko samajha meM bhI kitanA bhrama phailA huA hai| jIva sambandhI ajJAna kA prabhAva AcAra para par3e binA nahIM raha sktaa| jo jIva ko jIva hI nahIM samajhegA, vaha usakI rakSA kisa prakAra kara sakegA ? vaidika sampradAya ke tyAgI vargoM meM koI paMcAgni tapa kara ke agnikAya kA ghora Arambha karate haiM, koI kanda-mUla-phala-phUla khAne meM tapazcaryA mAnate haiN| yaha saba jIva tattva ko na samajhane kA phala hai| ve jIva ko ajIva samajhate haiM, ataeva saMyama ke vAstavika -svarUpa se bhI anabhijJa rahate haiN| natIjA yaha hotA hai ki saMyama ke nAma para asaMyama kA AcaraNa kiyA jAtA hai| isase Apa samajha gaye hoMge ki jJAna aura AcAra kA atyanta ghaniSTha sambandha hai| yahI kAraNa hai ki vItarAga bhagavAna ne jJAna aura cAritra donoM ko mokSa prApti ke lie anivArya batalAyA hai| jJAna ke abhAva meM cAritra samyak cAritra nahIM ho sakatA aura cAritra ke abhAva meM jJAna niSphala ThaharatA hai| jJAna eka divya evaM Antarika jyoti hai / jisake dvArA mumukSu kA gantavya patha Alokita hotA hai| jise yaha Aloka prApta nahIM hai vaha gati karegA to andhakAra meM bhaTakane ke sivAya anya kyA hogA ? isI kAraNa mokSamArga meM jJAna ko prathama sthAna diyA gayA hai| zAstra meM kahA gayA hai nANeNa jANai bhAve, dasaNeNa ya sarahe / caritteNa nigiNhAi, taveNa parisujjhai / / / pratyeka vastu kI apanI-apanI jagaha para apanI-apanI mahimA hai| eka guNa dUsare guNa se sApekSa hai| paraspara sApekSa sabhI guNoM kI yathAvat AyojanA karane vAlA hI apane jIvana ko UMcA uThAne meM samartha ho sakatA hai| heya, jJeya, aura upAdeya kA jJAna ho jAne para bhI yadi koI usa para zraddhA nahIM karegA to vaha vaise hI hai jaise koI khAkara pacA na ske| isase rasa nahIM bnegaa| vaha jJAna jo zraddhA kA rUpa dhAraNa nahIM karegA, Tika nahIM skegaa| zraddhA sampanna jJAna kI vidyamAnatA meM bhI yadi cAritra guNa kA vikAsa nahIM hogA to vaha jJAna vyartha hai| jJAna ke prakAza meM jaba cAritra guNa kA vikAsa hotA hai to vaha pApakarma ko roka detA hai| phira kuzIla, hiMsA, asatya Adi pApa nahIM A pAte! tapa kA kAma hai zuddhi karanA vaha saMcita pApakarma ko naSTa karatA hai| karmo ko nizzeSa karane kA upAya yahI hai ki saMyama kA AcaraNa karake navIna koM ke vandha ko niruddha kara diyA jAya aura tapa ke dvArA pUrva saMcita karmoM ko naSTa
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 503 kiyA jAya / isa taraha dohare kartavya se samasta karma kSINa ho jAte haiM aura AtmA apanI svAbhAvika mUla avasthA prApta kara letI hai| yahI mukti kahalAtI hai| vahI jJAna mukti kA kAraNa hotA hai jo samyak ho| yoM to jJAna kA AvirbhAva jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama athavA kSaya se hotA hai, magara samyagjJAna ke lie mithyAtva mohanIya karma ke kSaya, kSayopazama yA upazama kI bhI AvazyakatA hotI hai| jJAnAvaraNa kA kSayopazama kitanA hI ho jAya, yadi mithyAtva moha kA udaya huA to vaha jJAna mokSa kI dRSTi se kujJAna hI rhegaa| ananta kAla se yaha AtmA saMsAra meM bhramaNa kara rahI hai| aba taka usane apane zuddha svarUpa ko nahIM paayaa| jaba bAhya aura antaraMga nimitta milate haiM taba samyagjJAna, darzana Adi kI prApti hotI hai aura jise prApti hotI hai usakA parama kalyANa ho jAtA hai| bAhya nimitta kisI bhAva kI jAgRti meM kisa prakAra kAraNa banatA hai, yaha samajha lenA Avazyaka hai| sone kI DalI lobha rUpa vikAra kI utpatti meM kAraNa hai| kintu sone aura cAMdI kI rAzi eka jagaha ekatra kara dI jAya aura koI gAya yA baila vahAM se nikale to usa rAzi ke prati unake mana meM lobha nahIM jgegaa| ve use pairoM tale kucala deMge yA bikhera deNge| isake viparIta ghAsa, phala, sabjI, khalI Adi vastueM par3I hoM to gAya-baila ke mana meM lobha utpanna hogA aura ve unheM khA jaaeNge| isa prakAra ghAsa Adi unake lobha ko jagAne meM nimitta bane, magara sone kI DalI nimitta nahIM banI / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki bAhya kAraNa ekAnta kAraNa nahIM hai| isI prakAra antaraMga kAraNa bhI akelA kAryajanaka nahIM hotaa| donoM kA samucita samanvaya hI kArya ko utpanna karatA hai| gRhastha Ananda ko rAha calate calate sone, cAMdI, hIre, javAharAta kI DherI mila jAtI to usake mana meM lobha utpanna nahIM hotaa| ye vastueM usake mana ko vikRta nahIM kara sakatI thIM kyoMki usane zraddhApUrvaka parigraha parimANa vrata grahaNa kara liyA thA evaM usa para vaha dRr3hatA se AcaraNa kara rahA thA / mokSamArga meM pravRtta hone ke liye moha ko kSINa karanA Avazyaka hai| isake liye jJAnAcAra kI AvazyakatA hai| AcAra pAMca mAne gaye haiN| unameM prathama jJAnAcAra aura antima vIryAcAra hai| jJAna yadi vidhipUrvaka AcAra ke sAtha prApta kiyA jAya to vaha jIvanazodhaka bnegaa| agara jJAna kI ArAdhanA ke badale virAdhanA kI jAya to azAnti hogI aura andhakAra meM bhaTakanA hogaa| jJAna kI ArAdhanA karanA sikhAyA jAtA hai, virAdhanA karanA nahIM / virAdhanA
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 AdhyAtmika Aloka se bacane kA upAya batalAyA jAtA hai| vikSepa, ajJAna, pramAda, Alasya, kalaha Adi se virAdhanA hotI hai| bharatakhaNDa meM ajitasena rAjA kA varadatta nAmaka eka putra thaa| vaha rAjA kA atyanta dulArA thA / usakA bodha (jJAna) nahIM bar3ha pAyA / acche kalAvidoM evaM jJAniyoM Adi ke pAsa rakhane para bhI vaha jJAnavAna nahIM bana sakA / usakI yaha sthiti dekhakara rAjA bahuta khinna rahatA thA / socatA thA ki mUrkha rahane para yaha prajA kA pAlana kisa prakAra kregaa| pitA bana jAnA bar3I bAta nahIM hai| bar3I bAta hai apane pitRtva kA nirvAha krnaa| pitRtva kA nirvAha kisa prakAra kiyA jAtA hai, yaha bAta pratyeka puruSa ko pitA banane se pahale hI sIkha lenA caahiye| jo pitA bana kara bhI pitA ke kartavya ko nahIM samajhate athavA pramAda vaza usa kartavya kA pAlana nahIM karate ve vastutaH apanI santAna ke ghora zatru haiM aura samAja tathA deza ke prati bhI anyAya karate haiN| santAna ko suzikSita aura susaMskArI banAnA pitRtva ke uttaradAyitva ko nibhAnA hai| santAna meM naitikatA kA bhAva ho, dharma prema ho, guNoM ke prati AdarabhAva ho, kula kI maryAdA kA bhAna ho, tabhI santAna susaMskArI kahalAyegI / magara kevala upadeza dene se hI santAna meM ina sadaguNoM kA vikAsa nahIM ho sakatA / pitA aura mAtA ko apane vyavahAra ke dvArA inako zikSA denI caahiye| jo pitA apanI santAna ko nIti dharma kA upadeza detA hai para svayaM anIti aura adharma kA AcaraNa karatA hai, usakI santAna dambhI banatI hai, nIti-dharma usake jIvana meM zAyada hI A pAtA hai / isa prakAra Adarza pitA banane ke liye bhI puruSa ko sAdhanA kI AvazyakatA hai| mAtA ko bhI Adarza gRhiNI bananA caahiye| isake binA kisI bhI puruSa yA strI ko pitA evaM mAtA banane kA naitika adhikAra nahIM hai / / rAjA ajitasena ne socA-'maiMne putra utpanna karake usake jIvana-nirmANa kA uttaradAyitva apane sira para liyA hai| agara isa uttaradAyitva ko maiM na nibhA sakA to pApa kA bhAgI hoUMgA / isa prakAra soca kara rAjA ne puraskAra dene kI ghoSaNA karavAI ki jo koI vidvAna usake rAjakamAra ko zikSita kara degA use. yadheSTa puraskAra diyA jaayegaa| magara koI bhI vidvAna aisA nahIM milA jo usa rAja kumAra . ko kucha sikhA sakatA / rAjakumAra kucha na sIkhaM sakA / usake liye kAlA akSara bhaiMsa barAbara ho rhaa| ___ zikSA ke abhAva ke sAtha usakA zArIrika svAsthya bhI khatare meM par3a gyaa| use kor3ha kA roga laga gayA / loga use ghaNA kI dRSTi se dekhane lge| saikar3oM
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 505 davAeM caloM, para kor3ha na gyaa| aisI sthiti meM vivAha-sambandha kaise ho sakatA thA ? kauna apanI lar3akI use dene ko taiyAra hotA ? __eka siMhadAsa nAmaka seTha kI lar3akI ko bhI daivayoga se aisA hI roga laga gyaa| usa seTha kI lar3akI guNamaMjarI bhI kor3ha se grasta ho gyii| vaha lar3akI gUMgI bhI thii| usa kAla meM, Aja ke samAna gUgoM, baharoM aura andhoM kI zikSA kI suvidhA nahIM thii| koI lar3akA isa lar3akI ke sAtha sambandha karane ko taiyAra nahIM huaa| gUMgI aura sadA bImAra rahane vAlI lar3akI ko bhalA kauna apanAtA ? eka bAra bhramaNa karate hue vijayasena nAmaka eka dharmAcArya vahAM phuNce| ve viziSTa jJAnavAn the aura duHkha kA mUla kAraNa batalAne meM samartha the| ve nagara ke bAhara eka upavana meM Thahare / jJAna kI mahimA ke viSaya meM unakA pravacana prArambha huaa| unhoMne kahA-"sabhI duHkhoM kA kAraNa ajJAna aura moha hai| jIvana ke maMgala ke liye inakA visarjana honA anivArya hai / " kahA gayA hai ajJAna se duHkha dUnA hotaa| ajJAnI dhIraja kho detA / / mana ke ajJAna ko dUra kro| svAdhyAya karo svAdhyAya kro|| kaI loga bhayaMkara vipatti A par3ane para bhI dhIraja nahIM khote to kaI sAdhAraNa jvara Ate hI beTI, beTe aura dAmAda ko tAra-TelIphona karane lagate haiN| mRtyu kI vikarAla chAyA unheM apane kalpanA-netroM meM najara Ane lagatI hai| ajJAna ke kAraNa manuSya apane zArIrika, mAnasika evaM kuTumba-sambandhI duHkhoM ko bar3hA letA hai| isase bacane kA mukhya upAya yahI hai ki jJAnArAdhanA kI jAya / jJAna hI samasta burAiyoM ko dUra karane kA kAraNa hai / jJAnArAdhanA se apUrva zAnti aura sukha kI prApti hotI hai| sacce jJAna ko jyoti jaba jagatI hai to duHkhoM ke uluka Thahara nahIM sakate / jJAna AtmA kA svabhAva hai / ataeva jyoM-jyoM usakA vikAsa hotA hai tyoM-tyoM vibhAva-pariNati vilIna hotI jAtI hai| kaI logoM meM jJAnArAdhanA meM vighna DAlane kI vRtti pAI jAtI hai| kaI loga svAdhyAya karane vAloM kA upahAsa karate haiN| magara tAza, zataraMja aura caupar3a khelane meM samaya naSTa karane vAloM kA upahAsa karane athavA unakA yaha vyasana chur3A dene kA prayatna nahIM karate / smaraNa rakhiye ki jJAna ke mArga meM bAdhA DAlane yA rukAvaTa DAlane se azubha kamoM kA bandha hotA hai aura aisA karane vAle loga mandamati,
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 AdhyAtmika Aloka * * gUga bahare Adi hote haiM / jJAnArjana meM vighna upasthita karanA jJAnAvaraNIya karma ke bandha kA kAraNa hai| AcArya mahArAja ko dezanA pUrI huii| siMhadAsa zreSThI ne unase prazna kiyA"mahArAja ! merI putrI kI isa avasthA kA kyA kAraNa hai ? kisa karma ke udaya se yaha sthiti utpanna huI hai ?" AcArya ne uttara meM batalAyA-"isane pUrvajanma meM jJAnAvaraNIya karma kA gAr3ha bandhana kiyA hai / " vRttAnta isa prakAra hai-"jinadeva kI patnI sundarI thii| vaha pAMca lar3akoM aura pAMca lar3akiyoM ko mAtA thii| saba se bar3o lar3akI kA nAma lIlAvatI thaa| ghara. meM sampatti kI kamI nahIM thii| usane apane baccoM kA itanA lAr3apyAra kiyA ki ve / jJAna nahIM prApta kara sake / " vivekahIna zrImanta apanI santati ko Amoda-pramoda meM itanA nirata banA dete haiM ki paThana-pAThana kI ora unakI pravRtti hI nahIM hotii| satsamAgama ke abhAva meM ve AvArA ho jAte haiN| AvArA loga unheM ghera lete haiM aura kupatha kI aura le jAkara unake jIvana ko naSTa karake apanA ullU sIdhA karate haiN| Age calakara aise loga apane kula ko kalaMkita kareM to Azcarya kI bAta hI kyA ? apano santati ke jIvana ko ucca, nirmala aura maryAdita banAne ke liye mAtA-pitA ko sajaga rahanA caahiye| unheM dekhanA cAhiye ki ve kaise logoM kI saMgata meM rahate haiM aura kyA sIkhate haiM ? isa prakAra kI sAvadhAnI rakha kara kusaMgati se bacAne vAle mAtA-pitA hI apanI santAna ke prati nyAya kara sakate haiN| . sundarI seThAnI ke bacce samaya para par3hate nahIM the| bahAnebAjI kiyA karate aura adhyApaka ko ulTA trAsa dete the| jaba adhyApaka unheM upAlambha detA aura DATatA to seThAnI usa para cir3ha jaatii| eka dina vidyAzAlA meM kisI bacce ko sajA dI gayI to seThAnI ne caNDI kA rUpa dhAraNa kara liyaa| pustakeM cUlhe meM jhoMka dI aura dUsarI sAmagrI naSTa-bhraSTa kara dii| usane baccoM ko sIkha dI-zikSaka idhara Ave to lakar3I se usakI pUjA krnaa| hamAre yahAM kisa cIja kI kamI hai jo podhiyoM ke sAtha mAthApaccI kI jAya ? koI AvazyakatA nahIM hai par3hane-likhane kii| ___ aneka zrImantoM ke yahAM aisA hI hotA hai| pitA santAna ko par3hAnA cAhatA hai to mAM roka detI hai| mAM par3hAnA cAhatI hai to pitA rukAvaTa DAlatA hai| maithilIzaraNa ne .. ThIka likhA hai zrImAn zikSA deM unheM to zrImatI kahatI-nahIM, . gharo na lallA ko hamAre naukarI karanI nhiiN|
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 507 zikSe ! tumhArA nAza ho tU naukarI ke hita banI, lo mUrkhata ! jItI raho rakSaka tumhAre haiM dhanI / / kaI ajJAna jJAnArAdhanA kA virodha evaM upahAsa karate hue kahate haiM- "jo par3hatavyaM so maratavyaM, nA par3hatavyaM so maratavyaM, dAMta kaTAkaTa kiM kartavyaM, yoM maratavyaM tyoM maratavyam" koI kahate haiM aNabhaNiyA ghor3e car3he, bhaNiyA mAge bhIkha apar3ha logoM ne rAjyoM kI sthApanA kI hai| par3hAI-likhAI meM kyA dharA hai, hotA vahI hai jo bhAgya meM likhA hotA hai| isa prakAra itihAsa, tarka aura darzanazAstra taka kA sahArA liyA jAtA hai mUrkhatA ke samarthana ke liye| bhAratavarSa meM ajJAnavAdI atyanta prAcInakAla meM bhI the| ve ajJAna ko hI kalyANakArI mAnate the aura jJAna ko anarthoM kA muul| unake mata se ajJAna hI mukti kA mUla thaa| Aja vyavasthita rUpa meM yaha ajJAnavAdI sampradAya bhale hI na ho, tathApi usake vikhare hue vicAra Aja bhI kaI logoM ke dimAga meM ghara kiye hue haiN| ajJAnavAda kA prabhAva kisI na kisI rUpa meM Aja bhI maujUda hai| magara ajJAnavAdiyoM ko socanA cAhiye ki ve ajJAna kI zreSThatA kI sthApanA jJAnapUrvaka karate haiM yA ajJAnapUrvaka ? agara jJAnapUrvaka karate haiM to phira jJAna hI upayogI aura uttama ThaharA jisake dvArA ajJAnavAda kA samarthana kiyA jAtA hai| yadi ajJAnapUrvaka ajJAnavAda kA samarthana kiyA jAya to usakA mUlya hI kucha nahIM rhtaa| vivekIjana use svIkAra nahIM kara skte| ___ hAM, to seThAnI ke kahane se lar3ake par3hane nahIM gye| do cAra dina bIta gye| zikSaka ne isa bAta kI sUcanA dI to seTha ne seThAnI se puuchaa| seThAnI AgababUlA ho gyii| bolI-"mujhe kyoM lAMchana lagAte ho| lar3ake tumhAre, lar3akiyAM tumhaarii| tuma jAno tumhArA kAma jaane|" pati-patni ke bIca isa bAta ko lekara khIMcatAna bar3ha gayI / khIMcatAna ne kalaha kA rUpa dhAraNa kiyA aura phira patnI ne apane pati para kuMDI se prahAra kara diyA / AcArya bole-"guNamaMjarI vahI sandarI hai| jJAna ke prati tiraskAra kA bhAva hone se yaha gUMgI ke rUpa meM janmI hai / " rAjA ajitasena ne bhI apane putra varadatta kA pUrva vRttAnta pUchA / kahAbhagavan! anugraha karake batalAiye ki rAjakula meM utpanna hokara bhI yaha nirakSara aura kor3hI kyoM hai?"
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 AdhyAtmika Aloka AcArya ne apane jJAna kA upayoga lagAkara kahA-"varadatta ne bhI jJAna ke prati durbhAvanA rakhI thii| isake pUrva jIvana meM jJAna ke prati ghora udAsInatA kI vRtti thii| zrIpura nagara meM vasu nAma kA seTha thaa| usake do putra the-vasusAra aura vsudev| ve kusaMgati meM par3akara durvyasanI ho gye| zikAra karane lge| vana meM vicaraNa karane vAle aura niraparAdha jIvoM kI hatyA karane meM Ananda mAnane lge| eka bAra vana meM sahasA unheM eka munirAja ke darzana ho gye| pUrva saMcita puNya kA udaya AyA aura santa kA samAgama huA / ina kAraNoM se donoM bhAiyoM ke citta meM vairAgya utpanna ho gyaa| donoM pitA kI anumati prApta karake dIkSita ho gaye, donoM caritra kI ArAdhanA karane lage / zuddha cAritra ke pAlana ke sAtha vasudeva ke hRdaya meM apane guru ke prati . zraddhAbhAva thaa| usane jJAnArjana kara liyaa| kucha samaya pazcAt gurujI kA svargavAsa hone para vaha AcArya pada para pratiSThita huaa| zAsana sUtra usake hAtha meM A gyaa| udhara vasusAra kI AtmA meM mahAmoha kA udaya huaa| vaha khA-pIkara par3A rahatA, saMta kabhI preraNA karate to kahatA ki "nidrA meM saba pApoM kI nivRtti ho jAtI hai" nidrA ke samaya manuSya na jhUTha bolatA hai, na corI karatA hai, na abrahma kA sevana karatA hai, na krodhAdi karatA hai, ataeva sabhI pApoM se baca jAtA hai, isa prakAra kI bhrAnta dhAraNA usake mana meM paiTha gyii| vasusAra apanA adhika se adhika samaya nidrA meM vyatIta karane lagA aura kahane lagA-suSupti se mana vacana kAya kI sundara gupti hotI hai| jAgaraNa kI sthiti meM yogoM kA saMvaraNa nahIM hotaa| jJAnopAsanA Adi sabhI sAdhanAoM meM khaTapaTa hotI hai, ataeva zayana sAdhanA hI sarvottama hai| ataeva maiM adhika se adhika samaya nidrA meM vyatIta karanA hI hitakara samajhatA huuN| vasudeva nai gurubhakti ke kAraNa gaMbhIra tatvajJAna prApta kiyA thA / ataH vaha AcArya pada para AsIna ho gaye the / jijJAsu santa sadA unheM ghere rahate the / kabhI koI vAcanA lene ke liye AtA to koI zaMkA ke samAdhAna ke liye| unheM kSaNa bhara kA bhI avakAza nahIM milatA / prAtaHkAla se lekara sone ke samaya taka jJAnArAdhaka sAdhu-santoM kI bhIr3a lagI rahatI / mAnasika aura zArIrika zrama ke kAraNa vAsudeva thaka kara cUra ho jAte the| sahasA unako vicAra AyA ki choTA bhAI vasusAra jJAna nahIM par3hA, vaha bar3e ArAma se dina gujAratA hai| maiMne sokhA, par3hA to mujhe kSaNa bhara bhI ArAma nhiiN|' vidvAnoM ne Toka hI kahA hai
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509 AdhyAtmika Aloka paDhane se totA piMjare meM banda kiyA jAtA hai, aura nahIM par3hane se bagulA svacchanda ghUmatA hai| mere jJAna-dhyAna kA kyA lAbha ? acchA hotA bhAI kI taraha maiM bhI mUrkha hI hotA, to mujhe bhI koI hairAna nahIM krtaa| kahA bhI hai mUrkhatvaM sulabhaM bhajasva kumateH, mUrkhasya cASTau guNAH / nizcinto bahubhojako'timukharo, rAtri divA svapnabhAk / / kAryAkArya vicAraNAndhavadhiro, mAnApamAne samaH / prAyeNAmayavarjito dRr3havapuH mUrkhaH sukhaM jIvati / / apane ATha guNoM ke kAraNa mUrkha manuSya ArAma se apanI jindagI vyatIta karatA hai| ve guNa ye haiM-0nizcintatA (2) bahubhojana ) ati mukharatA (1) bar3abar3AnA (6) karaNIya-akaraNIya para vicAra na krnaa| jo dhuna meM jaMce so karate jAnA aura koI bhalAI kI bAta kahe to bahire ke samAna use anasunI kara denA () mAna-apamAna kI paravAha na karanA (7) roga rahita honA aura (8) bephikrI ke kAraNa haTTA-kaTTA honaa| kahA jAtA hai ki isa prakAra jJAnArAdhanA se thaka kara usane 3-3 dina ke liye bolanA banda kara diyA / buddhimAna aura jJAnI vyakti koI bhI vaktavya dene ko sahasA taiyAra nahIM hogAjo bolegA, soca-samajha kara hI bolegA / mUrkha ko socane-samajhane kI AvazyakatA nahIM hotI / vaha bahuta bolegA / aura zuddhi-azuddhi yA satya-asatya kI cintA nahIM kregaa| nidrA devI kI dayA murkharAja para sadA banI rahatI hai / vaha gadhe kI savArI karane para bhI apamAna anubhava karake lajjita nahIM hogaa| karmodaya ke kAraNa vasudeva ke antaHkaraNa meM durbhAvanA A gayI / usane jJAna kI virAdhanA kI / isa prakAra dIkSA evaM tapasyA ke prabhAva se usane rAjakula meM janma to liyA kintu jJAna kI virAdhanA karane se kor3hI aura nirakSaratA prApta kii|" Aja kArtika zuklA paMcamI hai| yaha paMcamI zrutapaMcamI aura jJAnapaMcamI bhI kahalAtI hai| isakI vidhivat ArAdhanA karane se aura jJAna kI bhakti karane se kor3ha bhI naSTa ho jAtA hai, aisA maharSiyoM kA kathana hai / zrutapaMcamI sandeza detI hai ki jJAna ke prati durbhAva rakhane se jJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai| ataeva hameM jJAna kI mahimA ko hRdayaMgama karake usakI ArAdhanA karanI caahiye| yathA zakti jJAna prApta karane kA prayatna karanA caahiye| aura dUsaroM ke paThana-pAThana meM yoga denA caahiye| vaha yoga kaI prakAra se diyA jA sakatA hai| nirdhana
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 AdhyAtmika Aloka vidyArthayoM ko zruta-grantha denA Arthika sahayoga denA, dhArmika grandhoM kA sarvasAdhAraNa meM vitaraNa karanA, pAThazAlAeM calAnA, calAne vAloM ko sahayoga denA, svayaM prApta jJAna kA dUsaroM ko lAbha denA aadi| ye saba jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ke kAraNa haiM / __ vicAraNIya hai ki jaba laukika jJAna prApti meM bAdhA pahuMcAne vAlI guNamaMjarI ko gUMgI bananA par3A to dhArmika evaM AdhyAtmika jJAna meM bAdhA DAlane vAle ko kitanA pragAr3ha karmabandha hogA ? use kitanA bhayAnaka phala bhugatanA par3egA ? isIliye bhagavAna mahAvIra ne kahA-"he mAnava ! tU ajJAna ke cakra se bAhara nikala aura jJAna kI ArAdhanA meM laga ! jJAna hI terA asalI svarUpa hai| use bhUlakara kyoM para-rUpa meM jhUla rahA hai ? jo apane svarUpa ko nahIM jAnatA usakA bAharI jJAna nirarthaka hai|" ____yaha jJAnapaMcamI apane parva zrutajJAna ke abhyudaya aura vikAsa ko preraNA dene ke liye hai| Aja ke dina zruta ke abhyAsa, pracAra aura prasAra kA saMkalpa karanA caahiye| dravya aura bhAva, donoM prakAra se zruta kI rakSA karane kA prayatna karanA caahiye| Aja jJAna ke prati jo Adara vRtti manda par3I huI hai, use jAgRta karanA caahiye| aura dravya se jJAna dAna karanA caahiye| aisA karane se ihaloka-paraloka meM AtmA ko apUrva jyoti prApta hogI aura zAsana evaM samAja kA abhyudaya hogA / kisI grantha, zAstra yA pothI kI savArI nikAla denA sAmAjika pradarzana hai isase kevala mAnasika santoSa prApta kiyA jA sakatA hai| asalI lAbha to jJAna ke pracAra se hogA / jJAnapaMcamI ke dina zruta kI pUjA kara lenA, jJAna-mandiroM ke paTa khola kara pustakoM ke pradarzana kara lenA aura phira varSa bhara ke liye unheM tAle meM banda kara denA zrutabhakti nahIM hai| jJAnI mahApuruSoM ne jisa mahAn uddezya ko sAmane rakhakara zruta kA nirmANa kiyA, usa uddezya ko smaraNa karake usakI pUrti karanA hamArA kartavya aura uttaradAyitva hai| maiMne zaraNArthiyoM ke eka mohalle meM eka bAra dekhA-gurudvArA se guru grantha sAhaba kI savArI nikAlI jA rahI hai| grantha sAhaba ko jarI ke kapar3e meM lapeTa kara eka saradAra apane mastaka para rakha kara le jA rahe haiM isa prakAra mastaka para rakhakara athavA hAthI ke hode para savAra karake julUsa nikAlanA vAstavika zrutapUjA nahIM hai| isase to yahI pradarzita hotA hai ki samAja kI usa grandha ke prati kaisI bhAvanA hai, yaha dUsare bhAiyoM ke citta ko usa ora khIMcane kA sAdhana hai kisI bhI grantha kI saccI bhakti to usake samyak paThana-pAThana meM hai| bhAratIya jaina evaM jainetara sAhitya ke saMrakSaNa meM jaina samAja kA asAdhAraNa yogadAna rahA hai| unhoMne jJAnopAsanA kI gaharI lagana se sAhitya bhaNDAra banAye aura ..
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 511 sahasroM granthoM ko naSTa hone se bacAyA hai| kintu Aja jainoM meM bhI pahale ke samAna bhItarI aura bAharI zAstra saMrakSaNa kA bhAva nahIM dIkha par3atA / yaha sthiti cintanIya hai| zruta ke vinaya cAra haiM, jo isa prakAra haiM(9) sUtra kI vAcanA karanA / (2) sUtra kI artha ke sAtha vAcanA krnaa| (2) hita rUpa vAcanA krnaa| (3) zruta ke kalyANa rUpa kA cintana-manana krnaa| Aja jaina samAja ko zruta ke pracAra aura prasAra kI ora bahuta dhyAna dene kI AvazyakatA hai / jaina zAstroM meM jo uccakoTi kA, tarka-vijJAna sammata aura kalyANakArI tatvajJAna nihita hai, usakA paricaya bahuta kama logoM ko hai| zAstroM ke lokabhASAoM meM anuvAda bhI pUre upalabdha nahIM haiN| Adhunika DhaMga ke sundara mUla-prakAzana bhI nahIM milate haiN| jijJAsujanoM kI pyAsa bujhAne kI paryApta sAmagrI hama prastuta nahIM kara sake haiN| yaha kheda kI bAta hai| itane sundara aura samRddha sAhitya ko bhI hama Aja ucita tarIke se logoM ke hAthoM meM na pahuMcA sakeM to hamArI jJAnArAdhanA hI kyA huii| jJAnapaMcamI ke isa parva para Apako nizcaya karanA cAhiye ki hama apanI pUrva sacita vipula jJAnanidhi ko jagat meM phailAyege, svayaM jJAna ke apUrva Aloka meM vicaraNa kareMge aura dUsaroM ko Aloka meM lAne kA prayatna kreNge| Apa aisA kareMge to pUrvaja mahApuruSoM ke RNa se mukta hoMge aura 'sva'-'para' ke parama kalyANa ke bhAgI banege /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ [76] jIvanasudhAra se hI maraNasudhAra AtmA ajara, amara, avinAzI dravya hai / na isakI Adi hai, na anta / na janma hai, na mRtyu hai / kintu jaba taka isane apane nija rUpa ko upalabdha nahIM kiyA hai aura jaba taka isake sAtha paudgalika zarIra kA saMyoga hai, taba taka zarIra ke saMyoga-viyoga ke kAraNa AtmA kA janma-maraNa kahA jAtA hai / vartamAna sthUla zarIra se viyoga honA maraNa aura nUtana sthUla zarIra ko grahaNa karanA janma kahalAtA hai / janma se lekara maraNa taka kA rUpa jIvana hai / isa prakAra janma, jIvana aura maraNa, ye tIna sthitiyAM pratyeka saMsArI AtmA ke sAtha lagI huI haiN|| AtmA ke jo nija guNa haiM, unakA vikAsa AtmasudhAra kahalAtA hai / AtmasudhAra kA prathama sopAna jIvanasudhAra hai / jIvanasudhAra kA tAtparya hai jIvana ko nirmala banAnA / jIvana meM nirmalatA sadaguNoM aura sadbhAvanAoM se utpanna hotI hai| . jIvanasudhAra se maraNasudhAra hotA hai / jisane apane jIvana ko divya aura bhavya rUpa meM vyatIta kiyA hai, jisakA jIvana niSkalaMka rahA hai aura virodhI loga bhI jisake jIvana ke viSaya meM uMgalI nahIM uThA sakate, vAstava meM usakA jIvana prazasta hai / jisane apane ko hI nahIM, apane par3osiyoM ko, apane samAja ko, apane rASTra ko aura samagra vizva ko UMcA uThAne kA nirantara prayatna kiyA, kisI ko kaSTa nahIM diyA magara kaSTa se ubArane kA hI prayatna kiyA, jisane apane sadvicAroM evaM sadaAcAra se jagat ke samakSa spRhaNIya Adarza upasthita kiyA, usane apane jIvana ko phalavAna banAyA hai| isa prakAra jo apane jIvana ko sudhAratA hai, vaha apanI mRtyu ko bhI sudhArane meM samartha banatA hai, jisakA jIvana Adarza hotA hai, usakA maraNa bhI Adarza hotA hai| kaI loga samajhate haiM ki antima jIvana ko saMvAra lene se hamArA maraNa saMvara jAegA, magara smaraNa rakhanA cAhie ki jIvana ke saMskAra maraNa ke samaya ubhara kara
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 513 Age Ate haiM / jisakA samagra jIvana malina, pApamaya aura kaluSita rahA hai, vaha mRtyu ke aina mauke para pavitratA kI cAdara or3ha legA, yaha saMbhava nahIM hai / ataeva jo pavitra jIvana yApana karegA vahI pavitra maraNa ko varaNa kara sakegA aura jo pavitra maraNa ko varaNa karegA usIkA AgAmI jIvana AnandapUrNa bana sakegA / jIvanasudhAra ke lie Avazyaka hai ki manuSya apanI sthiti ke anukUla vratoM ko aMgIkAra karake prAmANikatA ke sAtha unakA pAlana kare / jo saMsAra se uparata ho cuke haiM aura jinake citta meM vairAgya kI UrmiyAM prabala ho uThI haiM, ve gRhatyAgI banakara mahAvratoM kA pAlana karate haiN| jinameM itanA sAmarthya vikasita nahIM ho pAyA yA jinakA manobala pUrI taraha jAgRta nahIM huA ve gRhastha meM rahate hue zrAvakadharma kA paripAlana karate haiM / vratasAdhanA hI jIvanasudhAra kA amogha upAya hai / maraNasudhAra jIvanasudhAra kI carama pariNati hai| zAstra meM cAra prakAra ke vizrAma batalAe gae haiM / udAharaNa ke dvArA unheM samajhane meM suvidhA hogI-eka lakar3ahArA jaMgala se jalAU lakar3I kATa kara lAtA hai| lakar3iyoM kA bhArA banAkara aura use sira para rakhakara vaha lambI dUrI taya karatA hai| bojha aura cAla ke kAraNa usakA zarIra thaka jAtA hai / bhArA usake sira ke lie dussaha ho jAtA hai| taba vaha sira ke bhAre ko kadhe para rakha letA hai / jaba usa kadhe meM darda hone lagatA hai to use dUsare kadhe para rakhatA hai / yaha usa lakar3ahAre kA pahalA vizrAma hai| sira kA bhAra halkA karane ke lie vaha bhAra ko U~cA uThA letA hai yA laghuzaMkA karane baiTha jAtA hai to yaha usakA dUsarA vizrAma kahalAtA hai| yaha bhI asthAyI vizrAma hai| . kucha aura Age calane para jaba adhika thaka jAtA hai to kisI cabUtare para yA devasthAna para bhArA TikAkara khar3e-khar3e vizrAma letA hai / bhAra ko vaha vahAM suniyojita bhI kara letA hai / yadi bhAra vikraya ke lie hai to vaha eka ke do kara letA hai yA bar3A-sA dikhalAne ke lie use vizeSa tarIke se jamAtA hai / yaha usakA tIsarA vizrAma hai| apanI maMjila taka pahu~cane para yA kisI ko beca dene para use cauthA vizrAma milatA hai / yaha dravyavizrAnti kA rUpa hai / - sAMsArika jIvoM ke lie bhI isI prakAra ke cAra vizrAntisthala haiN| caubIsoM ghaMTe Arambha-samArambha kA bhAra lAda kara calane vAlA mAnava saubhAgya se jaba satsaMga /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 AdhyAtmika Aloka pA letA hai to vaha kaMdhA badalane ke samAna pahalA vizrAntisthala hai / isa sthiti meM zArIrika aura vAcanika vyApAra kA bhAra utara jAtA hai, sirpha mana para bhAra ladA rahatA hai / santa samAgama kI dazA meM bhI saMsArI jIva ke mana kI kar3I para Arambha samArambha kA bhAra aTakA rahatA hai / isa para bhI use kicita vizrAma milatA hai / isa para zramaNoM ke sAnnidhya meM upAzraya meM Akara baiThane se gRhastha ko pahalA vizrAma milatA hai| sAmAyika vrata ko aMgIkAra karanA yA dezAvagAzika vrata dhAraNa karanA aura kucha pApoM kA nirodha karanA dUsarA vizrAmasthala hai, ina vratoM ko dhAraNa karane se azAnta mana ko kucha zAnti milatI hai / samasta AraMbha-samAraMbha ko caubIsa ghaMTe ke lie tyAga kara pauSadha vrata dhAraNa karanA tIsarA vizrAmasthala hai| dina rAta amaryAdita jIvana, lAlaca, tRSNA evaM asaMyama ke kAraNa santapta rahane vAlA manuSya jaba bAraha vratoM ko dhAraNa karatA hai to parigraha Adi kI maryAdA ke antargata ho jAne se abhUtapUrva zAnti kA anubhava karane lagatA hai / usakI asIma kAmanAe~ sImita ho jAtI haiM, aniyantrita mana niyantrita ho jAtA hai, binA kisI lagAma ke svacchanda vicaraNa karane vAlI indriyAM saMyata ho jAtI haiM / usa samaya aisA pratIta hotA hai mAno mAthe para kA bojhA utara gayA hai / yadi zAsana yaha niyama banA de ki kisI bhI majadUra se bIsa sera se adhika bojha na uThavAyA jAya to majadUroM ko prasannatA hogI / majadUra ke sira kI gaTharI agara mAlika rakhale to bhI use prasannatA kA anubhava hogA | bhAra halkA hone se prasannatA hotI hai, zAnti milatI hai, yaha anubhava siddha tathya hai / bhagavAna mahAvIra kahate hai-"pApa kI gaTharI ko utAra pheMko to tumheM zAnti milegI / pUrI nahIM utAra sakate to use halkI hI karalo | yaha zAnti prApta karane kA upAya hai|" magara saMsArI jIva kI buddhi viparIta dizA meM calatI hai / vaha bhAra lAdane kA kucha aisA abhyAsI ho gayA hai ki bhArahIna dazA ke sukha kI kalpanA hI. usake mana meM udita nahIM ho pAtI / pariNAmasvarUpa vaha jisa bhArayukta sthiti meM hai usI meM magana rahanA cAhatA hai| kintu jo bhArahIna yA parimita bhAravAlI dazA ko aMgIkAra kara lete haiM ve apUrva zAnti anubhava karane lagate haiM / unakA mana nirAkula ho jAtA hai| jisakA mAnasa mUr3ha bana gayA hai vaha bhAra ko bhAra nahIM samajha pAtA aura bhArahIna dazA meM Ane se jhijhakatA hai / magara samaya-samaya para pApoM kI gaTharI ko idhara-udhara rakhakara manuSya ko zAnti prApta karanI caahie|
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 515 anAdikAla se AtmA bhArAkrAnta hai / bhArAkrAnta hone se azAnta hai aura azAnti meM use sacce Ananda kI anubhUti nahIM ho pAtI / mahAvIra svAmI ne zramaNopAsaka Ananda kA saccA Ananda-mArga pradarzita kiyA aura Ananda ke mAdhyama se jagat ke samasta santapta prANiyoM ko vaha mArga dikhalAyA / nisarga ke niyama ko kauna TAla sakatA hai ? pratidina sunaharA prabhAta udita hotA hai to sandhyA bhI avazya AtI hai / prabhAta ho kintu sandhyA na Ae, yaha kadApi saMbhava nahIM hai| prANI ke jIvana meM bhI prabhAta aura sandhyA kA Agamana hotA hai / janma prabhAta hai to maraNa saMdhyAvelA hai / jAtasya hi dhruvaM mRtyuH, dhruvaM janma mRtasya ca / jisane janma grahaNa kiyA hai, usakA maraNa anivArya hai aura jo maraNa zaraNa huA hai usakA janma bhI nizcita hai| pazu-pakSI aura kITa-pataMga kI taraha maranA janma-maraNa ke bandhana ko bar3hAnA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-"mAnava ! tU marane kI kalA sIkha / mRtyu jaba satya hai to use ziva aura sundara bhI banA / usake vikarAla rUpa kI kalpanA karake tU mRtyu ke nAma se bhI tharrA uThatA hai, magara usake ziva-sundara svarUpa ko kyoM nahIM dekhatA ?" kahA jA sakatA hai ki mRtyu vinAza hai, saMhAra hai, jIvana kA anta hai / usameM zivatva aura saundarya kaise ho sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki ajJAnI jIva prAyaH pratyeka vastu kA kAlA pakSa hI dekhA karate haiM / zukla pakSa unheM dRSTigata nahIM hotA / mRtyu yadi vinAza hai to kyA navajIvana kA nirmANa nahIM hai ? saMhAra hai to kyA sRSTi nahIM hai ? jIvana kA anta hai to kyA nUtana jIvana kI Adi nahIM hai? kyA mRtyu ke binA kisI kI bheMTa navajIvana se ho sakatI hai ? jJAnI aura ajJAnI kI vicAraNA meM bahuta antara hotA hai| jJAnIjana kahate haiM kRmijAla-zatAkIrNe, jarjara dehapaMjare / bhidyamAne na bhettavyaM, yatastvaM jJAna-vigrahaH / / he Atman / saikar3oM kIr3oM se vyApta aura jarjara yaha deha rUpI piMjarA agara bheda ko prApta hotA hai to hone de / isameM bhayabhIta hone kI kyA bAta hai / jaise pakSI ke lie piMjarA hotA hai vaise hI tere lie yaha deha hai / yaha terI asalI deha nahIM hai / terI asalI deha to cetanA hai jo tujhase kadApi pRthak nahIM ho sakatI /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 AdhyAtmika Aloka jJAnI jana mRtyu ko mitra mAnakara usase bheMTa karane ke lie sadA udyata rahate . haiM / mRtyu unake lie viSAda kA kAraNa nahIM hotI / ve samajhate haiM ki maiMne jIvana bhara jo puNyakarma kiyA hai, usakA phala to mRtyu ke mAdhyama se hI prApta honA hai| to phira mRtyu se bhayabhIta kyoM honA cAhie ? zarIra ke kArAgAra se AtmA ko mukta karAne vAlI mRtyu bhayAvaha kaise ho sakatI hai ? . magara ajJAnI aura adharmI jana mRtyu kI kalpanA se sihara uThate haiM / ve samajhate haiM ki vartamAna jIvana meM kiye hue pApoM kA duSphala aba bhugatanA par3egA / to mRtyu ko aura usake pazcAt ke jIvana ko sundara aura sukhada banAne ke lie yaha Avazyaka hai ki isa jIvana ko ujjvala aura pavitra banAyA jAya, jIvana meM . pApa kA sparza na hone diyA jAya / jisane isa prakAra kI sAvadhAnI rakhI usake lie mRtyu maMgala hai, mahotsava hai, ziva hai, sundara hai aura sukhada hai| bhagavAna ne Ananda ko mRtyu ke do bheda batalAye - (9) pazcima maraNa, bAlamaraNa, asamAdhimaraNa (2) apazcimamaraNa, paNDitamaraNa, smaadhimrnn| prathama prakAra ke maraNa ke lie kalA kI AvazyakatA nahIM / rela kI paTarI para so jAnA, viSapAna kara lenA, phAMsI lagA denA yA kuMe meM kUda jAnA usake sarala sAdhana haiM / kaSAya-pUrvaka maranA aura hAya-hAya karate hue maranA bhI bAlamaraNa hai / Atma-hatyA ke rUpa meM bAlamaraNa kI ghaTanAe~ Ajakala bahuta bar3ha gaI haiM / saurASTra prAnta meM to aisI ghaTanAe~ itanI adhika hotI haiM ki vahAM ke mukhyamantrI ke lie cintA kA viSaya banI huI haiM / gRha kalaha aura ghora nirAzA Adi isake kAraNa hote haiM / pati ke vichoha meM patnI kI aura putra ke viyoga meM pitA kI mRtyu honA bhI : bAlamaraNa hai / bhArata meM pahale pracalita satI prathA bhI bAlamaraNa kA hI bhayAnaka rUpa thA / isa prakAra aneka rUpoM meM yaha bAlamaraNa Aja pracalita hai / yaha maraNa kalAvihIna maraNa hai aura pApa kA kAraNa hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA ki mRtyu ko kalAtmaka svarUpa pradAna karanA mAnava kA sarvazreSTha kauzala hai, jIvanagata vikAroM ko . samApta karake, jIvana kA zodhana karake aura mAyA mamatA se alaga hokara jo ha~sate-ha~sate maratA hai, vaha jIvana kI kalA jAnatA hai| kisI santa kA ziSya bar3A tapasvI thA / tapa karate-karate usakA zarIra kSINa ho gayA ataeva usane samAdhimaraNa aMgIkAra karane kA nirNaya kiyA / guru se samAdhimaraNa kI anumati mAMgI / guru ne kahA-abhI samaya nahIM AyA hai / ziSya punaH
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 517 tapa meM nirata ho gayA / usane zarIra sukhA diyA / asthiyAM hI zeSa raha giiN| taba vaha phira guru ke pAsa pahu~cA aura samAdhimaraNa kI anumati mAMgI / guru bole-abhI avasara nahIM AyA hai| ziSya phira kaThina tapasyA karane lagA / aba use calane-phirane meM uThane baiThane meM yahA~ taka ki bolane meM bhI kaThinAI hone lgii| usane phira guru se anumati mA~gI / guru ne kahA abhI avasara nahIM AyA hai / saMlekhanA kro| guru kA vahI purAnA uttara suna kara ziSya ko isa bAra roSa A gayA / usane apanI uMgalI tor3a kara batalAyA ki dekhiye, mere zarIra meM rudhira nahIM raha gayA hai| guru ne zAnti aura vAtsalya se samajhAyA ki saMlekhanA karane kA artha kaSAya kA tyAga karanA hai | kAya kA tyAga karane para bhI kaSAya kA tyAga kiye binA Atmahita nahIM hotaa| ziSya samajha gayA / use apanI bhUla mAlUma ho gaI / vAstava meM mRtyu kalAvida vahI hai jo vItarAga dazA meM samabhAvapUrvaka zarIra kA utsarga karatA hai| kaSAya ko kRza karanA saMlekhanA hai / kaSAya ko kRza kara dene para mRtyu kA aniSTa rUpa nahIM raha jAtA / usa samaya mRtyu kalAtmaka bana jAtI hai, jise samAdhimaraNa kahate haiM / hajAroM-lAkhoM meM koI viralA hI vyakti samAdhimaraNa kA adhikArI hotA hai / adhikAMza loga to kaSAyoM se grasta hokara hAya-hAya karate hI marate haiM / jinakA jIvana sAdhanA meM vyatIta huA, jinhoMne kAle kAranAmoM se apanA mu~ha mor3a liyA yA jinake jIvana meM ujjvalatA rahI, unhIM ko mRtyu-sudhAra kA avasara milatA hai / unakI bhUmikA taiyAra hotI hai ataeva koI gar3abar3a paidA karane vAlA nimitta na mila gayA to unakI mRtyu sudhara jAtI hai| parIkSA meM uttIrNa honA yA anuttIrNa honA tIna ghaNTe ke kartRtva para nirbhara hai / jisane tIna ghaNToM meM sahI-sahI uttara likha diye use saphalatA avazya milatI hai| magara sahI uttara vahI likha sakegA jisane pahale abhyAsa kara rakhA ho, pUrvAbhyAsa ke abhAva meM kevala tIna ghaMTe ke zrama se uttIrNatA prApta karanA saMbhava nahIM hai / isI prakAra samAdhimaraNa bhI eka kaThora parIkSA hai / isameM uttIrNa hone ke lie jIvana vyApI abhyAsa kI AvazyakatA hai / ataeva jo apanI mRtyu ko sudhAranA cAhate hoM unheM apanA jIvana sudhAranA hogA / jIvana ko sudhAre binA mRtyu ko sudhArane kI AzA rakhane vAloM ko nirAza honA pdd'egaa| ___ AI. e. esa. jaisI parIkSAoM meM sAkSAtkAraparIkSA bhI hotI hai / usameM pratyeka pratyAzI ko saMkSipta maukhika parIkSA denI par3atI hai jise aMgrejI bhASA meM
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 518 . AdhyAtmika Aloka . iMTaravyU kahate haiM / iMTaravyU meM dasa-pandraha minaTa meM hI pAsa-phela hone kA khela samApta ho jAtA hai / usa samaya kyA pUchA jAegA, patA nahIM rahatA / magara pratyAzI agara abhyAsazIla hai aura usa samaya apanA mAnasika santulana kAyama rakhatA hai to saphalatA prApta karatA hai / isI prakAra maraNa ke samaya yadi mAnasika santulana rahA to mumukSu ko saphalatA prApta hotI hai / yadi usa samaya moha-mamatA jAga uThI to anuttIrNa ho jAyegA / bhagavAna mahAvIra ne vratArAdhanA ke bAda Ananda ko maraNasudhAra kA upAya batalAyA / maraNasudhAra karane vAloM ko vikAroM para vijaya prApta karanA Avazyaka hai| ugra se ugra bhaya kaSTa Adi Ane para bhI sAvadhAna sAdhaka jJAna bala dvArA vikAroM ko utpanna nahIM hone detaa| vikAroM ke zamana ke lie adhyAtmajJAna kI anivArya AvazyakatA hotI hai / UMce se U~cA anya jJAna prApta karane vAle ne bhI yadi adhyAtmajJAna prApta nahIM kiyA to saba vyartha hai ? vidvAn puruSa se yadi bolate samaya skhalanA ho jAya to usakA upahAsa nahIM karanA cAhie, kyoMki pratyeka chadmastha skhalanA kA pAtra hai| sthUlabhadra ne AcArya bhadrabAhu se dasa pUrvo kA jJAna prApta kara liyA kintu apane prabhAva ko pradarzita karane ke lie sAdhviyoM ke samakSa siMha kA rUpa dhAraNa kiyaa| isa ghaTanA ko jAnakara AcArya bhadrabAhu ko kheda huA aura unhoMne Age kA abhyAsa karAnA banda kara diyA / ahaMbhAva Ane para Age kI sAdhanA ke samakSa dIvAra khar3I ho jAtI hai| AcArya bhaviSya kA vicAra karake caukanne ho ge| unhoMne socA-isa gahare pAtra meM bhI jaba chalakana A gaI to isase adhika kA samAveza isameM kaise ho sakegA? aba abhyAsa ko roka denA hI ucita hai / AcArya ne yaha nirNaya kara liyA / jJAnI puruSa apanI bhUla ko jaldI samajha letA hai, svIkAra kara letA hai aura usakA pratIkAra karane meM vilamba bhI nahIM krtaa| eka ghur3asavAra ghor3e se gira par3A / kisI ne usase kahA-kyA bhAI, gira. par3e ? usane lajAte hue kahA-nahIM, kahAM girA huuN| usakA pAMva to pAyadAna meM laTaka rahA thA, tathApi upahAsa ke bhaya se usane pratyakSa girane ko bhI svIkAra nahIM kiyaa| . .bhUla honA koI asAdhAraNa bAta nahIM / pratyeka chadamastha prANI se kabhI na kabhI bhUla ho hI jAtI hai / magara usa bhUla ko svIkAra na karanA aura chipAne kA
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 519 * AdhyAtmika Aloka prayatna karanA bhUla para bhUla karanA hai / aisA karane vAle ke sudhAra kI saMbhAvanA bahuta kama hotI hai / ataeva pratyeka samajhadAra vyakti kA yaha kartavya hai ki vaha khUba soca-samajhakara hI koI. kArya kare aura bhUla na hone de tathApi kadAcit bhUla ho jAya to use svIkAra karane aura sudhArane meM AnAkAnI na kare / bhUla ko svIkAra karanA durbalatA kA nahIM balavAna hone kA lakSaNa hai / bhagavAna mahAvIra kA kathana hai ki apanI bhUla ko guru ke samakSa nizchala bhAva se nivedana kara dene vAlA hI ArAdhaka hotA hai| aise sAdhaka kI sAdhanA hI saphala hotI hai / apanI bhUla ko chipAnA aisA hI hai jaise zarIra meM utpanna hue phor3e ko chipAnA / phor3e ko chipAne se vaha bar3ha jAtA hai, usameM jahara utpanna ho jAtA hai aura anta meM vaha prANoM ko bhI le baiThatA hai / use utpanna hote hI cikitsaka ko dikhalA denA buddhimattA hai| isI prakAra jo bhUla ho gaI hai, koI duSkRtya ho gayA hai, use gurujana ke sAmane prakaTa na karanA apane sAdhanA-jIvana ko viSAkta banAnA hai|| muni sthUlabhadra mahAn sAdhaka the| unhoMne apanI bhUla ko svIkAra karane meM tanika bhI AnAkAnI nahIM kI / saMgha ne bhI unakI siphAriza kI / saMgha ne kahA-eka bAra kI cUka ke kAraNa jJAna dene kA kArya banda nahIM honA cAhie / munimaMDala ne AcArya ke caraNoM meM prArthanA kI-bhagavan ! mahAmuni sthUlabhadra se skhalanA ho gaI hai / usakI hama anumodanA nahIM karate, kintu calane vAle se skhalanA ho hI jAtI hai / usakA parimArjana kiyA jAya / bhagavAna mahAvIra rUpI himAcala se pravAhita hotA calA Ane vAlA zruta-gaMgA kA yaha paramapAvana pravAha Apake sAtha samApta nahIM ho jAnA cAhie / muni sthUlabhadra ko Apa apanI jJAnanidhi avazya dIjie / ve saMgha ke pratinidhi haiM, ataeva sthUlabhadra ko jJAna denA sAdhAraNa vyakti ko jJAna denA nahIM hai, varan saMgha ko jJAna denA hai / anugraha karake unakI eka bhUla ko kSamA kI AMkhoM se dekhie aura unheM caudaha pUrvo kA jJAna avazya diijie|" AcArya bhadrabAhu mahAna the kintu saMgha ko ve sarvopari mAnate the| jina zAsana meM saMgha kA sthAna bahuta UMcA hai| ataeva saMgha ke Agraha ko asvIkAra karane kI koI guMjAiza na thI / udhara bhadrabAhu ke mana meM asantoSa thA / ve socate the ki kAla ke prabhAva se muniyoM ke mana meM bhI utanI sabalatA nahIM rahane vAlI hai / ataeva yaha jJAna unake lie bhI hAnikAraka hI siddha hogA / isa prakAra eka ora saMgha kA Agraha aura dUsarI aura antaHkaraNa kA Adeza thA / AcArya duvidhA meM par3a gae / soca-vicAra ke pazcAt unhoMne madhyama mArga grahaNa kiyA / apanA nirNaya ghoSita kara diyA ki avazeSa zruta kA jJAna deMge kintu sUtra rUpa meM hI vaha jJAna diyA jAegA, artha rUpa meM nhiiN| isa nirNaya ko sabane mAnya kiyA /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 AdhyAtmika Aloka Agama ke do rUpa hote haiM-sUtra aura artha / sUtra mUla sAmagrI rUpa hai aura artha usase banane vAlA vividha prakAra kA bhojana / mUla sAmagrI se nAnA prakAra ke bhojya padArtha taiyAra kiye jA sakate haiM | sabala evaM nIroga vyakti bAphalA jaise gariSTha bhojana ko pacA sakatA hai kintu bAlaka aura kSINazakti vyakti nahIM pacA sakatA hai| arthAgama ko pacAne ke lie vizeSa manobala kI AvazyakatA hotI hai / vaha na huA to aneka prakAra ke anarthoM kI saMbhAvanA rahatI hai / adhyetA agara vyavahAra dRSTi ko nizcaya dRSTi samajha le yA nizcayaM dRSTi ko vyavahAra dRSTi samajha le to artha kA anartha ho jAegA / utsarga ko apavAda yA apavAda ko utsarga samajha lene se bhI aneka prakAra kI bhrAMtiyAM (bhramaNAeM) phaila sakatI hai / eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM bigAr3a sakatA, isa kathana meM satyatA hai, magara isakA artha yadi yaha samajha liyA jAya ki dhana, putra, kalatra Adi ke prati Asakti rakhane se bhI AtmA meM kisI prakAra kI vikRti nahIM ho sakatI to yaha anartha hogaa| sthAnAMga sUtra kA prathama vAkya hai-'ege AyA / ' yadi isakA Azaya vahI samajhA jAya jaisA ki AtmAdvaitavAdI vedAntI kahate haiM, arthAt samasta vizva meM, sabhI zarIroM meM, eka hI AtmA hai-pratyeka zarIra meM alaga-alaga AtmA nahIM hai, to kitanA anartha hogaa| AtmA ajara, amara, avinAzI, zuddha, buddha evaM siddhasvarUpa hai, yaha nirUpaNa Apane sunA hogA / para kyA isakA Azaya yaha hai ki kisI ko sAdhanA karane kI AvazyakatA nahIM hai ? tAtparya yaha hai ki sUtra ke sahI artha ko samajhane ke lie nayadRSTi kI AvazyakatA hotI hai| jina pravacana kA eka bhI vAkya nayanirapekSa nahIM hotA / jisa naya se jo bAta kahI gaI hai, use usI naya kI apekSA samajhanA cAhie / dUsare naya kI dRSTi ko sarvathA ojhala nahIM kara denA cAhie / yadi aisA huA to ghora anartha hogA / Aja jina zAsana meM bhI aneka prakAra ke jo vitaMDAvAda cala par3ate haiM aura vibhinna prakAra ke sAmpradAyika matabheda dRSTigocara hote haiM, usakA AdhAra apekSA, nayadRSTi yA vivakSAbheda ko na samajhanA hI hai / gaharAI ke sAtha nayadRSTi ko na samajhane se kalaha kA bIjAropaNa hotA hai / ataeva niSpakSabhAva se, zuddha buddhi se Agama ke artha ko isa prakAra samajhanA cAhie jisase laukika aura pAralaukika kalyANa ho /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ [77 ] sudhAsiMcana dharma aura dharma sAdhanA ke sambandha meM sAdhAraNa logoM meM aneka prakAra kI bhramapUrNa dhAraNAe~ phailI huI haiM / bahutoM kI samajha hai ki dharmasthAna meM jAkara apanI paramparA ke anukUla amuka vidhi-vidhAna yA kriyA kara lene mAtra se dharma sAdhanA kI iti zrI ho jAtI hai / adhikAMza loga aisA hI karate haiM aura apane mana ko santuSTa kara lete haiM / inakI samajha ke anusAra dharmasthAna se bAhara ke vyavahAra ke sAtha dharma kA koI sambandha nhiiN| gArhasthika vyavahAra aura vyApAra meM dharma kA koI sthAna nahIM hai| jJAnI janoM kA kathana hai ki isa prakAra kI dhAraNA bahuta hI bhramapUrNa hai| dharma sAdhanA jIvana ke pratyeka vyavahAra kA viSaya hai| jisake citta meM dharma kI mahattA samA gaI hai, jisake roma-roma meM dharma vyApa gayA hai aura jisane dharma ko parama maMgalakArI samajha liyA hai, vaha kSaNa bhara ke lie bhI dharma ko vismRta nahIM karegA | usake samasta laukika kahalAne vAle kAryoM meM bhI dharma kA puTa rahegA hii| jaba vaha vyApAra karegA to bhAva-tAva karane meM asatya kA prayoga nahIM kregaa| abodha bAlaka ko bhI Thagane kA prayatna nahIM karegA / acchI vastu dikhalA kara kharAba nahIM degA / kisI bhI vastu meM bhela-sela nahIM kregaa| kama nApane tolane meM pApa samajhegA / vivAha karegA to usakA uddezya bhoga-vilAsa kI svacchandatA prApta karanA nahIM hogA varan apane jIvana ko maryAdita karanA hogA / para striyoM ko mAtA-bahina samajhakara bartAva karanA hogaa| isa prakAra sabhI kAryoM meM usakA dRSTikoNa dharmayukta hogaa| aisA dhArmika vyakti dharmasthAna meM avazya jAegA aura vahAM viziSTa sAdhanA bhI karegA, magara yahI socegA ki dharmasthAna meM prApta kI huI preraNA mere jIvana-vyavahAra meM kAma AnI caahie| agara jIvana ke vyavahAra adharmamaya bane rahe to dharmasthAna meM lI huI zikSA kisa kAma kI ? vaha zikSA jIvana meM ota-prota ho jAnI cAhie /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 AdhyAtmika Aloka jisane dharma ke marma ko pahacAna liyA hai, usakI dRSTi nirantara Atmatatva para TikI rahatI hai / vaha koI bhI kArya kare magara AtmA ko vismata nahIM karatA / vaha isa tathya ko pUrI taraha hRdayaMgama kara letA hai ki mAnava-jIvana kA sarvopari sAdhya Atmahita hai / agara hama AtmA ke hitAhita kA vicAra na kara sake, AtmotthAna aura Atmapatana ke kAraNoM ko na samajha sake to hamArI vicAra-zakti kI sArthakatA hI kyA huI ? jar3a-jagata ke vicAra meM jo itanA magna ho jAtA hai ki AtmA kA vicAra hI nahIM kara pAtA, usakA vicAra cAhe jitanA gaMbhIra aura sakSma kyoM na ho, sArthaka nahIM hai / vivekavAn vyakti ke lie to AtmA ke svarUpa kA cintana aura smaraNa karake nirAvaraNa dazA ko prApta karane kA prayatna karanA hI ucita hai / yahI dharma hai, isa sambandha kI kathA dharma kathA kahalAtI hai| azubha bhAva se jaba taka mana nahIM haTegA taba taka zubha kArya meM mana nahIM lagegA | azubha phaloM kA kaTuka phala batA kara tathA zubha karmoM kA lAbha batalA kara dharma ke prati prItimAna banAyA jAtA hai / jaba taka bacce ke antaHkaraNa meM par3hAI ke prati prIti nahIM utpanna hotI taba taka daNDa Adi kA bhaya use dikhalAyA jAtA hai / kintu jaba bAlaka svayaM antaHpreraNA se hI par3hAI meM ruci lene lagatA hai aura par3hAI meM use Ananda kA / anubhava hone lagatA hai to use kisI prakAra kA bhaya dikhalAne kI AvazyakatA nahIM hotI / vaha par3hAI ke binA raha nahIM sktaa| seThoM ko dukAnadArI meM prIti hotI hai| dukAnadArI ke phera meM par3a kara ve bhojana bhI chor3a dete haiN| pApa ke kaTuka phala aura usase utpanna hone vAlI viSama yAtanAe~ batalA kara logoM ko pApa se mor3ane kI AvazyakatA hai| pApAcAra na kevala paraloka meM hI varan isa loka meM bhI duHkhoM kA kAraNa hotA hai / isa tathya ko bhagavAna mahAvIra ke mukha se jAna kara zramaNopAsaka Ananda ne bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyA / tatpazcAt mRtyu ko sudhArane ke lie pAMca dUSaNa se bacane kA upAya prabhu ne Ananda ko batalAyA / jaba antima samaya AyA dikhAI de taba samAdhimaraNa aMgIkAra kiyA jAtA hai| samAdhimaraNa aMgIkAra karane se pahale saMlekhanA kI jAtI hai / saMlekhanA meM saba prakAra ke kaSAyoM ko kSINa karanA hotA hai / 'samyakkAya kaSAya lekhanA sallekhanA' arthAt samyak prakAra se kAya aura kaSAyoM ko kuza karanA sallekhanA yA saMlekhanA hai| isa prakAra jaba bAhara se kAya ko aura bhItara se kaSAya ko kRza kara diyA jAtA hai taba sAdhaka samAdhimaraNa ko aMgIkAra karatA hai / samAdhimaraNa saMsAra se sadA ke lie chuTakArA pAne kA sAdhana hai / kahA bhI hai
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 523 egammi bhavaggahaNe samAdhi maraNeNa jo maidi jIvo / Na hu hiMdi bahuso, sataha bhave pamotUNa / / arthAta eka bhava meM jo jIva samAdhimaraNapUrvaka zarIra kA tyAga karatA hai vaha sAta-ATha bhavoM se adhika kAla taka saMsAra meM bhramaNa nahIM karatA / saMlekhanA samAdhimaraNa kI bhUmikA taiyAra karatA hai / saMlekhanA karake sAdhaka bhUmikA kA nirmANa kara letA hai, AhAra kA, aThAraha prakAra ke pApa kA evaM zarIra ke prati mamatA kA parityAga kara detA hai / jisa zarIra kA bar3e yatna se pAlana-poSaNa kiyA thA, sardI garmI aura rogoM se bacAyA thA, usake prati mana meM leza mAtra bhI mamatva na dhAraNa karate hue zAnti aura samabhAva se, AtmA-paramAtmA ke svarUpa kA cintana karate hue use tyAga denA paNDitamaraNa hai| samAdhimaraNa ke pAMca dUSaNa haiM, jinase sAdhaka bacatA hai / ve isa prakAra haiM (7) samAdhimaraNa kI sAdhanA aMgIkAra karake putra, kalatra Adi kI cintA karanA doSa hai / isa loka sambandhI kisI bhI prakAra kI AkAMkSA kA udaya hone se yaha doSa hotA hai| (2) paraloka sambandhI kAmanA karanA bhI doSa hai / mujhe indra kA pada prApta ho jAe, maiM cakravartI bana jAU~, yaha abhilASA bhI isa vrata ko dUSita karatI hai / 6) samAdhimaraNa ke samaya Adara sammAna hote dekha kara adhika samaya taka jIvita rahane kI icchA karanA bhI doSa hai| __(8) kaSTa se chuTakArA pAne ke uddezya se, ghabarA kara zIghra maraNa kI icchA krnaa| (7) acchA bistara cAhanA, tela Adi kI mAliza karanA, viSayoM kI AkAMkSA krnaa| abhiprAya yaha hai ki apane antima samaya meM bhAvanA ko nirmala banAye rakhane kA prayatna karanA caahie| kisI bhI prakAra kI vikArayukta vicAradhArA ko pAsa bhI nahIM phaTakane denA caahie| pUrI taraha samabhAva evaM viraktibhAva jAgRta karanA cAhie / vivekazAlI vratI jaba sAdhanA ke mArga meM sajaga hokara kadama bar3hAtA hai to maraNa ke samaya kyoM asAvadhAnI barategA? vratI nirantara isa prakAra kI bhAvanA meM ramaNa karatA nindantu nItinipuNA yadi vA stuvantu lakSmI samAvizatu gacchatu vA yatheSTam /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 * AdhyAtmika Aloka - adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA, nyAyyAtpathaH pravicalanti padaM na dhIrAH / / . padya meM isa zloka kA artha isa prakAra hai koI burA kaho yA acchA, lakSmI Ave yA jaave| lAkhoM varSoM taka jIUyA, mRtyu Aja hI A jAve / athavA koI kaisA bhIbhaya, yA lAlaca dene Ave / to bhI nyAyamArga se merA, kabhI na pada Digane pAve / / vrata sAdhanA maraNasudhAra kI sudRr3ha bhUmikA hai, kyoMki vrata sAdhanA ke lie paryApta samaya milatA hai / maraNa ke samaya ke kSaNa thor3e hote haiM / ataeva usa samaya prAyaH pUrvakAlika sAdhanA ke saMskAra hI kAma Ate haiM / ataeva sAdhaka ko apane vratI jIvana meM vizeSa sAvadhAna rahanA cAhie / ina pAMca aticAroM kI vRttiyAM jIvana meM evaM vratArAdhanA meM malinatA na utpanna hone deM to sAdhaka mahAn kalyANa kA bhAgI hotA hai / eka bAra kI mRtyu bigAr3ane se janma-janmAntara bigar3a jAtA hai aura mRtyu sudhArane se mokSa kA dvAra khula jAtA hai| chAtra varSa bhara mehanata karake bhI yadi parIkSA ke samaya pramAda kara jAya aura sAvadhAna na rahe to usakA sArA varSa bigar3a jAtA hai / maraNa ke samaya pramAda karane se isase bhI bahuta adhika hAni uThAnI par3atI hai| isI kAraNa bhagavAna ne pAMca doSoM se bacane kI preraNA kI hai| vratoM ke samasta aticAroM se bacane vAlA vratI gRhastha bhI apane jIvana ko nirmala banA sakatA hai / ataeva jo zAzvatika sukha ke abhilASI haiM unheM niraticAra vrata pAlana ke lie hI saceSTa rahanA caahie| . bAraha vratoM aura unake aticAroM ko zravaNa kara Ananda ne prabhu kI sAkSI se vratoM ko grahaNa karane kA saMkalpa kiyA / vratoM kA pAlana to yoM bhI kiyA jA sakatA hai tathApi deva yA guru ke samakSa yathAvidhi saMkalpa prakaTa karanA hI ucita hai / aisA karane se saMkalpa meM dRr3hatA AtI hai aura antaHkaraNa ke kisI kone meM kucha
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 525 durbalatA chipI ho to vaha bhI dUra ho jAtI hai / kisI nAjuka prasaMga ke Ane para bhI usa saMkalpa se vicalita na hone meM sahAyatA milatI hai / apane mana meM hI vrata pAlana kA vicAra kara lene se vaha dRr3hatA nahIM utpanna hotI aura samaya para vicalita hone kI saMbhAvanA banI rahatI hai| ataeva jo bhI vrata aMgIkAra kiyA jAya use guru kI sAkSI se grahaNa karanA hI zreyaskara hai / kadAcita aisA yoga na ho to bhI dharmaniSTha bandhuoM ke samakSa apane saMkalpa ko prakaTa kara denA cAhiye / Ananda socatA hai ki maiM atyanta saubhAgyazAlI hU~ ki mujhe sAkSAt jinendra deva tIrthaMkara ke caraNoM meM apane jIvanotthAna evaM AtmakalyANa ke lie vratagrahaNa kA suavasara prApta ho sakA / yaha soca kara use apUrva pramoda huA / usane nizcaya kiyA ki maiM apane isa pramoda ko apane taka hI sImita nahIM rakhUgA / maiM apane mitroM aura bandhujanoM ko bhI isa Ananda kA bhAgI banAUMgA / maiM unake jIvana ko bhI saphala banAne meM sahAyaka banUMgA / sAdhaka svayaM grahaNIya bAtoM ko gurujanoM se grahaNa karake dUsaroM meM pracArita karatA hai / use vaha dharma kI saccI prabhAvanA mAnatA hai / saccA sAdhaka una bAtoM kA saMrakSaNa aura saMvarddhana karatA hai| yadi sAdhaka sadvicAroM ko apane taka hI sImita rakhatA hai aura unheM pracArita nahIM karatA to ve vicAra vRddhi nahIM pAte / bhArata kI aneka vidyAeM aura auSadhiyA~ isI kaMjUsI ke phalasvarUpa naSTa ho gaI aura ho rahI dharma sImita aura adharma vistRta ho jAtA hai to vAsanA kA daura zuru hotA hai / vAsanA sahaja pravRtti hai / manusmRti meM kahA hai pravRttireSA bhUtAnAM, nivRttistu mahAphalA / pravRtti pratyeka prANI ke lie sahaja banI huI hai, baccoM ko khurAka cabAne kI kalA nahIM sikhalAnI par3atI / bhUkha miTAne ke lie khAnA cAhie isa upadeza kI AvazyakatA nahIM hotI / bacce naujavAna hokara udara-pUrti ke sAdhana AvazyakatA hone para juTA lete haiM / naujavAnoM ko sundara vastra pahanane kI zikSA nahIM dI jaatii| ye saba bAteM dekhAdekhI Apa hI sIkha lI jAtI haiN| sadavicAroM evaM dharma ko surakSita rakhane ke lie tathA deza kI saMskRti kI rakSA karane ke lie zastradhArI sainikoM se kAma nahIM calatA / isake lie zAstradhArI sainika cAhie / santa-mahantoM ke netRtva meM zAstradhArI sainika deza kI pavitra saMskRti kI rakSA karate the / santoM ko sadA cintA rahatI thI ki hamArI pAvana aura
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 AdhyAtmika Aloka AdhyAtmika saMskRti akSuNNa banI rahe aura usameM apAvanatA kA sammizraNa na hone pAve jisase mAnava sahaja hI jIvana ke ucca AdarzoM taka pahu~ca ske| saMbhUtivijaya kA prayAsa thA ki zAstradhArI sainikoM kI zakti kama na hone pAve / unakA prayAsa bahuta aMzoM meM saphala huA / sarvAMza meM nahIM / sthUlabhadrajI . kI skhalanA ne usameM bAdhA DAla dI / saMgha ke adhika Agraha para zeSa cAra pUrvo ko sUtra rUpa meM denA hI unhoMne svIkAra kiyA / sthUlabhadra svayaM isa viSaya meM kucha adhika nahIM kaha sakate the| unakI skhalanA itanA viSama rUpa dhAraNa kara legI, isakI unheM leza mAtra bhI kalpanA nahIM thI / isa viSama rUpa ko sAmane AyA dekhakara unheM hArdika vedanA huI, pazcAttApa huA / aisA honA svAbhAvika hI thA kyoMki jJAnavAn sAdhaka se jaba bhUla ho jAtI hai to vaha jaldI use bhUla nahIM sktaa| jaina zAstra meM jAti zabda kA vaha artha nahIM liyA jAtA jo Ajakala loka pracalita hai / pracalita artha to arvAcIna hai / zAstroM meM mAtRpakSa ko jAti aura pitR pakSa ko kula kahA gayA hai mAtRpakSo jAtiH, pitR pakSaH kulam / / - jisakI sAta pIr3hiyAM nirmala rahI hoM vaha kulIna kahalAtA thA / jisa putra kA mAtR vaMza aura pitR vaMza nirmala hogA vaha kulIna aura jAtimAn kahalAegA / kisI bAlaka meM koI durguNa dikha par3e to usake pitR vaMza ke itihAsa kI khoja karanI cAhie / patA cala jAegA ki usake kisI pUrvaja meM yaha doSa avazya rahA hogA / mahAgaMgA kI dhArA ko mor3anA jaise zakya nahIM, usI prakAra bhadrabAhu kI vicAradhArA ko mor3anA bhI zakya nahIM thA / unhoMne sthUlabhadra ko caudaha pUrva sikhA diye kintu unheM yaha Adeza bhI de diyA ki Age caudaha pUrva kisI ko na sikhaanaa| ? siddhasena eka bar3e vidvAna vyakti the / unakA kahanA thA ki mere mukAbile kA koI vidvAn mile to usake sAtha zAstrArtha karUM; kintu koI unakA sAmanA karane ko taiyAra nahIM hotA thA / unakI vidvatA kI duMdubhi bajane lagI / kahate haiM-unhoMne apane peTa para paTTA bAMdha rakhA thA / koI paTTA bAMdhane kA kAraNa pUchatA to ve kahate-"paTTA na bAdhUM to vidyA kI adhikatA ke kAraNa peTa phaTa jAegA / " usI samaya vRddhavAdI nAmaka eka jaina vidvAna the / kisI ne siddhasena se pUchA-"kyA Apane kabhI vRddhavAdI se carcA kI hai ?" siddhasena bole-"bur3he baila kI mere sAmane kyA bisAta hai / phira bhI dekha lUMgA / "
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 527 siddhasena eka bAra vRddhavAdI ke pAsa phuNce| unhoMne kahA-maiM upadeza sunane nahIM, vAda karane ke lie AyA hU~ | AcArya vRddhavAdI ne unheM Upara se nIce taka dekhA aura adhyayana karake kahA-"vAda karanA svIkAra hai, parantu madhyastha cAhie jo vAda ke pariNAma ( jaya-parAjaya ) kA nirNaya kare / " jaMgala meM donoM vidvAnoM kI mulAkAta huI thI / vahAM ina do mahArathiyoM ke vAda kA nirNaya karane yogya madhyastha vidvAna kahAM milatA ? Akhira eka gvAlA mila gayA aura use hI nirNAyaka banAyA gayA / vyAkaraNa, jyotiSa, vedAnta, dvaitAdvaita kI bAteM calI / vRddhavAdI atizaya vidvAna hone ke sAtha atyanta loka vyavahAra nipuNa bhI the / unhoMne lokabhASA meM saMgIta sunAyA aura sabhI upasthita gvAle prasanna ho gae / nirNAyaka gvAle ko bhI prasannatA huI / usane vAda kA nirNaya kara diyA-AcArya vRddhavAdI vijayI hue| bhar3oMca kI rAjasabhA meM vRddhavAdI ne siddhasena ko punaH parAjita kiyA / siddhasena vRddhavAdI ke ziSya bana ge| siddhasena apane samaya ke prabhAvazAlI vidvAna the / vikramAditya ne unheM apanA rAjapurohita banAyA / siddhasena kI vidvatA se santuSTa hokara vikramAditya ne unase yatheSTa vara mAMgane ko kahA / magara tyAgI siddhasena ko apane lie kucha mAMganA nahIM thaa| unheM koI abhilASA nahIM thI / ataeva unhoMne prajA ko RNamukta karane kA vara mAMgA / rAjapurohita hone ke nAte siddhasena pAlakI meM Ane jAne lage / vRddhavAdI ko jaba yaha samAcAra milA to unhoMne siddhasena ko sahI rAha para lAne kA vicAra kiyaa| rAjasI bhoga bhoganA'sAdhu ke lie ucita nahIM hai / isase saMyama duSita ho jAtA hai| eka dina vRddhavAdI chipe rUpa meM bhAravAhaka ke rUpa meM vahAM pahu~ce / jaba siddhasena pAlakI meM savAra hue to vRddhavAdI bhI pAlakI ke uThAne vAloM meM sammilita ho ge| siddhasena unheM pahacAna nahIM sake, magara unakI vRddhAvasthA dekha kara sahAnubhUti prakaTa karate hue bole / bhUribhAra bharAkrAntaH skandhaH kiM bAdhati tava ? arthAt adhika bhAra ke kAraNa kyA kandhA duHkha rahA hai ? siddhasena ke bhASA prayoga meM vyAkaraNa sambandhI eka bhUla thI / vRddhavAdI ko vaha burI taraha cubhI aura unhoMne caTa uttara diyA-"bhAra ke kAraNa kandhA utanA nahIM duHkha rahA jitanA 'bAdhate' ke badale tumhArA 'bAdhati' prayoga hRdaya meM duHkha rahA hai|"
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 AdhyAtmika Aloka siddhasena yaha uttara suna kara cauMka uThe / unhoMne socA-"merI bhUla mere gurujI ke sivAya aura kauna batalA sakatA hai / ho na ho, bhAravAhaka ke rUpa meM ye mere gurujI hI haiN|" ___ sacamuca ve siddhasena ke guru hI the / unhoMne prakaTa hokara unheM upadeza diyA-"hama sAdhuoM kA yaha karttavya nahIM hai ki pAlakI kI savArI kareM aura vilAsamaya jIvana vyatIta kareM / jise aisA jIvana bitAnA hai vaha sAdhu kA veSa dhAraNa karake sAdhutA kI mahimA ko kyoM malina kare ?" guru kA upadeza sunate hI siddhasena pratibuddha ho gae / vidvAna ko izArA hI paryApta hotA hai / jJAnavAna puruSa karmodaya se kadAcit gar3abar3A jAya to bhI jJAna kI lagAma rahane se zIghra sudhara jAtA hai / isI kAraNa jJAna kI vizeSa mahimA hai / sUrya ke prakhara Aloka meM jise sanmArga dRSTigocara ho rahA ho, vaha kupatha meM jAkara bhI zIghra lauTa AtA hai, parantu amAvasyA kI ghora andhakAramayI rAtri meM, supatha para AnA cAhakara bhI AnA kaThina hotA hai / yahI bAta jJAnI aura ajJAnI ke viSaya meM samajhanI cAhie | ajJAna manuSya kA sabase bar3A zatru hai / ajJAna ke kAraNa mAnava apanA zArIrika aura kauTumbika duHkha bar3hA letA hai / magara jJAna bhI vahI zreyaskara hotA hai jo samyak zraddhA se yukta hotA hai / vaha jJAna, jo zraddhA kA rUpa dhAraNa nahIM karatA, Tika nahIM sakatA / kadAcit TikA rahe to bhI vizeSa upayogI nahIM hotaa| kabhI-kabhI to zraddhAhIna jJAna ajJAna se bhI adhika ahitakara siddha hotA hai / isI dRSTi se kahA jAtA hai ki kajJAna se ajJAna bhalA / ajJAnI apanA hI ahita karatA hai parantu zraddhAhIna kujJAnI apane kutarkoM ke bala se saikar3oM, hajAroM aura lAkhoM ko galata rAha para le jA kara unakA ahita kara sakatA hai / dharma ke nAma para nAnA prakAra ke mithyA matoM ke jo pravartaka hue haiM, ve isI zreNI ke the, jinhoMne ajJa janoM ko kumArga para prerita kiyA / ataeva vahI jJAna kalyANakArI hai jo samyak zraddhA se yukta hotA hai / zraddhAsampanna jJAna kI mahimA apAra hai magara usakA pUrA lAbha tabhI prApta hotA hai jaba jJAna ke anusAra AcaraNa bhI kiyA jAya / cAritra guNa ke vikAsa ke abhAva meM jJAna saphala nahIM hotA / jo manuSya jJAnopAsanA meM nirata rahatA hai, vaha apane saMskAroM meM mAno amRta kA siMcana karatA hai| apanI bhAvI pIr3hiyoM ke susaMskAroM kA bIjAropaNa karatA hai / usakA isa loka aura paraloka meM parama kalyANa hotA hai|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ [78 ] virATa jaina darzana AcArAMga sUtra meM atyanta gambhIratA aura spaSTatA ke sAtha sAdhaka kI jIvanacaryA kA citraNa kiyA gayA hai| usameM Antarika aura bAya donoM prakAra kI carcAe~ atyanta bhAvapUrNa zailI meM nirUpita kI gaI haiM / pahale batalAyA jA cukA hai ki sadAcAra kA mUla AdhAra ahiMsA hai / ahiMsA AcAra kA prANatatva hai / jahAM ahiMsA hai vahAM sadAcAra hai aura jahAM ahiMsA nahIM vahAM sadAcAra nhiiN| AcArAMga meM darzAyA gayA hai ki jIvoM ke prati amaitrI bhAva tathA anAtma buddhi AtmA ko bhArI banAne vAlI cIjeM haiM / hiMsaka jaba anya jIvoM kA hanana karatA hai to apanI bhI hiMsA karatA hai / para hiMsA ke nimitta se AtmahiMsA avazya hotI hai| agara Apa gaharAI se soceMge to samajha jAyeMge / bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-"he mAnava / saMsAra ke sabhI prANiyoM ko jIvana priya hai, sukha priya hai aura duHkha apriya hai / ataeva kisI jIva para kuThArAghAta karanA apane hI Upara kuThArAghAta karanA hai| apanI AtmA meM kaSAya kA bhAva jAgRta karane se bar3I AtmahiMsA kyA ho sakatI hai ? ataeva sabhI prANiyoM ko Atmavat samajhanA cAhiye / " ___ saMsAra ke vividha vyApAra evaM Arambha samArambha karane vAlA purI taraha hiMsA se nahIM baca sakatA, tathApi dRSTi ko zuddha rakhanA cAhie / dRSTi ko zuddha rakhane kA Azaya yaha hai ki pApa ko pApa samajhanA cAhie-hiMsA ko hiMsA mAnanA cAhie aura usase bacane kI bhAvanA rakhanI caahie| Aja kI sthiti meM koI viralA hI hogA jisake mastaka para RNa kA bhAra na ho / yadyapi RNa ke bhAra ko koI acchA nahIM samajhatA, phira bhI paristhiti vivaza karatI hai aura RNa lenA par3atA hai / agara koI RNa ko burA nahIM samajhatA to
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 AdhyAtmika Aloka eka dina aisA AegA ki RNa ke bhAra se burI taraha daba jAegA aura uttarAdhikAriyoM ke liye abhizApa bana kara. jAegA / karja lenA kyA burA hai, karja to sarakAra bhI letI hai, aisA samajhane vAle kI samajha usI ke lie ghAtaka hai| hiMsA karanA bhI karja lene ke samAna burA hai / Arthika RNa se mRtyu chuTakArA dilA detI hai kintu hiMsA kA RNa mRtyu hone para bhI nahIM chUTatA / vaha paraloka meM bhI sAtha rahatA hai aura anekAneka bhavoM meM bar3I yAtanAe~ sahane para hI usase chuTakArA milatA hai| binA karja lie apanA kAma calAne vAle kama mileMge, kintu yadi ve karja kI burAI ko burAI samajhate haiM to vaha burAI bhI utanI bhayAnaka nahIM hotI / sAdhaka hiMsA rUpI karja ko burA samajhatA hai aura sadaiva hiMsA se bacane kA prayAsa karatA hai| aisA vyakti zuddha dRSTi vAlA kahA jAegA / Ananda isI prakAra kI zuddha dRSTi se sampanna sadgRhastha thA / usane mahAprabhu mahAvIra kI sevA meM upasthita hokara pAMca aNuvrata aura sAta zikSAvrata tathA guNa vrata aMgIkAra kie | usane bhagavAna kI pAvana dezanA ko zravaNa karane aura usakI anumodanA karane meM hI apanI kRtArthatA nahIM samajhI, varan apanI zakti aura paristhiti ke anusAra usapara AcaraNa bhI kiyA / anumodana ke sAtha yadi AcaraNa na kiyA jAya to pApa kA bhAra kaise kama hogA ? karmabandha kaise DhIlA hogA ? usane vrata grahaNa karake bhagavAna ke prati apanI gAr3hI niSThA prakaTa kii| ArAdhya deva aura apane guru ke prati ananya zraddhA honI cAhie / yadi ArAdhya deva ke prati zraddhA na huI to vaha pApoM kA tyAga nahIM kara sakegA / alabattA manuSya ko apane niSpakSa viveka se deva aura guru ke vAstavika svarUpa ko samajha lenA cAhie aura nizcaya kara lenA cAhie / tatpazcAt apane AdhyAtmika jIvana kI naukA unake hAthoM meM sauMpa denI cAhiye / aisA kiye binA kama se kama prArambhika dazA meM to kAma nahIM cala sakatA | guru mArga pradarzaka hai / jisane mukti ke mArga ko jAna liyA hai, jo usa mArga para cala cukA hai, usa mArga kI kaThinAiyoM se paricita hai, usakI sahAyatA lekara calane vAlA navIna sAdhaka saralatA se apanI yAtrA meM Age bar3ha sakatA hai / vaha aneka prakAra kI bAdhAoM se baca sakatA hai aura sahI mArga para cala kara apanI maMjila taka pahu~ca sakatA hai| Ananda atyanta bhAgyavAna thA / use sAkSAt bhagavAn hI guru ke rUpa meM prApta hue the / vaha kahatA hai-"maiMne samajha liyA hai ki deva kauna hai ? jinheM paripUrNa jJAna aura vItarAgatA prApta hai, jo samasta Antarika vikAroM se mukta ho cuke haiM, jo
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 531 apane nirmala svarUpa ko prApta kara parama brahma paramAtmA bana gae haiM, ve hI mere lie ArAdhya haiN|" __ pativratA nArI jise varaNa kara letI hai, AjIvana usake prati pUrNa niSThA rakhatI hai / vaha anya puruSa kI kAmanA nahIM karatI hai / pati ke prati niSThA na rakhane vAlI nArI kuzIlA kahalAtI hai / sAdhaka bhI parIkSA karane ke pazcAt sarvajJa evaM vItarAga deva ko apane ArAdhya deva ke rUpa meM varaNa kara letA hai aura phira unake prati ananya niSThA rakhatA hai / usakI niSThA itanI pragAr3ha hotI hai ki devatA aura 'dAnava bhI use vicalita nahIM kara sakate / jo vItarAga mArga kA ArAdhaka hai, jo anekAnta dRSTi kA jJAtA hai aura Arambha parigrahavAna nahIM hai, usakI zraddhA pakkI hI hogI / sAdhaka ko sau TaMca ke sone ke samAna kharA hI rahanA caahiye| kezI zramaNa kA veSa alaga prakAra kA thA aura gautama gaNadhara kA alaga taraha kA / prazna khar3A huA-donoM kA uddezya eka hai, mArga bhI eka hai, phira yaha bhinnatA kyoM hai ? isa prazna kA samAdhAna karane ke lie donoM mahAmuni paraspara mile / donoM meM vArtAlApa huA / usI samaya gautamasvAmI ne spaSTIkaraNa kiyA-"liMga arthAt veSa ko dekhakara anyathA soca-vicAra nahIM karanA cAhiye / dravyaliMga kA prayojana laukika hai / vaha pahacAna kI saralatA ke liye hai / kadAcit dravyaliMga anya kA ho kintu bhAvaliMga arhadupadiSTa ho to bhI sAdhaka mukti prApta kara sakatA hai|" deva, guru aura dharma kA svarupa batalAte hue kahA hai so dhammo jatya dayA, dasaTTadosA na jassa so devo / so hu guru jo nANI Arambha parigahA virao / / arthAt jahAM dayA hai vahAM dharma hai / jisameM dayA kA vidhAna nahIM hai vaha pantha, sampradAya yA mArga dharma kahalAne yogya nahIM / kabIradAsa bhI kahate haiM- jahA~ dayA tahaM dharma hai, jahAM lobha tahAM pApa / jahAM krodha tahAM tApa hai, jahAM kSimA tahAM Apa || ArAdhya deva kA kyA svarUpa hai ? isakA uttara yaha hai ki jisameM aThAraha doSa na hoM vaha. deva padavI kA adhikArI hai / aThAraha doSa isa prakAra haiM-1) mithyAtva (2) ajJAna (3) mada (8) krodha (4) mAyA () lobha (7) rati (8) arati (9) nidrA () zoka (11) asatya bhASaNa (12) caurya (13) matsarya (14) bhaya
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 AdhyAtmika Aloka (15) hiMsA (1) prema (7) krIr3A aura (18) hAsya / ina doSoM kA abhAva ho jAne se Atmika guNoM kA AvirbhAva ho jAtA hai / ataeva jisa AtmA meM pUrNa jJAna aura pUrNa vItarAgatA prakaTa ho gae hoM, use hI deva kahate haiM / AdinAtha, mahAvIra, rAma, mahApadma Adi nAma kucha bhI hoM, unake guNoM meM antara nahIM hotA / nAma to saMketa ke rUpa meM haiM / aThAraha doSa dUsarI taraha se-1. ajJAna, 2. nidrA 3-7 dAnAdi pAMca antarAya 8. mithyAtva 9, avrata 10. rAga, 11. dveSa 12. hAsya 13. rati 14. arati 15, bhaya 16 zoka 17. jugupsA 18. veda (kAma) isa prakAra haiM / asala meM to guNa hI vandanIya haiN| jisameM pUrvokta doSoM ke Atyantika kSaya se sarvajJatA evaM . vItarAgatA kA pUrNa vikAsa ho gayA hai, usakA nAma kucha bhI ho, deva ke rUpa meM vaha vandanIya hai| . guru vaha hai jisane viziSTa tatva jJAna prApta kiyA ho aura jo Arambha tathA parigraha se sarvathA virata ho gayA ho / pApayukta kArya-kalApa 'Arambha kahalAtA hai aura bAhya padArthoM kA saMgraha evaM tajjanita mamatA ko 'parigraha' kahate haiM / jise Atmatattva kA samIcIna jJAna nahIM hai, use zodhana karane kI sAdhanA kA jJAna nahIM hai, jo saMsAra kI jhaMjhaToM se Uba kara yA kisI ke bahakAve meM Akara yA kSaNika. bhAvukatA ke vazIbhUta hokara ghara chor3a baiThA hai, vaha guru nahIM hai| yoM to jJAna ananta hai, kintu guru kahalAne ke lie kama se kama itanA to jAnanA cAhie ki AtmA kA zuddha svarUpa kyA hai ? AtmA kina kAraNoM se karma baddha hotI hai ? bandha se chuTakArA pAne kA upAya kyA hai / dharma-adharma, hiMsA-ahiMsA evaM heya upAdeya kyA hai ? jisane jar3a aura cetana ke pArthakya ko pahacAna liyA hai, puNya-pApa ke bheda ko jAna liyA hai aura kRtya-akRtya ko samajha liyA hai, vaha guru kahalAne ke yogya hai bazarte ki usakA vyavahAra usake jJAna ke anusAra ho :- arthAt jisane samasta hiMsAkArI kAryoM se nivRtta hokara moha-mAyA ko tilAMjali de dI ho| jo jJAnI hokara bhI Arambha-parigraha kA tyAgI nahIM hai vaha santa nahIM hai| aMbar3a nAmaka eka tApasa thA / vaha sAta sau tApasoM kA nAyaka thA | geruA vastra pahanatA thA / vaha bhagavAna mahAvIra ke samparka meM AyA / usane vastutattva ko samajha liyA / usakA kahanA thA jaba taka maiM pUrNa tyAgI na bana jAU~ taba taka duniyA se vandana karavAne yogya nahIM huuN| kama karU~ aura adhika dikhalAU~ to kyA lAbha ? aisA karane se to AtmA kA patana hotA hai / vaha kanda mUla phala khAtA thA, kintu usameM hiMsA hai aisA bhI samajhatA thA / vaha mAnatA thA ki kandamUla phala bhakSaNa meM hiMsA avazya hai / aMbar3a. jala se do bAra snAna karatA thA, magara .
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 533 AdhyAtmika Aloka usane jala kI maryAdA karalI thI / adattAdAna kA aisA tyAgI thA ki dUsare ke diye binA pAnI bhI grahaNa nahIM karatA thA / eka bAra vaha kahIM jA rahA thA / sabhI ziSya usake sAtha the / rAste meM pyAsa lagI / mArga meM nadI bhI milI kintu jala grahaNa karane kI anujJA dene vAlA koI nahIM thA / pyAsa ke mAre kaMTha sUkha gayA, prANa jAne kA avasara A pahu~cA, phira bhI adatta jala grahaNa nahIM kiyA / vaha durbala manovRtti kA nahIM thA / yadyapi kahA jAtA hai 'ApAtkAle maryAdA nAsti' arthAt vipadA Ane para maryAdA bhaMga kara dI jAtI hai, parantu usane isa chUTa kA lAbha nahIM liyA / anta meM anazana dhAraNa karake samAdhimaraNapUrvaka prANa tyAga diye, kintu praNa kA parityAga nahIM kiyA / aisI dRr3ha manovRtti honI cAhie sAdhaka kii| sAdhanA yadi dezavirati kI hai aura use sarvavirati kI mAnI jAya to yaha dRSTidoSa hai / jo jJAnI ho aura Arambha tathA parigraha se virata ho use guru banAnA cAhie | sAdhanA ke mArga meM Age bar3hane ke lie sAdhaka ke hRdaya meM zraddhA kI dRr3hatA to cAhie hI, guru kA patha-pradarzana bhI Avazyaka hai / guru ke abhAva meM aneka prakAra kI bhramaNAe~ ghara kara sakatI haiM jinase sAdhanA avaruddha ho jAtI hai aura kabhI-kabhI viparIta dizA pakar3a letI hai| jo vyakti Ananda kI taraha vratoM ko grahaNa karatA hai, usakI mAnasika durbalatA dUra ho jAtI hai aura vastu ke sahI rUpa ko samajhane kI kamajorI bhI nikala jAtI hai| jaina siddhAnta kI dRSTi atyanta vyApaka hai / usake upadeSTAoM kI dRSTi divya thI, lokottara thI / ataeva sUkSma se sUkSma prANI bhI unakI dRSTi se ojhala nahIM raha sake / unhoMne apane anuyAyiyoM ko 'sattveSu maitrIm' arthAt pratyeka prANI para maitrIbhAva rakhane kA Adeza diyA hai aura prANiyoM meM trasa tathA sthAvara jIvoM kI gaNanA kI hai / sthAvara jIvoM meM pRthvIkAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika Adi ve jIva bhI parigaNita haiM jinheM anya dharmoM ke upadeSTA apanI sthUla dRSTi ke kAraNa jIva hI nahIM samajha sake / vijJAna kA Aja bahuta vikAsa ho cukA hai, magara jahAM taka prANi zAstra kA sambandha hai, jaina darzana Aja ke tathAkathita vijJAna se Aja bhI bahuta Age hai / jaina maharSi apanI divya dRSTi ke kAraNa jisa gaharAI taka pahu~ce hue haiM, vijJAna ko vahA~ taka pahu~cane meM agara kucha zatAbdiyAM aura laga jAe~ to bhI Azcarya kI bAta nahIM / abhI taka sthAvara jIvoM meM se yaha vijJAna sirpha
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 AdhyAtmika Aloka vanaspatikAyika jIvoM ko samajha pAyA hai, cAra prakAra ke zeSa sthAvara-jIvoM ko samajhanA abhI zeSa hai| paramANu Adi aneka jar3a padArthoM ke viSaya meM bhI jaina sAhitya meM aisI prarUpaNAe~ upalabdha haiM jinheM Aja vaijJAnika mAnyatAoM se bhI Age kI kahA jA sakatA hai| kintu isake sambandha meM yahAM vivecana karanA prAsaMgika nhiiN| hA~, to jainAgama kI dRSTi se jIvoM kA dAyarA bahuta vizAla hai / una saba ke prati maitrI bhAvanA rakhane kA jainAgama meM vidhAna kiyA gayA hai / jisakI maitrI kI paridhi prANi mAtra ho usameM saMkIrNatA nahIM A sakatI / cAhe koI nikaTavartI ho athavA dUravartI sabhI ko ahita se bacAne kI bAta socanA hai / usameM kisI prakAra kA bhedabhAva nahIM karanA hai / kintu isakA artha yaha bhI nahIM samajhanA cAhie ki kisI prakAra ke anucita sAmya ko prazraya diyA jAya / gur3a aura gobara ko eka-sA samajhanA samadarzitva nahIM hai / jinameM jo vAstavika antara ho, use to svIkAra karanA hI cAhie, magara usa antara ke kAraNa rAga-dveSa nahIM karanA cAhie / vibhinna manuSyoM meM guNadharma ke vikAsa kI bhinnatA hotI hai, samabhAva kA yaha takAz2A nahIM hai ki usa vAstavika bhinnatA ko asvIkAra kara diyA jAya / kSayopazama ke bheda se prANiyoM meM jJAna kI bhinnatA hotI hai / kisI meM mithyAjJAna aura kisI meM samyagjJAna hotA hai / koI sarvajJatA prApta kara letA hai, koI nahIM kara pAtA / isa tathya ko svIkAra karanA hI ucita hai / saba auSadhoM ko samAna samajha kara kisI bhI roga meM kisI bhI auSadha kA prayoga karane vAlA buddhimAna nahIM ginA jAegA / tAtparya yaha hai ki samabhAva vahI prazasta hai jo vivekayukta ho / vivekahIna samabhAva kI dRSTi galata dRSTi hai / vRddhatA ke nAte sevanIya dRSTi se eka sAdhAraNa vRddha meM aura vRddha mAtA-pitA meM antara nahIM hai, parantu upakAra kI dRSTi se antara hai / mAtA-pitA kA jo mahAn upakAra hai usake prati kRtajJatA kA viziSTa bhAva rahatA hI hai / ise rAgadveSa kA rUpa nahIM kahA jA sakatA / yahI bAta apane vandanIya deva aura anya devoM ke sambandha meM bhI samajhanI cAhie / dUsaroM ke prati dveSa na rakhate hue apane ArAdhya deva ke prati pUrNa niSThA tathA zraddhA bhakti rakhI jA sakatI hai / Ananda zrAvaka ne ina saba bAtoM kI jAnakArI prApta kI / kina apavAdoM se chUTa rakhanI hai, yaha bhI usane samajha liyA / sAdhu jagat se nirapekSa hotA hai / kisI jAti, grAma yA kula ke sAtha usakA viziSTa sambandha nahIM raha jAtA | sAdhanA hI usake sAmane saba kucha hai / magara gRhastha kA mArga sApekSa hai / use ghara, parivAra, jAti, samAja Adi kI apekSA
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AdhyAtmika Aloka 535 rakhanI par3atI hai / use vyavahAra nibhAnA hotA hai / usakA sambandha kevala zramaNavarga, saMgha aura apane bhagavAn-ArAdhya deva ke sAtha hotA hai / janaraMjana ke sthAna para jinaraMjana karanA usakA lakSya hotA hai / jinaraMjana ke mArga se gar3abar3AyA ki usake hRdaya ko bahuta kSobha hotA hai / kabhI-kabhI jIvana meM eka duvidhA A khar3I hotI hai / hama dUsare ko rAjI rakheM athavA usakA hita kareM ? rAjI rakhane se usakA hita nahIM hotA aura hita karane jAte haiM to vaha nArAja hotA hai ? aisI sthiti meM kise pradhAnatA denI cAhie ? jisake antaHkaraNa meM tIvra karuNA bhAva vidyamAna hogA, evaM apanA svArtha sAdhana jisake lie pradhAna na hogA, vaha dUsare ko rAjI karane ke badale usake hita ko hI mukhyatA degA / hA~, jise dUsare se apanA matalaba gAMThanA hai vaha usake hita kA dhyAna na karake bhI use rAjI karane kA prayatna karatA hai, kintu jo nispRha hai aura laukika lAbha ko tuccha samajhatA hai, vaha aisA nahIM karegA / AvazyakatA hone para DaoNkTara kar3avI davA pilAne meM saMkoca nahIM karatA / bhale hI rogI ko vaha apriya lage tathApi usakA hita usI meM hai| bhadrabAhu svAmI ke viSaya meM yahI ghaTita huA / ve saba ko rAjI nahIM rakha sake / unhoMne hita kI bAta ko hI pradhAnatA dI / anya logoM ne bhI unake nirNaya ko svIkAra kiyA / sthUlabhadra caudaha pUrvo ke jJAtA ho gae / bhadrabAhu svAmI ne sthUlabhadra ko caudaha pUrvo ke jJAtA ke rUpa meM taiyAra kiyA / vyAvahArika dRSTi se ve bRhatkalpa ke racayitA kahe jAte haiM / vyavahAra sUtra tathA dazAzrutaskaMdha kI racanA bhI unhoMne kii| __ itihAsa atIta ke gahana andhakAra meM prakAza kI kiraNeM pheMkane kA prayAsa karatA hai / itihAsa ke viSaya meM durAgraha ko kataI sthAna nahIM honA caahie| Aja jo sAmagrI kisI viSaya meM upalabdha hai, usake AdhAra para eka niSkarSa nikAlA jAtA hai / kAlAntara meM anya puSTa pramANa milane para vaha niSkarSa badala bhI sakatA hai| vibhinna granthoM meM milane vAle ullekha, svatantra kRtiyAM, prazastiyAM, zilAlekha, sikke Adi ke AdhAra para itihAsa kI khoja kI jAtI hai / isake lie bar3e puruSArtha kI AvazyakatA hai / jaina paramparA kA itihAsa sAhitya evaM kalA Adi sabhI kSetroM meM mahatvapUrNa hai, para jaina samAja ne usa ora paryApta dhyAna nahIM diyA hai| dharmadAsajI mahArAja kA janma aThArahavIM zatAbdI meM madhyapradeza meM huA kintu durbhAgyavaza unakI kRtiyAM upalabdha nahIM haiN| unake janmakAla kA tathA mAtA-pitA kA nirvivAda ullekha bhI nahIM milatA / unakI kRtiyAM kahAM dabI par3I haiM, kahA nahIM jA
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 AdhyAtmika Aloka sakatA / jinake pAsa hastalikhita aitihAsika sAmagrI hai unheM cAhie ki ve use prakAza meM lAveM aura anveSaNa kArya ko Age bar3hAne meM sahAyaka baneM / jaba Adhunika kAla ke santoM kA bhI hama prAmANika paricaya prApta nahIM kara pAye to prAcInakAla ke santoM kA tathyapUrNa itihAsa khoja pAnA kitanA kaThina hai, isa bAta kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| bhadrabAhu svAmI Adi prAcInakAlika maharSi haiM / unake sambandha meM pUrNa prAmANika itihAsa prastuta honA cAhie jahAM taka bhadrabAhu kA sambandha hai, niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki zAsana sevA meM unakA yogadAna asAdhAraNa rahA hai / sthUlabhadra ne utkRSTa saMyamapAlana kA ujjvala udAharaNa hamAre samakSa prastuta kiyA | AcArya saMbhRtivijaya ke caraNoM meM rahakara unhoMne apUrva kAma vijaya kI / siMha kA rUpa dhAraNa karane kI eka bAra bhUla avazya ho gaI kintu dUsarI bAra kabhI bhUla nahIM kii| bhadrabAhu ke pazcAt kauna unakA uttarAdhikArI ho ? isa prazna para jaba vicAra huA to svayaM bhadrabAhu ne kahA-"sthUlabhadra hI uttarAdhikAra prApta karane ke lie sabase adhika upayukta hai / unase bar3hakara koI paramayogI nahIM hai / " isa prakAra bhadrabAhu ke bAda sthUlabhadra hI unake uttarAdhikArI hue| unhoMne bar3I yogyatA ke sAtha jina zAsana kI sevA kI / yaugika sAdhanA ke sAtha zruta kI bhI sAdhanA kI / kahA~ rAjasI jIvana vAlA sthUlabhadra aura kahA~ paramakAmavijetA sthUlabhadra ! vaha apane mahAn prayatna se kahA~ se kahA~ pahu~ca gae / manuSya jaba pavitra citta aura dRr3ha saMkalpa lekara Upara car3hane kA prayatna karatA hai to saphalatA usake caraNa cUmatI Aja deza saMkaTa meM se gujara rahA hai / saMkaTa bhI sAdhAraNa nahIM hai / pratyeka dezavAsI ko yaha saMkaTa mahasUsa karanA cAhie aura usase kisI bhI prakAra kA lAbha uThAne kA prayatna nahIM karanA caahie.| yaha kAla mukhya rUpa se 'rASTra dharma ke pAlana kA hai| deza kI rakSA para hamAre dharma, saMskRti, sAhitya aura zAsana kI rakSA nirbhara hai| ataeva isa ora dhyAna rakhakara zAnti aura dhairya ke sAtha paristhiti kA sAmanA karanA yogya hai / saMkaTa ko dUra karane athavA kama karane meM jo jisa prakAra kA yoga de sakatA ho, use vaha denA cAhie / aise prasaMga para miSTAna Adi kA sevana na karanA, anAvazyaka kharca na karanA evaM videzI vastuoM kA upayoga na karanA Avazyaka hai / pratyeka dezavAsI kA kartavya hai ki vaha rASTra ke saMkaTa ke samaya hara taraha se adhika se adhika tyAga aura balidAna kare aura apanI AvazyakatAoM ko kama karake saMyata jIvana banAne kA prayatna kre| aisA karane se avazya kalyANa hogaa|
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ [79 ] nimitta-upAdAna jIvana ko sAdhanA meM lagAne ke lie nirantara preraNA kI AvazyakatA hotI hai| vaha preraNA Antarika aura bAhya donoM prakAra kI honI caahie| saMsAra meM jitane bhI kArya dRSTigocara hote haiM, unakI utpatti kisI bhI eka kAraNa se nahIM hotI, dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki kArya kA utpAda sAmagrI se hotA hai / sAmagrI kA artha hai-upAdAna evaM vividha nimitta kAraNoM kI samagratA | nimitta ke abhAva meM akele upAdAna se kArya nahIM hotA aura na upAdAna ke binA nimitta kAraNa se hI kArya kA honA saMbhava hai / sAdhanA kArya meM bhI yahI vyApaka niyama lAgU hotA hai| bAhya kAraNa bhI prAyaH anAyAsa nahIM milatA, phira bhI usakA milanA AsAna hai| kintu vAhya kAraNa ke dvArA yadi aMtaraMga kAraNa na milA to sAdhaka apanA jIvana saphala nahIM banA skegaa| sAdhanA ke kSetra meM aneka bAhya kAraNa upayogI hote haiM / sAdhaka kI yogyatA, ruci, vAtAvaraNa Adi para yaha avalamvita rahatA hai ki kauna-sA kAraNa kisake lie upayogI ho jAya / tathApi satsaMga bAhya kAraNoM meM sabase U~cA hai / vItarAga ke satsaMga kA lAbha milanA saubhAgya kI bAta hai, parantu vAhya kAraNa hI saMba kucha nahIM hai / bAhya kAraNa ke milane se sabhI ko lAma ho jAegA, aisI bAta nahIM hai| bAhya kAraNa ke sAtha Antarika kAraNa ko bhI jAgRta karanA anivArya rUpa se Avazyaka hai| gRhastha Ananda ko bAharI kAraNa milA 1 parama prakRSTa puNyodaya se vaha sAkSAt tIrthakara deva kA sAnidhya prApta kara sakA / usakA antaHkaraNa pahale se kucha banA huA thA aura kucha bhagavAna mahAvIra ne taiyAra kara diyA / bhagavAn kI dezanA kA usa para gaharA prabhAva par3A /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 AdhyAtmika Aloka . antaHkaraNa vastutaH bhItara kI yogyatA hai / usa yogyatA ko camakAne vAlA bAhya kAraNa hai / Antarika yogyatA ke abhAva meM bAhya kAraNa akicitkara hotA hai| yadi miTTI meM ghara nirmANa karane kI arthAt ghaTaparyAya ke rUpa meM pariNata hone kI yogyatA nahIM hai to lIda, pAnI, kuMbhakAra, cAka Adi vidyamAna rahane para bhI ghaTa nahIM banegA / kuMbhakAra cAka ko ghumA-ghumAkara hairAna ho jAegA magara use saphalatA prApta na hogI / cAka meM koI doSa nahIM hai, kuMbhakAra ke prayatna meM bhI koI kamI nahIM hai, magara miTTI meM vaha yogyatA nahIM hai / Agare ke pAsa kI miTTI se jaisA acchA ghar3A banegA, vaisA rAjasthAna kI miTTI se nahIM / yaha nitya dekhI jAne vAlI vastu kA udAharaNa hai| apane vizuddha svarUpa ko prApta karanA AtmA kA mUla kArya hai / dravya, kSetra, kAla tathA satsaMga aura svAdhyAya nimitta kAraNa haiM / inase AtmA meM zakti A jAtI hai| tAra kamajora ho gayA thA / vaha girane vAlA hI thA ki usa para kauvA baiTha gayA / loga kauvA ko nimita kahane lage / kintu tAra meM yadi kaccApana na hotA to kauvA kyA kara sakatA thA ? sUradAsa tathA bhakta vilvamaMgala ko kyA vezyA cintAmaNi jagA sakI thI ? vAstava meM vairAgya kI bhUmikA unake hRdaya meM bana cukI thI, rahI-sahI kamajorI cintAmaNi kI ukti ne pUrI kara dI / sAmAnyataH vilvamaMgala aura sUradAsa ke vairAgya ke lie loga cintAmaNi ko nimitta mAnate haiM parantu tathya yaha hai ki AtmA meM yadi thor3I jAgRti ho to sAmAnya nimitta milane se bhI pUrI jAgRti utpanna ho jAtI hai| __ prabhu mahAvIra kA nimitta pAkara Ananda kA upAdAna jAgRta ho gayA / jaba sAdhaka kI mAnasika niSThA sthira ho jAtI hai to vaha apane ko vratAdika sAdhanA meM sthira banA letA hai| kintu sAdhanA ke kSetra meM deva aura guru ke prati zraddhA kI parama AvazyakatA hai / jisako hama deva aura guru ke rUpa meM svIkAra karanA cAheM, . pahale unakI parIkSA kara leN| jo kasauTI para kharA utare usase apane jIvana meM preraNA grahaNa kareM / isakA artha yaha nahIM ki dUsaroM ke prati kisI prakAra kI dveSa bhAvanA rakhI jAya / sAdhaka bhUtamAtra ke prati maitrIbhAva rakhatA hai parantu jahA~ taka vandanIya kA prazna hai, jisane adhyAtmamArga meM jitanI unnati kI hai, usI ke anurUpa vaha vandanIya hogA / guru ke rUpa meM vahI vandanIya hote haiM, jinhoMne sarva AraMbha aura sarva parigraha kA tyAga kara diyA ho aura jinake antara meM saMyama kI jyoti pradIpta ho| jinhoMne kisI bhI paMtha yA paraMparA ke. sAdhu kA vAnA pahanA ho parantu jI saMyamahIna hoM ve vandanIya nahIM hote| jisakI AtmA mithyAtva ke maila se malina hai aura
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 539 AdhyAtmika Aloka citta kAmanAoM se Akula hai, usako saccA zrAvaka vandanIya nahIM mAna sktaa| khAne-pIne kI suvidhA aura mAna-sammAna ke lobha se kaI sAdhu kA veSa dhAraNa kara lete haiM para utane mAtra se hI ve vandanA ke yogya nahIM hote haiN| isI prakAra jisameM aThAraha doSa vidyamAna nahIM haiM, jo pUrNa vItarAga, niSkAma, sarvajJa, sarvadarzI paramAtmA hai, vahI deva ke rUpa meM svIkaraNIya, vandanIya aura mahanIya hai| jinameM rAga, dveSa, kAma Adi vikAra maujUda haiM, ve AtmArthI sAdhaka ke lie kaise vandanIya ho sakate haiM ? rAga-dveSa Adi vikAra hI samasta saMkaToM, kaSToM aura duHkhoM ke mUla haiM / inheM naSTa karane ke lie hI sAdhanA kI jAtI hai / aisI sthiti meM sAdhanA kA Adarza jisa vyakti ko banAyA gayA ho aura agara vaha svayaM ina vikAroM se yukta ho to usase hamArI sAdhanA ko kaise preraNA milegI ? koI kisI meM devatva kA Aropa bhale karale, kalama aura talavAra kI pUjA bhale kara lI jAya, parantu ve deva kI padavI nahIM pA sakate / yaha pujA to korA vyavahAra hai| agara koI vyakti paramparA yA pravAha ke kAraNa athavA bhaya kI bhAvanA se deva kI pUjA karatA hai to usakI samajha galata hai / hama jisa zuddha AtmasvarUpa ko prApta karanA cAhate haiM, use jinhoMne prApta kara liyA hai, jisa patha para hama cala raheM haiM usa para calakara jo maMjila taka pahu~ca cuke haiM, ve hI hamAre lie anukaraNIya haiN| hama unhIM ko Adarza mAnate haiM aura unhIM ke caraNacinhoM para calate haiM / yahI hamArI AdarzapUjA samajho yA devapUjA samajha lo| jJAnavala ke abhAva meM mAnava tatva ko nahIM samajha pAtA / bahuta loga samajhate haiM ki hamAre sukha-duHkha kA kAraNa daivI kRpA yA akRpA hai| arthAt deva ke roSa se duHkha aura toSa se sukha hotA hai| para isa samajha meM bhrAnti hai / yadi Apake pApakarma kA udaya nahIM hai to dUsarA koI bhI Apako duHkhI nahIM banA sktaa| sukha ho yA duHkha, usakA antaraMga kAraNa to hamAre bhItara hI vidyamAna rahatA jahA~ bIja hotA hai vahIM aMkura ugatA hai, isa nyAya ke anusAra jisa AtmA meM sukha-duHkha kI utpatti hotI hai, usImeM usakA kAraNa honA cAhie / isase yahI siddha hotA hai ki apanA zubhAzubha karma ho apane sukha-duHkha kA janaka hai / AcArya amitagati kahate haiM svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA, phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / pareNa dataM yadi lamyate sphuTaM, svayaM kRtaM karma nirarthakaM tadA //
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 AdhyAtmika Aloka arthAt AtmA ne pUrvakAla meM jo zubha aura azubha karma upArjita kiye haiM, unhIM kA zubha aura azubha phala use prApta hotA hai / agara AtmA dUsare ke dvArA pradatta phala ko bhogane lage to usake apane kiye karma nirarthaka-niSphala ho jAe~ge / he Atman ! tu saba prakAra kI bhrAntiyoM ko tyAga kara satya tatva para zraddhA kara / tujhe koI bhI dUsarA sukhI yA duHkhI nahIM banA sakatA / tU bhrama ke vazIbhUta hokara para ko sukha-duHkhadAtA samajhatA hai / isa bhrama ke kAraNa terI bahuta hAni hotI hai / jisake nimitta se sukha prApta hotA hai usIko tU sukhadAtA samajhakara usa para rAga karatA hai aura jisake nimitta se duHkha prApta hotA hai use duHkhadAtA samajhakara usa para dveSa dhAraNa karatA hai| rAga-dveSa kI isa bhramajanita pariNati se AtmA malina hotI hai / isake atirikta isase citta ko azAnti hotI hai aura aneka prakAra ke anartha bhI utpanna hote haiN| ta dUsaroM ko apanA zatru mAna kara unase badalA lene kA prayatna karatA hai| isase AtmA meM azuddhi kI eka lambI paramparA cala par3atI hai| ___ isake viparIta, jisane isa sacAI ko samajha liyA hai ki AtmA svayaM hI apane sukha-duHkha kA nirmAtA hai, vaha ghora se ghora duHkha kA prasaMga upasthita hone para bhI, apane Apako hI usakA kAraNa samajha kara samabhAva dhAraNa karatA hai aura usake lie kisI dUsare ko uttaradAyI nahIM ThaharAtA | Agama meM bhI spaSTa kahA gayA hai appA kattA vikattAya, duhANa ya suhANa ya / appA mitamamittaM ca duppaTThiya supaTThio / / (uttarAdhyayana, a. 20, gAthA 37) AtmA hI apane sukha-duHkha kA kartA aura hartA hai aura AtmA hI apanI mitra va zatru hai / tAtparya yaha hai ki yadi pApakarma kA udaya na ho to dUsarA koI bhI Apako kaSTa nahIM de sakatA, ataeva bahirdRSTi ko tyAga kara antardRSTi ko apanAo aura bAhya nimitta ko hI saba kucha na samajho / AMdhI ke samaya sAdhAraNa phUsa se AMkha jAte-jAte bacatI hai to phUsa ko devatA nahIM mAnA jA sakatA / ___sarAgI devoM kA asammAna nahIM karanA hai, parantu unase mAMganA bhI nahIM hai / devAdhideva ke caraNoM meM vandana kiyA jAya to devoM kA prasanna ho jAnA sAmAnya bAta hai / sarAgI devoM ko vandana, namana, unase AlApa, saMlApa, AdAna aura pradAna, ye chaha bAteM nahIM karanI caahie|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 541 zramaNopAsaka Ananda prabhu mahAvIra ke samakSa kahatA hai-"maiM apane jIvana meM vizaddha samyagdarzana prApta karanA cAhatA huuN|" darzana meM azuddhi hone se baddhi kI vAstavika nirNAyikA zakti samApta ho jaaegii| vaha vandanIya aura avandanIya ko kyA samajha sakegA? Ananda cAhatA hai ki merI buddhi meM nirNAyaka zakti aura svarUpa meM nizcalatA A jAe / vaha buddhi kI isa zakti para pardA nahIM DAlanA cAhatA / jinakA vyavahAra zuddha na ho, jinakA AcAra zuddha na ho, unake sAtha lena-dena karanA vratI zrAvaka ke lie ucita nahIM hai / vyakti kI yogyatA, zIla-svabhAva, kina upAyoM se vaha dravya upArjana karatA hai, Adi kI jA~ca karake lena-dena kiyA jAnA cAhie / jo vyavahAra meM aisA dhyAna rakhegA, vaha AdhyAtmika kSetra meM kyoM nahIM sajaga rahegA? pAramAtmA kI ArAdhanA zAnti prApta karane ke lie kI jAtI hai mana kI AkulatA yadi banI rahI to zAnti kaise prApta ho sakatI hai ? galata tarIke se AyA dhana mana ko azAnta banA degA, ataeva sAdhaka arthArjana ke lie kisI prakAra kA anaitika kArya na kare / nyAya nIti se hI dhanopArjana karanA zrAvaka kA mUlabhUta kartavya hai| sAdhaka ke lie vicAroM kI zuddhi aura aparigraha kI buddhi atyanta Avazyaka hai| vicAra zuddhi se vaha deva, guru, dharma saMbadhI viveka prApta karegA aura unake viSaya meM nizcala sthiti prApta kara legA / aparigraha kI bhAvanA se hAtha lambe nahIM karegA / jisake vyavahAra meM ye donoM tatva nahIM hoMge, jisakA vyavahAra beDhage taura para calegA, vaha zAnti nahIM paaegaa| itanA samyagjJAna Avazyaka hotA hai / anya jJAna kI kamI ho to kAma cala sakatA hai, parantu jIvana banAne kA jJAna na ho to jIvana saphala nahIM ho sktaa| jJeya viSaya ananta haiM aura eka-eka padArtha meM ananta-ananta guNa aura paryAya haiM / jJAna kA pardA pUrI taraha haTe binA una sabako jAnanA saMbhava nahIM hai / parantu hameM sarvaprathama jIvana kI kalA kA jJAna prApta karanA caahie| use prApta karane meM adhika samaya nahIM lagatA / agara Apako jIvana ke uttama kalAkAra guru kA sAnnidhya mila gayA to use pAne meM vizeSa kaThinAI bhI nahIM hotI / basa, bhItara jijJAsA gaharI honI cAhie / jIvana kI kalA kA jJAna prayojana bhUta jJAna hai aura use pA liyA to sabhI kucha pA liyA / jisane use nahIM pAyA usane aura saba pA lene para bhI kucha bhI nahIM pAyA /
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 AdhyAtmika Aloka jIvana kalA kA jJAna na hotA to sthUlabhadra kAma para vijaya prApta karake vezyA rUpakoSA ko zrAvikA nahIM banA pAte / usa samaya unheM pUrvazruta kA jJAna avazya nahIM thA, magara jIvana kI kalA ko unhoMne bhalIbhA~ti adhigata kara liyA thA / usI ke sahAre ve Age bar3ha sake aura bar3I se bar3I saphalatA prApta kara ske| rUpakoSA ko jIvana kI kalA prApta karane meM sthUlabhadra kA anukUla nimitta mila gayA / kaI loga samajhate haiM ki nimitta kucha nahIM karatA, kevala upAdAna hI kAryakArI hai / magara yaha ekAnta yukti aura anubhava se bAdhita hai / nimitta kAraNa kucha nahIM karatA to usakI AvazyakatA hI kyA hai ? nimitta kAraNa ke abhAva meM akele upAdAna se hI kArya kyoM nahIM niSpanna ho jAtA ? udAharaNa ke lie karmakSaya ko hI lIjie / karmakSaya yA mokSa kA upAdAna kAraNa AtmA hai, agara AtmA ke dvArA hI karmakSaya honA hai to phira pratyeka AtmA mukta ho jAnI cAhie | AtmA anAdikAlIna hai, use aba taka saMsAra avasthA meM kyoM rahanA par3a rahA hai ? . kahA jAtA hai ki nimitta kAraNa karatA kucha nahIM hai, phira bhI usakI upasthiti Avazyaka hai / magara isa kathana meM vizeSa tathya nahIM hai / jo kucha bhI nahIM karatA, prathama to use nimitta kAraNa hI nahIM kahA jA sakatA / kadAcit kahA bhI jAya to usakI upasthiti kI AvazyakatA hI kyA hai ? kucha na karane vAle padArtha kI upasthiti yadi Avazyaka hai taba to eka kArya ke lie saMsAra ke sabhI padArthoM kI upasthiti Avazyaka hogI aura unakI upasthiti honA saMbhava na hone se koI kArya hI nahIM ho skegaa| anekAnta siddhAnta kA abhimata yaha hai ki upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM ke sumela se kArya kI niSpatti hotI hai / nimitta kAraNa milane para bhI upAdAna kI yogyatA ke abhAva meM kArya nahIM hotA aura upAdAna kI vidyamAnatA meM bhI yadi nimitta kAraNa na ho to bhI kArya nahIM hotA / zAstra kI bAta jo cala rahI hai, usake sunAne meM maiM bhI nimitta hU~ aura mere sunAne meM Apa nimitta haiM / ghar3I bhara pahale bhale hI kucha dUsarI lahareM Apake citta meM uThatI rahI hoM kintu AgamavANI kA nimitta pAkara kucha prazasta bhAvanA Apake mana meM AI hogI / magara mUla kAraNa upAdAna hai jo chipA huA hai| ___mahAmuni bhagavAhu ke sAtha sthUlabhadra kI jJAnArAdhanA kI carcA pichale dinoM se cala rahI hai / jJAnAmRta ko vitaraNa karate-karate unhoMne dehotsarga kiyA / zruta ke bIja Aja jo upalabdha haiM, ve unakI jJAnArAdhanA kA madhura phala hai / samAdhimaraNapUrvaka . mahAmuni bhadrabAhu ne apanI jIvana-lIlA samApta kI / unhoMne zrutakevalI kA pada prApta
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543 AdhyAtmika Aloka kiyA thA / 76 varSa kI samagra Ayu pAI / sthUlabhadra unase adhika dIrghajIvI hue| unakI Ayu 99 varSa kI huI / bhadrabAhu ke pazcAt 45 varSa taka sthUlabhadra ne jaina saMgha kA netRtva kiyA / apanI vimala sAdhanA se sAdhu-sAdhvI varga ko saMyama ke patha para calAte hue kuzalatApUrvaka unhoMne zAsana kA saMcAlana kiyA / jinazAsana meM vaha . kAla paramparA bhedoM yA gaccha bhedoM kA nahIM thA / dasa pUrvo ke jJAtA ko vAdI aura caudaha pUrvo ke jJAtA ko zrutakevalI kahA jAtA hai / zrutakevalI bhadrabAhu ke saMbaMdha meM kAphI anveSaNa kiyA jA cukA hai| inake atirikta eka bhadrabAhu dUsare bhI hue haiM / ve nimitta vettA bhadrabAhu mAne gaye haiM zrutakevalI ke jJAna meM nimittajJAna bhI usa jJAna ke antargata rahatA hai, parantu zrutakevalI use prakaTa nahIM krte| bhadrabAhu ke sAtha candragupta kA saMbaMdha batalAyA jAtA hai / caMdragupta bhI eka mahApuruSa ho gae haiN| Aja hameM zruta kA jo bhI aMza upalabdha hai, vaha inhIM saba mahAmanISI AcAryoM kI jJAnArAdhanA kA suphala hai / ina mahAna AtmAoM ne usa yuga meM zruta kA saMrakSaNa kiyA jaba lekhana kI paramparA hamAre yahA~ pracalita nahIM huI thI / Aja to anekoM sAdhana upalabdha haiM aura zruta sabhI ke lie sulabha hai| aisI sthiti meM hamArA kartavya hai ki hama isa zruta kA zraddhA aura bhakti ke sAtha adhyayana kareM, dUsaroM ke adhyayana meM sahAyaka baneM aura aisA karake apane jIvana ko U~cA uThAveM / jJAtavya viSayoM kA jJAna prApta kara lenA hI paryApta nahIM hai, magara jo upAdeya hai AcaraNIya hai, usa para AMcaraNa kareM aura jo tyAjya hai usakA tyAga kareM / jJAna hamArA patha-pradarzana kara sakatA hai| vaha bhAva-Aloka hai, magara pradarzita patha para calane se hI maMjila prApta kI jA sakatI hai / dIpaka ke prakAza se eka chAtra jJAnArjana kara sakatA hai aura kusaMskAroM vAlA dUsarA chAtra usI prakAza se corI bhI kara sakatA hai / dIpaka donoM ke lie samAna hai, donoM ko Aloka detA hai / bhagavAna mahAvIra svAmI dvArA upadiSTa mArga para hama yathA zakti caleM aura calane kI adhika se adhika zakti saMcita kareM, yahI isa jIvana kA sarvazreSTha sAdhya hai | AtmA ke zAzvata kalyANa kA dvAra kholane kI amogha cAbI bhagavAna kI dezanA hai| kitane saubhAgya aura puNya ke prabhAva se hameM isake zravaNa-manana-AcaraNa karane kI anukUla sAmagrI Aja milI hai| bhavya puruSo! pramAda mata karo / nissAra vastuoM ke lie aura amaMgalakArI pravRttiyoM meM hI samaya na
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 AdhyAtmika Aloka bitA do / jIvana kI ghar3iyAM parimita haiM aura bhaviSya ananta hai / isa svalpa samaya meM ananta bhaviSya ko sukhamaya banAne meM DhIla na karo / jo vItarAga kI vANI ko samajhane kA prayatna karegA aura use jIvana meM vyavahRta karegA, usakA akSaya kalyANa hogaa|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ [80] rASTrIya saMkaTa aura prajAjana saMskRta bhASA meM eka ukti prasiddha hai-'cakravatparivartante duHkhAni sukhAni c| arthAt duHkha aura sukha cakra kI taraha badalate rahate haiM / saMsArI jIva kA jIvana do cakroM para calatA hai, kabhI dukha aura kabhI sukha kI prabalatA hotI hai / pratyeka prANI ke liye yaha sthiti anivArya hai, kyoMki karma saMkSepa meM do prakAra ke haiM-zubha aura azubha / zubha karma kA pariNAma sukha aura azubha karma kA pariNAma duHkha hotA hai / jisa jIva ne jisa prakAra ke karmoM kA bandha kiyA hai, use usI prakAra kA phala bhoganA par3atA hai / karma ke bandha aura udaya kA yaha gorakhadhaMdhA anAdi kAla se cala rahA hai| pUrvabaddha karmoM kA jaba udaya hotA hai to jIva unake udaya ke kAraNa rAga-dveSa karatA hai aura rAga-dveSa ke kAraNa punaH navIna karmoM kA bandha kara letA hai| isa prakAra bIja aura vRkSa kI anAdi paramparA ke samAna rAgAdi vibhAva pariNati aura karmabandha kA pravAha anAdi kAla se calA A rahA hai / ajJAnI jIva isa tathya ko na jAnakara karmapravAha meM bahatA rahatA hai| magara jJAnI janoM kI sthiti kucha bhinna prakAra kI hotI hai / ve zubha karma kA udaya hone para jaba anukUla sAmagrI kI prApti hotI hai taba harSa nahIM mAnate aura azubha karma kA udaya hone para duHkha se vihvala nahIM hote / donoM avasthAoM meM unakA samabhAva akhaNDita rahatA hai / pUrvopArjita karma ko samabhAva se bhoga kara athavA tapazcaryA karake naSTa karanA aura navIna karmabandha se bacanA jJAnI puruSoM kA kAma hai| jaba manuSya sukha kI ghar3iyoM meM masta hokara AsamAna meM ur3ane lagatA hai, nIti anIti aura pApa-puNya ko bhUla jAtA hai aura bhaviSya ko vismRta kara detA hai taba vaha apane liye duHkha ke bIja botA hai / rAvaNa yadi prApta vibhUti evaM sampadA
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 AdhyAtmika Aloka ke kAraNa unmatta na banatA aura duSkarma kI ora pravRtta na hotA to use sarvanAza kI ghar3I dekhane ko na milatI / jana, dhana, sattA, zastra, vijJAna, bala Adi aneka kAraNoM se manuSya ko unmAda paidA hotA hai / yaha unmAda hI manuSya se anartha karavAtA hai / vaha apane ko prApta sAmagrI se dUsaroM ko duHkha meM DAlatA hai| unake sukha meM vikSepa upasthita karatA hai / use patA nahIM hotA ki dUsaroM ko duHkha meM DAlanA hI apane ko duHkha meM DAlanA hai aura dUsare ke sukha meM bAdhA pahu~cAnA apane hI sukha meM bAdhA pahu~cAnA hai / sukha meM bebhAna hokara vaha nahIM soca pAtA ki aisA kArya usake lie, mAnavasamAja, deza evaM vizva ke lie hitakArI hai athavA ahitakArI? itihAsa meM saiMkar3oM ghaTanAeM ghaTita huI haiM jabaki zAsakoM ne unmatta hokara dUsaroM para AkramaNa kiyA hai, yahAM taka ki apane mitra, bandhu aura pitA para bhI AkramaNa karane meM saMkoca nahIM kiyA / mahAbhArata yuddha kyA thA ? bhAI kA bhAI ke prati anyAya karane kA eka sarvanAzI prayatna / zrIkRSNa jaise puruSottama zAnti kA mArga nikAlane ko udyata hote haiM, mahAvinAza kI ghar3I ko TAlane kA prayatna karate haiM, bhArata ko pracaNDa pralaya kI ghora jvAlAoM se bacAne ke lie kucha uThA nahIM rakhate, kintu unake prayatnoM ko ThukarA diyA jAtA hai | kaurava vaibhava ke naze meM bebhAna na ho gae hote, unakI mati yadi santulita rahatI to kyA vaha dRzya sAmane AtA ki bhAI ko bhAI ke prANoM kA anta karanA par3e aura ziSya ko apane kalAcArya para prANahArI AkramaNa karanA par3e? magara zakti ke unmAda meM manuSya pAgala ho gayA aura usane apane hI sarvanAza ko AmaMtrita kiyA ! nItikAra ne ThIka hI kahA hai . vidyA vivAdAya dhanaM madAya, zaktiH pareSAM paripIDanAya / . . / khalasya sAdhorviparItametada, jJAnAya dAnAya ca rakSaNAya / / kisI duSTa jana ko vidyA prApta ho jAtI hai to usakI jIbha meM khujalI calane lagatI hai / vaha vivAda karane ke lie udyata hotA hai aura dUsaroM ko nIcA dikhalA kara apanI vidvattA kI mahattA sthApita karane kI ceSTA karatA hai / vaha samajhatA hai ki duniyA kI samagra vidvattA mere bhItara hI samAI huI hai| mere sAmane saba tuccha hai, maiM sarvajJa kA putra hU~ ! kintu aisA ahaMkArI vyakti dayanIya hai, kyoMki vaha apane ajJAna ko hI nahIM jaantaa| jo sArI duniyA ko jAnane kA daMbha karatA hai, vaha yadi apane Apako hI nahIM jAnatA to usase adhika dayA kA pAtra anya kauna ho sakatA hai ? satpuruSa vidyA kA abhimAna nahIM karatA aura na dUsaroM ko nIcA dikhA kara apanA bar3appana jatAnA cAhatA hai / khala (duSTa ) jana ke pAsa lAbhAntarAya karma ke kSayopazama se yadi dhana kI pracuratA ho jAtI hai to vaha mada meM masta ho jAtA hai aura dhana ke bala se kukarma
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 547 AdhyAtmika Aloka karake apane lie gaDDhA khodatA hai / agara use zakti prApta ho jAya to dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne meM hI apane jIvana kI sArthakatA samajhatA hai / magara sajjana puruSa kI vidyA dUsaroM kA ajJAnAndhakAra dUra karane meM kAma AtI hai / usakA dhana dAna meM saphala hotA hai / sajjana puruSa dhana ko dInoM, asahAyoM aura anAthoM ko sAtA pahu~cAne meM vyaya karatA hai aura isI meM apane dhana evaM jIvana ko saphala samajhatA hai / sajjana kI zakti dUsaroM kI rakSA meM lagatI hai / vaha yaha nahIM socatA ki amuka vyakti agara pIr3A pA rahA hai, kisI sabala ke dvArA satAyA jA rahA hai, to hameM kyA lenA-denA hai ? vaha jagat kI zAnti meM apanI zAnti samajhatA hai / deza kI samRddhi meM hI apanI samRddhi samajhatA hai aura apane par3osI ke sukha meM hI apane sukha kA anubhava karatA hai / zakti kI sArthakatA isa bAta meM hai ki usake dvArA dUsaroM ke duHkha ko dUra kiyA jAya / apanI ora se kisI ko pIr3A na pahu~cAnA acchI bAta hai kintu kartavya kI inizrI isI meM nahIM hai / kartavya kA takAjA yaha hai ki pIr3itoM kI sahAyatA kI jAya, sevA kI jAya aura unakI pIr3A kA nivAraNa karane meM koI kasara na rakhI jAya / satpuruSa sadaiva smaraNa rakhatA hai ki mAnava jAti eka aura akhaNDa hai tathA pArasparika evaM sauhArdra se hI zAnti kI sthApanA kI jA sakatI hai / manuSya ko cAhie ki vaha dUsaroM ke sukha-duHkha ko apanA sukha-duHkha mAne aura saba ke prati yathocita sahAnubhUti rkhe| loga dharma ke vAstavika svarUpa aura uddezya ko nahIM samajhate / isI kAraNa bahutoM kI aisI dhAraNA bana gaI hai ki dharma kA sambandha isa loka aura isa jIvana ke sAtha nahIM hai vaha to paraloka aura janmAntara kA viSaya hai / kintu yaha dhAraNA bhramapUrNa hai / dharma kA dAyarA bahuta vizAla hai / dharma meM una saba kartavyoM kA samAveza hai jo vyakti aura samAja ke vAstavika maMgala ke lie haiM, jinase jagat meM zAnti evaM sukha kA prasAra hotA hai | dharma manuSya ke bhItara ghuse hue pizAca ko haTA kara usameM devatva ko jAgRta karatA hai / vaha bhUtala para svarga ko utArane kI vidhi batalAtA hai / dharma kuTumba, grAma, nagara, deza aura akhila vizva meM sukhada vAtAvaraNa ke nirmANa kA prayatna karatA hai / Aja duniyA meM yadi kucha ziva, sundara evaM zreyaskara hai to vaha dharma kI hI mUlyavAna dena hai| dharma kI zikSA agara sahI tarIke se dI jAya to kisI prakAra ke saMgharSa, vaimanasya yA vigraha ko avakAza nahIM raha sakatA / thor3I dera ke lie kalpanA kIjie
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 AdhyAtmika Aloka usa vizva kI jisameM pratyeka manuSya dUsaroM ko apanA sakhA samajhatA ho, koI kisI ko pIr3A na pahu~cAtA ho balki parapIr3A ko apanI hI pIr3A mAna kara usake pratikAra ke lie saceSTa rahatA ho, pratyeka vyakti saMyamamaya jIvana banA kara apane sadaguNoM ke vikAsa meM nirata rahatA ho aura apanI-parAyI mukti ke lie yatnazIla ho / aisA vizva kitanA sundara, kitanA sukhada aura kitanA suhAvanA hogA ! dharma aise hI vizva ke nirmANa kI preraNA yuga-yuga se detA A rahA hai| dharmazAstra zikSA detA hai ki jina vastuoM ke lie tU lar3atA hai aura dUsaroM kA adhikAra chInatA hai, ve sArI vastue~ nAzavAna haiM / jo Aja tere hAtha meM hai, usakA hI patA nahIM to balapUrvaka chInI huI parAyI vastu kahA~ taka sthAyI raha sakegI? jo dUsare ko satAegA vaha hatyArA kahalAegA aura sadA bhaya se pIr3ita rahegA | usake citta meM sadaiva dhukapuka rahegI ki duzmana mujha para kahIM hamalA na kara de ! koI nayA zatru paidA na ho jAya / vaha lar3akara aura lar3AI meM vijayI hokara bhI zAnti se nahIM raha sakatA | eka zatru ko samApta karane ke prayatna meM vaha saikar3oM navIna zatru. khar3e kara legA / na svayaM caina se raha sakegA aura na dUsaroM ko caina se rahane degaa| zatrutA aisI pizAcinI hai ki jo mara-mara kara bhI punaH punaH jIvita hotI rahatI hai aura jisakA mUloccheda kabhI nahIM hotaa| isa kAraNa dharmazAstra kahatA hai ki zAnti aura sukha kA mArga yaha nahIM hai ki kisI ko zatru samajho aura usako samApta karane kA prayatna karo; sacyA mArga yaha hai ki apane maitrIbhAva kA vikAsa karo aura itanA vikAsa karo ki koI bhI prANadhArI usake dAyare se bAhara na raha jAya / kisI ko zatru na samajho aura na dUsaroM ko aisA avasara do ki ve tumheM apanA zatru samajheM / jo bAta vyaktiyoM ke lie hai vahI samAja jAti va dezoM ke lie bhI samajhanA cAhie / vismaya kA viSaya hai ki Aja ke yuga meM bhI eka deza ke sUtradhAra dUsare deza ke sAtha yuddha karane ko tatpara ho rahe hai / parAdhIna deza Aja svAdhIna hote jA rahe haiM, sadiyoM kI rAjanaitika gulAmI khatma ho rahI hai aura sAmrAjyavAda apanI antima ghar3iyAM gina rahA hai| aisI sthiti meM kyA aba yaha saMbhava hai ki koI deza kisI anya deza kI svAdhInatA ko samApta kara usa para adhika samaya taka apanA prabhutva kAyama rakha legA? Aja kA yuddha kitanA mahaMgA par3atA hai, yaha kisI se chipA nahIM hai / pUrva-kAla meM sImita tarIke se yuddha hotA thA / usameM senA hI senA ke sAtha lar3atI thii| aura usa lar3AI meM bhI katipaya sarvasammata niyama hote the / sarvanAza ke Aja jaise| sAdhana bhI usa samaya nahIM the / magara Aja sainika aura nAgarika sabhI yuddha kI .
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 549 jvAlAoM meM bhasma hote haiM aura thor3I hI dera meM ghora pralaya kA dRzya upasthita ho jAtA hai / aisI sthiti meM yuddha kI bAta kahanA aura kisI para yuddha thopanA bar3I se bar3I mUrkhatA hai| ___ saMsAra ke katipaya zAnti premiyoM ne isa burAI kI gaharAI ko samajhA hai / unhoMne AvAja bulanda bhI kI hai ki yuddha baMda karo, nizastrIkaraNa ko apanAo aura saMyuktarASTra saMgha jaisI antarrASTrIya saMsthA ke dvArA apane matabhedoM ko dUra kro| magara yaha AvAja abhI taka kAragara sAbita nahIM ho sakI / isake aneka kAraNa haiN| prathama to kucha loga zAnti meM vizvAsa hI nahIM karate aura ve sadaiva lar3ane kI kozizeM karate rahate haiN| dUsare saMyukta rASTrasaMgha jaisI jimmevAra saMsthA ko jaisA niSpakSa aura nyAyazIla honA cAhie, vaha vaisI nahIM hai / vaha bhI bar3e rASTroM ke svArthapUrNa dRSTikoNa se saMcAlita hotI hai| isa kAraNa sadhyA nyAya karane meM asaphala rahI hai| magara ina kAraNoM ke atirikta sabase bar3A jo kAraNa hai, vaha maiM mAnatA hU~ ki dharmabhAvanA kI kamI hai| koI bhI rAjanaitika samAdhAna taba taka sthAyI aura kAryakArI nahIM ho sakatA jaba taka ki use dhArmika rUpa meM mAnya na kiyA jAya / rAjanaitika samAdhAna dimAga ko hI prabhAvita karatA hai, jaba ki dhArmika samAdhAna AtmA ko sparza karatA hai aura isI kAraNa usakA prabhAva sthAyI hotA hai / hRdaya kI zuddhi ke binA bAhara kA koI bhI prayAsa saphala nahIM ho sakatA / vizvazAnti ke antarrASTrIya prayatnoM ke bAvajUda lar3AiyAM ho rahI haiM aura hotI rheNgii| unake rukane kA eka hI amogha upAya hai aura vaha yahI hai ki mAnava hiMsA ko Izvara ke Adeza ke rUpa meM niSiddha mAne aura ahiMsA evaM pArasparika sahayoga ko dhArmika vidhAna mAna kara hRdaya se usako svIkAra kre| manuSya ko cAhie ki vaha Antarika vAsanA ko zAnta kare, Upara se hI zAnti kI bAteM na kare / maitrI ke kore nAroM se kAma nahIM cala sakatA, antaratara meM mitratA kI bhAvanA utpanna honI cAhie / zikSA paddhati meM nIti aura dharma kA samAveza hue binA yaha uddezya pUrNa nahIM. ho sktaa| dUsare ke prati prema kA bhAva na ho, svArtha chala-kapaTa aura roSa hI roSa ho to vidveSa kI hI Aga bhar3akegI / bhArata kI saMskRti vizvabandhutva kI bhAvanA se ota-prota hai, magara videzI prabhAva se yahA~ kI zikSA meM parivartana ho gayA hai| cInI, yAtriyoM (vena sAMga, phAhiyAna Adi) ne apane yAtrA vivaraNoM meM likhA hai ki magadha rAjya meM makAnoM para tAlA lagAne kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| isa bAta se dUsare dezoM ko Azcarya huA / una yAtriyoM ko batalAyA gayA ki bhArata meM corI kI
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 AdhyAtmika Aloka kahAniyA~ sunI jAtI haiM parantu bhAratIya corI nahIM karate / yAtriyoM ko isa bAta para vizvAsa nahIM huA parIkSA ke lie ve apanI gaTharI eka kue~ ke pAsa chor3a kara Age bar3ha gae / koI rAhagIra apanI gaTharI bhUla gayA hai, yaha kaha kara logoM ne gaTharI rAjakarmacAriyoM ke supurda kara dI / eka ghur3asavAra rAjakarmacArI usa gaTharI ko lekara calA aura una yAtriyoM ko sauMpa dii| usane yAtriyoM ko sAvadhAna kiyA ki yAtrA meM apanA sAmAna sa~bhAla kara rakhanA cAhie | tAki havA-varSA-dhUpa Adi se athavA ' idhara-udhara bikhara kara vaha naSTa na ho jAya / yAtrI bhArata kI isa ucca-koTi kI prAmANikatA ko dekhakara atyanta prabhAvita hue| Aja sArA nakzA badala gayA hai / corI kA mAla kadAcit mila jAe to mAla ke asalI mAlika ko use hastagata karane meM bhI kaThinAI hotI hai, pulisa meM paMcanAmA Adi kaI jhaMjhaTeM karanI par3atI haiN| logoM ko eka-dUsare kA vizvAsa nahIM rahA hai / yAtrA ke samaya jeboM meM paisA surakSita nahIM rahatA / pratyeka varga meM aprAmANikatA bar3ha gaI hai / rizvata, corabAjArI Adi burAiyA~, jo deza ko adhaHpatana kI ora le jAne vAlI haiM, bar3hatI jA rahI haiM / sukha aura duHkha ke mUla do kAraNa hote haiM-Antarika aura bAhya / havA . laga jAnA, khAna-pAna meM gar3abar3a ho jAnA duHkha ke bAhya kAraNa haiM, asAtAvedanIya karma kA udaya honA antaraMga kAraNa hai / duHkha kI roka-thAma ke lie jaise bAharI upAya kiye jAte haiM, usI prakAra Antarika upAya bhI kiye jAne cAhie / yadi antara ke kAraNa ko dUra kara diyA gayA to bAhya kAraNa apane Apa hI dUra ho jaayegaa| yuddha ke vAtAvaraNa ke rUpa meM deza para jo saMkaTa AyA hai, vaha sAmUhika pApa kA pratiphala hai / sAmUhika karma ke dRSita hone se karor3oM logoM ke mana para usakA asara par3a rahA hai / morce para yuddha karane vAle to ginatI ke sainika haiM parantu zAsaka, vyavasAyI, kRSaka, majadUra Adi sabhI ke mana meM azAnti hai, deza saMkaTagrasta hai, ataeva sabhI ke citta para duHkha kI chAyA honI svAbhAvika hai / AkramaNa kA mukAbalA karane kA vyavahArika tarIkA zakti se pratirodha karanA to mAnA hI jAtA hai, kintu hameM AtmaparIkSaNa bhI karanA cAhie ki hamAre bhItara kahIM gar3abar3a to nahIM hai ? pUrvakAla meM akAla Adi saMkaTa Ane para rAjA loga Atma-zodhana karate the / zAsaka apanI truTiyoM aura skhalanAoM kA pratIkAra karate the| . . . ___ bhArata ko Aja bhI apanI purAnI saMskRti se nirvAha karanA cAhie / zAsaka varga ko Atma-nirIkSaNa karanA cAhie aura apanI truTiyoM ko tatkAla dUra kara
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 551 meM hai AdhyAtmika Aloka denA cAhie / bhAratIyoM kI sabase bar3I galatI yaha hai ki svAdhInatA pAne ke pazcAt unhoMne naitikatA ko ekadama vismRta kara diyA hai / pazcima ke prabhAva meM Akara bhArata ne apanI maulika maryAdA aura dharmasaMskRti ko tyAga diyA hai tathA bhakSya-abhakSya, gamya-agamya aura pApa-puNya ke viveka ko bhulA diyA hai / logoM meM lAlaca, tRSNA aura svArthaparAyaNatA bar3hatI jA rahI hai| arthalAbha hI mukhya dRSTikoNa bana gayA hai| ina saba kAraNoM se prAmANikatA gira gaI hai tathA naitika dRSTi se deza kA patana hotA jA rahA hai| ina saba burAiyoM ko dUra kiye binA deza kA sAmUhika jIvana samRddha aura sukhamaya nahIM bana sakatA aura ina burAiyoM ko dUra karane kA sarvottama upAya deza-jAti Adi dasa prakAra ke dharma kI zaraNa meM jAnA hai| dharma kI rakSA karanA apanI rakSA karanA hai aura dharma kA vinAza karanA / AtmavinAza ko AhvAna karanA hai| nItikAra ne ThIka hI kahA hai dharma eva hato hanti, dharmo rakSati rakSitaH / nissandeha Aja deza para saMkaTa ke bAdala ma~DarA rahe haiM (usa samaya cIna ne bhArata para AkramaNa kara diyA thA sampAdaka) parantu yaha saMkaTa bhI varadAna siddha ho sakatA hai yadi hama usase sahI zikSA leN| hameM isa saMkaTa ke samaya dhairya rakhanA hai aura isase preraNA lenI hai / atIta kI bhUloM ko dUra karanA hai aura navIna jIvana kA sUtrapAta karanA hai / "navIna jIvana' kahane kA kAraNa kevala yahI hai ki hama usa jIvana ko bhUla gaye haiM, anyathA vaha prAcIna jIvana hI hai jisameM pratyeka varga apane-apane dharma kA pAlana karatA thA / ___Aja saMkaTa kI ina ghar3iyoM meM deza ke sabhI rAjanItika dala eka sUtra meM Abaddha ho gae haiN| sabhI vargoM ke netA yaha anubhava karane lage haiM ki ekatA ke dvArA hI rASTrIya saMkaTa ko saphalatA ke sAtha pAra kiyA jA sakatA hai / dharma, jAti, prAnta, bhASA yA kisI anya AdhAra se utpanna kaTutA ke vAtAvaraNa ko samApta kara bandhutA, prIti aura ekatA kI bhAvanA kA vikAsa kiyA gayA to deza kA manobala bar3hegA aura sArA saMkaTa Tala jAyagA / yadi koI deza parAsta hotA hai to vaha bhItara kI gar3abar3a se parAsta hotA hai| jisa deza kI janatA meM hArdika ekatA ho use koI parAsta nahIM kara sakatA / vaha AkramaNakArI ko nikAla bAhara kara degaa| kisI bhI saMgaThana ko zuddha banAye rakhane ke lie naitikatA anivArya rUpa se Avazyaka hai / kRSaka, zramika, zAsaka, vyavasAyI Adi sabhI apane-apane kartavya ke prAta prAmANika raheM, aprAmANikatA aura vaiyaktika svArtha ko tyAga deM aura unameM
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 AdhyAtmika Aloka .. jAgaraNa A jAe to deza ke lie atyanta hitakara hogA / khAsa taura se zAsakavarga ko socanA hai ki anaitika AcaraNa karane se aura naitikatA ke prati upekSA bhAva rakhane se kyA anIti ko bar3hAvA nahIM milegA ? janatA cAhe jisa taraha se dharnAjana / kare, sarakAra kA khajAnA bharanA cAhie; yaha nIti Age calakara deza ko rasAtala meM nahIM pahu~cA degI ? kyA yaha durnIti sarakAra ke lie hI siradarda nahIM bana jAegI? Aja naitikatA kI bhAvanA ko sajIva aura sAkAra banAnA hai yahI saccI dezasevA hai| dikhAvA karane kA samaya vyatIta ho gayA / bhoga-vilAsa kI velA bIta gaI hai / deshvaasiyo| apane deza ke mahApuruSoM ke jIvana, Adeza aura upadeza ko yAda kro| jIvana ko saMyamamaya aura sAdagIpUrNa banAo / gRhasthoM ke vratoM evaM niyamoM ko paalo| khAdyAnna kI kamI hai to mahIne meM do cAra upavAsa karane kA niyama grahaNa kro| . dharmazAstra kA vidhAna hai ki pratyeka gRhastha ko aSTamI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA yA apanI pasaMda kI kinhIM bhI tithiyoM meM anazana karanA cAhie / yaha dhArmika niyama Aja deza kI sabase jaTila samasyA kA saralatA se samAdhAna kara sakatA hai / khAdyAnna kI kamI mAMsabhakSaNa se pUrI karane kI preraNA deza ko bhArI khatare meM DAla degI / eka bAra manuSya ke hRdaya meM jaba nirdayatA aura krUratA jAga uThatI hai. to vaha dUsare manuSyoM ke prati bhI sadaya nahIM raha sakatA / agara hama cAhate haiM ki manuSya-manuSya kA ghAtaka na bane to hamArA kartavya hai ki hama usake hRdaya meM karuNAbhAva jAgRta kareM aura karuNAbhAva kI 'jAgRti ke lie prANimAtra ke prati dayAvAn banane ke sivAya anya koI cArA nahIM hai / jo pazuoM kI hatyA karane meM saMkoca nahIM karegA yA mAMsabhakSaNa karegA, vaha manuSyoM ke prati bhI karuNAzIla nahIM raha sakegA / ataeva khAdya-samasyA kA samAdhAna dharma ke anukUla hI honA cAhie / parimita dinoM kA anazana (upavAsa) usakA uttama upAya hai| . yadi nAgarikoM ke vyavahAra meM prAmANikatA A jAya to sarakArI karmacAriyoM kI saMkhyA meM bhI kamI ho jAya aura lAkhoM karor3oM kA kharca baca jAe aura . pariNAmasvarUpa kara kA bhAra bhI kama ho jAya / zAsanataMtra ko bhI cAhie ki vaha janatA meM prAmANikatA ke protsAhana ke lie samucita vyavasthA kare / vividha prakAra ke vyavasAyI Aja jo milAvaTa kara rahe haiM usake viSaya meM unheM mArgadarzana kiyA jAnA cAhie, jisase ki ve vaisA na kareM / vyavasAyiyoM ko bhI sanmArga grahaNa karanA caahie| isa prakAra prajA aura zAsakavarga ke sammilita prayAsa se prAmANikatA kI sudRr3ha bhUmikA taiyAra ho sakatI hai / isase bhraSTAcAra, ghUsakhorI, milAvaTa, kAlA bAjAra Adi burAiyA~, jo deza ke svAsthya ke lie kSaya ke kITANuoM ke samAna haiM, naSTa kI jA sakatI haiM / eka kavi ne kahA hai
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 553 vara vibhavavandhyatAM sujanabhAvabhAjAM nRNAm, asAdhu caritArjitA na punarupArjitA sampadaH / kRzatvamapi zobhate sahajamAyatau sundara, vipAkavirasA na tu zvayathusambhavA sthUlatA / / dhana kI garIbI burI nahIM hai / para duSkRtyoM ke dvArA upArjita kI gaI lakSmI acchI nahIM hai / pariNAma meM sundara svAbhAvika kRzatA meM koI burAI nahIM hai, magara sUjana ke kAraNa utpanna hone vAlI moTAI zreyaskara nahIM hai / madhumakkhiyA~ kATa leM aura usase zarIra phUla jAya to kyA vaha khuzI kI cIja hogI ? nahIM, zarIra meM sujana A jAne se cintA hogI aura aspatAla bhAganA par3egA / yaha roga hai| isI prakAra anIti se prApta dhana kA moTApana bhI roga hai | kRzatA zobhA detI hai jo sahaja hai, parantu anucita moTApana bImArI kI nizAnI hai| vyApArI Adi sabhI varga agara isa nIti ko vyavahAra meM lAveM to isa saMkaTa ke samaya meM svayaM ko tathA deza ko bhI nirbhaya banA sakeMge / pApa ghaTane se duHkha Apa hI Apa ghaTa jAe~ge / duHkha ko ghaTAne ke lie bAhya upAya bhI kiyA jAya kintu antaraMga ko bhI sudhArA jAya; isase duHkha kA zIghra nikandana hogA / yaha anubhUta vANI hai, aTakalapaccU kI bAta nahIM hai / ___ bhArata kI AtmA sAMskRtika rUpa meM ujjvala rahI hotI to use padAkrAnta karane kI sAmarthya kisI meM nahIM hotI / deza kI puNya prakRti bar3hegI to pApa ghaTegA aura pApa ghaTane se saMtApa bhI avazya ghaTegA / sirpha bAhara ke upAyoM se santApa nahIM ghaTatA / chala-bala vAle ko jaldI saphalatA milatI dIkha par3atI hai, magara vaha Thosa aura sthAyI nahIM hotI / sthAyI vijaya aura zAnti to sujana ke sAtha hI rhegii| yadyapi duryodhana ko tAtkAlika lAbha dIkha par3A, aisA pratIta huA ki vaha samrAT bana gayA hai aura yudhiSThira dharma kI raTa lagAte hue sarvasva ga~vA kara jaMgaloM meM bhaTaka rahe haiM, kintu antima pariNAma kyA huA? vijaya yudhiSThira kI huI, kIrti yudhiSThira ko prApta huI / duryodhana ke chalabala ne, anyAya ne usakA aura kauravavaMza kA sarvanAza kara diyaa| bhArata apanI saMskRti para sadA aDiga rahegA / haMsa apanI vRtti ko nahIM badalatA / vaha mAnasarovara meM rahatA hai| vaha kAka kI dekhAdekhI nahIM karatA / kAka mAnasarovara ke pAsa yadi parvata kI coTI para baiTha jAya to bhI kAka hI rahegA | kahA hai 'svarNAdrizrRMgAgramadhiSThito'pi kAko varAkaH khalu kAka eva / ' sumeru ke zikhara para baiThA huA kAka bhI Akhira kAka hI rahatA hai /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 AdhyAtmika Aloka : bhArata kI saMskRti uccakoTi kI, udAra aura pavitra hai / usane apanI saMskRti aura nIti kI pavitratA ke kAraNa hI kabhI kisI para AkramaNa nahIM kiyaa| . usane vizvazAnti aura vizvahita kI hI sadA kAmanA kI hai / isa nIti ko bahuta loga bhArata kI durbalatA samajhate haiM, yaha unakA bhrama hai / bhArata kI AtmA durbala nahIM hai / vaha AkramaNakArI ko sadaiva karArA uttara detA rahA hai aura jo usase TakarAegA, kabhI saphala nahIM ho paaegaa| isI vizvAsa ke sAtha bhAratIya prajA ko anaitikatA se bacanA cAhie aura deza ke gaurava ke pratikUla koI kArya nahIM karanA cAhie / agara bhArata kI janatA anaitikatA, adhArmikatA aura svArthaparAyaNatA se Upara uThegI to nizcaya samajhie ki saMsAra kI koI bhI zakti use nIcA nahIM dikhA sktii| usakA gaurava sadA akSuNNa rahegA, usakI pratiSThA sadA bar3hatI rahegI aura vaha saMsAra ko Adarza rASTrIya nIti kA ujjvala saMdeza detA rhegaa| bhArata kI eka kamajorI khAdyAnna kI kamI kahI jAtI hai / yaha kamI vAstava meM hai yA lAlacI logoM ne, adhika munAphA kamAne ke uddezya se anna kA saMgraha karake utpanna kara dI hai, yaha kahanA kaThina hai / lekina yadi vaha vAstavika hai to bhI usake pratIkAra kA upAya hai aura aisA upAya hai jisakI himAyata hajAroM-lAkhoM varSoM se bhArata ke RSi-muni karate Ae haiM / mahIne meM kucha upavAsa karane kI bhAratIya dhArmika paramparA rahI hai aura kucha loga Aja bhI isakA pAlana karate haiN| ise vyApaka rUpa diyA jAya to sArI samasyA sahaja hI hala ho jAyagI / magara khAdyAnna kI samasyA ko hala karanA usakA AnuSaMgika phala hI samajhanA cAhie / vAstava meM upavAsa kA asalI phala Atmazuddhi hai | Atmazuddhi se zubha bhAva kI vRddhi hotI hai, Atmika zakti bar3hatI hai aura usase jIvana meM jAgRti AtI hai / saMsAra ke prANI mAtra ko Atmavat mAnane kI preraNA dene vAlI bhUmi isa prakAra ke udAtta aura pAvana upAyoM ko apanA kara hI apanI vizeSatA evaM gurutA kAyama rakha sakatI hai| duHkha kI ghar3iyoM meM manuSya ko bhaya hotA hai / gAMva-gAMva, nagara-nagara aura jhoMpar3I jhoMpar3I meM nAstika loga bhI socane lage the ki na jAne isa aSTagrahI se kyA gaz2aba hone vAlA hai ? lAkhoM kA anna luTAyA gayA, bhajana-kIrtana hue| ye cIjeM bhaya kI bhAvanA se huIM / usa samaya kevala AzaMkita bhaya thA, magara Aja vAstavika bhaya upasthita hai| hamAre nItikAra kahate haiM tAvad bhayasya bhetavyaM, yAvad bhayamanAgatam / . AgataM tu bhayaM vIkSya, naraH kuryAdyacaucitam / /
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ . AdhyAtmika Aloka 555 bhaya jaba upasthita ho jAya to rone aura kinArA kATane se kAma nahIM cala sakatA / vipatti ke samaya dhIraja nahIM khonA cAhie / dhIraja kho denA anartha kA kAraNa ho jAegA / isase vipatti zataguNA bhISaNa ho jAtI hai / kahA hai jJAnI ko duHkha nahIM hotA hai, jJAnI dhIraja nahIM khotA hai / sadgrantha par3ho svAdhyAya karo, mana ke ajJAna ko dUra kro| svAdhyAya karo svAdhyAya kro| bhrAnta vicAroM, adhIratA aura caMcalatA ke bhAvoM ko dUra karane kA upAya samyagjJAna hai / jJAnI puruSa saMkaTa ke samaya dhairya nahIM khotA aura vyartha cintA nahIM karatA / agara duHkha sira para A. par3e to hAya-hAya karane se kyA lAbha hai ? jJAna kA bala hone se manuSya dhIraja se samaya kATa sakatA hai / aise jJAna kI prApti satsaMga aura svAdhyAya se hotI hai / zubha karma ko bar3hAnA pApa ko ghaTAne kA kAraNa ho jAtA hai | zubha karma se AdhyAtmika zakti kA vikAsa hotA hai aura AdhyAtmika zakti vaha zakti hai jisase manuSya kauTumbika, sAmAjika evaM rASTrIya zakti meM vRddhi karatA hai| akasara eka prazna uThatA hai ki rASTra rakSA meM santasamAja kA kyA yogadAna hai ? aise prazna vahI kara sakate haiM jo Upara-Upara kI dRSTi se vicAra karane ke AdI haiM / gaharAI se rASTrIyatA yA rASTrahita ke sambandha meM vicAra karane vAloM ke mana meM aisA prazna nahIM uTha sakatA / rASTra kI rakSA kevala bhautika sAdhanoM se hotI hai, yaha samajha ghAtaka hai / bhautika sAdhana aura samRddhi kI pracuratA hone para bhI yadi rASTra kI Antarika cetanA jAgRta nahIM hai, rASTra ke nivAsiyoM meM naitikatA, udAratA, tyAgavRti aura dhArmika bhAvanA nahIM hai to vaha rASTra dApi surakSita nahIM raha sakatA / ataeva rASTra kI rakSA usameM nivAsa karane vAlI praga ke sadguNoM para nirbhara hai / jisa deza kI prajA ke Antarika jIvana kA stara jitanA U~cA hogA, vaha deza utanI hI adhika unnati kara sakegA / isake viparIta, 'jasa deza ke nivAsI naitika dRSTi se gire hoga, adhArmika hoge, svArthaparAyaNa hoge, vaha deza kadApi U~cA nahIM uTha sakatA / kadAcit aisA koI deza samRddha aura zaktimA dIkha par3atA ho to yahI mAnanA hogA ki usakI samRddhi aura zakti sirpha UparI hai, usameM sthAyitva nahIM hai / thor3e hI samaya meM usakA patana bAlU kI dIvAla kI taraha ho jAegA / isa prakAra deza kI asalI surakSA usakI Antarika cetanA kI divyatA aura bhavyatA meM nihita hai / santa jana isa cetanA ko jAgRta karane, jAgrata rakhane aura vikasita karane meM sadA saMlagna rahate haiM / ve mAnava-samAja ko apane sorga hada se Upara uTha kara rASTra ke
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 AdhyAtmika Aloka vyApaka hita meM vicAra karane kI preraNA dete haiM aura saba ke hita meM apanA hita mAnane kI buddhi pradAna karate haiN| ataeva rASTra ke Thosa aura AdhArabhUta hita aura saMrakSaNa meM unakA yaha yogadAna asAdhAraNa hai| pratyeka varga kA kartavya pRthaka-pRthak hotA hai / majadUra apanI jagaha raha kara aura apane kartavya kA pAlana karake deza kI sevA karatA hai| kisAna adhika upaja bar3hAkara sevA karatA hai udyogapati apane DhaMga se sevA kara sakatA hai / agara sabhI varga eka hI DhaMga akhatyAra kara leM to deza kA kAma cala nahIM sakatA / isI prakAra santasamAja bhI apanI maryAdA meM raha kara hI deza kI sevA karatA hai / vaha dezavAsiyoM meM una sadguNoM ke vikAsa ke lie prayatna karatA hai jinake abhAva meM deza kI AtmA sabala nahIM ho sakatI aura sabala hue binA deza kI surakSA bhI saMbhava nahIM hai / ___ jambUdvIpa ke cAroM ora khAI kI taraha phailA huA samudra jambUdvIpa ko AplAvita kyoM nahIM kara detA ? yaha prazna zrIgautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA / mahAvIra svAmI ne uttara diyA yaha anAdikAlika maryAdA hai / isake atirikta isameM aneka santoM, satiyoM aura bhaktoM kI vidyamAnatA hai, isa kAraNa bhI yaha AplAvita nahIM hotA / tejasvI sAdhanA vAlA sAdhakajana yadi kisI nagara meM maujUda ho to vaha usa nagara ko bacA sakatA hai / agara sabhI loga apane Atmabala ko bar3hAveM to deza kA kalyANa hogA / saMkaTa kAla meM AdhyAtmika bala bahuta lAbhakArI ho sakatA hai| maiM Apako yahI preraNA denA cAhatA hU~ ki 'AgamoM ke AdhAra para calo aura Arya saMskRti ko bhUlane ke bajAya apane jIvana meM usako adhika se adhika sthAna do / zAsaka aura zAsita donoM udAratApUrvaka kArya kareM, samajhadArI apanAe~ jisase kisI kI bhUla se kisI ko hAni na ho / deza RNa ke bhAra se dabA jA rahA ho aura deza kI prajA meM bhoga-vilAsa kI manovRtti bar3hatI jAe, to isase kisI kA kalyANa nahIM hogA / aise samaya meM pratyeka dezavAsI kA kartavya hai ki vaha deza ke hita meM hI apanA hita samajhe, deza ke utthAna-patana meM apanA utthAna-patana mAne, deza ke gaurava meM hI apanA gaurava anubhava kare aura sAdagI, saMyama tathA tyAga bhAvanA ko adhika se adhika apanAe / rASTrIya saMkaTa ke samaya, usase lAbha uThA kara vyaktigata svArthasAdhana kI bAta socanA apanI AtmA ko girAnA hai aura apane pairoM para Apa hI. kuThArAghAta karanA hai / samUha ke maMgala meM hI vyakti kA maMgala hai / / drata aura niyama kA saMbala lekara AdhyAtmika vicAra, sadAcAra, saccAI aura vANI kA bala bar3hAkara pratyeka nAgarika yadi apane jIvana ko U~cA uThAegA to svataH hI samAja aura deza kA kalyANa hogA aura Antarika jIvana bhI maMgalamaya bana jAegA !
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ [81] mAnasika santulana jIvana ko unnata banAne tathA AdhyAtmika bala ko bar3hAne ke lie mahAvIra svAmI ne jisa sAdhanA kA saMdeza diyA hai, Ananda zramaNopAsaka ke mAdhyama se usakA nirUpaNa kiyA gayA hai / usakA uddezya yahI hai ki usa sAdhanA kA vikAsa kiyA jAya aura apane Apako U~cA uThAyA jAya / __ Aja deza kI sthiti bar3I viSama hai / yuddha kI paristhiti banI hai| bhAratIya sainika apanI mAtRbhUmi kI rakSA ke lie apane prANoM kI bali car3hA rahe haiN| zatru-deza sira U~cA uThA rahe haiM aura deza kI svAdhInatA tathA surakSA ko jokhima.meM DAlane kA prayatna kara rahe haiN| aise samaya meM adhyAtma kI carcA kahA~ taka upayukta hai ? isa samaya to dezavAsiyoM meM vIratA jagAnA cAhie aura AkrAntAoM ko deza kI sImA ke bAhara bhagA dene kI preraNA karanI caahie| isa avasara para dharma kI bAta karanA asAmayika hai / kaiyoM ke hRdaya meM isa prakAra ke vicAra utpanna ho sakate haiN| magara maiM kahanA cAhU~gA ki agara aise vicAra Apake citta meM Ate haiM to samajhanA cAhie ki Apane gaMbhIra vicAra nahIM kiyA hai| deza aura samAja kI rakSA ke do upAya hote haiM-bAhyarakSA aura Antarika rakSA / / deza para AkramaNa hone kI sthiti meM, AkrAntA ko bhagAne ke lie sainika bala kA prayoga karanA, zastroM kA nirmANa karanA, udyogadhandhoM ko bar3hAnA Adi kArya bAhyarakSA meM sammilita haiM / dezavAsiyoM meM aisI naitika bhAvanA jAgrata karanA ki ve dhIraja aura sAhasa rakheM, ekatA ko kAyama rakheM, rASTrIya hitoM ko sarvopari sthAna deM, jIvana ko itanA saMyamamaya banAe~ ki alpa se alpa sAmagrI se apanA kAma calA sakeM, lobha-lAlaca ke vazIbhUta hokara svArtha sAdhana meM lipta na hoM, vilAsa kA parityAga kara tyAgabhAvanA kI vRddhi kareM aura pratyeka anaitika evaM adhArmika kArya se bacate raheM, yaha deza kI Antarika surakSA hai|
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 AdhyAtmika Aloka . ___ bAhya surakSA Antarika surakSA para nirbhara hai / agara nAgarika jana apane kartavya aura dharma se vimukha hote haiM to sainika kA sAhasa, parAkrama aura balidAna sArthaka nahIM ho sakatA / ataeva yuddha meM vijaya prApta karane ke liye bhI yaha anivArya rUpa se Avazyaka hai ki prajAjana bhI apane jIvana ko sa~bhAleM, deza meM Antarika zAnti kAyama rkheN| jaise nAgarikoM ko zastrAstra dekara sabala banAyA jAtA hai, usI prakAra unheM karttavyaniSThA, dhIratA, sahanazIlatA aura naitikatA ke dvArA prabala banAnA bhI atyAvazyaka hai / isake abhAva meM bhItarI gar3abar3I ho jAyegI | zastrazikSA kI apekSA zAstrazikSA kA mahatva kama nahIM hai / bhAratIya saMskRti meM donoM kI himAyata . kI gaI hai, jo prajA donoM prakAra kI zikSA se zikSita nahIM, vaha jAti, samAja aura deza ke lie khataranAka ho sakatI hai| nAgarikoM meM ajJAna na ho, yaha bhI dezarakSA ke lie Avazyaka hai / itihAsa se vidita hotA hai ki kaI loga ajJAnatAvaza zatrupakSa meM mila gae / isase bar3A khatarA kisI deza ke lie dUsarA kyA ho sakatA hai ? mAnasika vRtti meM santulana lAne vAlA zAstrazikSaNa hai / isase Antarika jIvana kA nirmANa hotA hai, phira cAhe vaha zAsaka ho kRSaka ho yA kucha anya ho| ajJAnI kA apanA vinAza deza ke aniSTa kA bhI kAraNa banegA / ataeva Antarika vijaya prApta karane ke lie zAstrazikSA kI AvazyakatA hai| ___zAstrIya zikSA meM sAmAyika sAdhanA kA sthAna bahuta hI mahatva kA hai / sAmAyika se antaHkaraNa meM viSamatA ke sthAna para samatA kI sthApanA hotI hai / usakA dUsarA uddezya mAnava ke antastala meM dhadhakatI rahane vAlI viSaya-kaSAya kI bhaTTI ko zAnta karanA hai| ___ sAmAyika sAdhanA ke sacce, gahare aura vyApaka artha ko samajhA nahIM jA rahA hai / pratidina sAmAyika karane vAloM meM bhI adhikAMza jana UparI vidhividhAna karake hI santoSa mAna lete haiM / ve usa sAdhanA ko sparza karane kA prayatna nahIM karate / use sajIva evaM sphUrta rUpa pradAna kara jIvanavyApI nahIM banAte / agara sAmAyika sAdhanA hamAre jIvana kA preraNAsrota aura mUlamaMtra bana jAe to usase apUrva lAbha ho sakatA hai / jIvana meM jo bhI viSAda, vaiSamya, dainya, dAridraya, duHkha aura abhAva hai, usa saba kI amogha auSadha sAmAyika hai / jisake antaHkaraNa meM samabhAva ke sundara sumana. suvAsita hoMge, usameM vAsanA kI badabU nahIM raha sakatI / jisakA jIvana sAmyabhAva ke saumya Aloka se jagamagAtA hogA, vaha ajJAna, AkulatA evaM citta vikSepa ke andhakAra meM nahIM bhttkegaa|
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 559 jIvana meM aneka prakAra kI TakkareM lagatI rahatI haiM, unase pUrI taraha bacanA saMbhava nahIM hai, kintu TakkareM lagane para bhI unase Ahata na hone kA upAya sAmAyika hai / Apa jAnate haiM ki manuSya jaba raMja kI hAlata meM AtA hai to apane Apako saMsAra meM sabase adhika duHkhI mAnane lagatA hai aura AdaraNIya kA Adara karanA evaM vandanIya ko vandana karanA bhI bhUla jAtA hai / isa prakAra viSamatA kI sthiti meM par3akara vaha dolAyamAna hotA rahatA hai aura apane kartavya kA pAlana ThIka taraha nahIM kara pAtA hai / isase bacane ke lie aura santulita mAnasika sthiti banAye rakhane ke lie sAmAyika sAdhanA hI upayogI hotI hai / jo khuzI ke prasaMga para unmAda kA zikAra ho jAtA hai aura duHkha meM ApA bhUlakara vilApa karatA hai, vaha ihaloka aura paraloka donoM kA nahIM rahatA / yuddha ke samaya sainika yadi ghabarA jAtA hai, dhairya ga~vA baiThatA hai to pIche haTa jAtA hai aura yadi santulita avasthA kAyama rakhatA hai to zatru kA sAmanA kara sakatA hai| kauTumbika mAmaloM meM yadi santulana bigAr3a diyA jAya to gharU vyavahAra bigar3a jAtA hai aura vaha kuTumba chinnabhinna hokara bikhara jAtA hai| ___ mAnasika dazA santulita na ho to jJAnI puruSa kucha samaya TAla kara bAda meM javAba detA hai / zAstra, adhyAtmazikSA sAmAyikasAdhanA hI mana ko santulita rakhanA sikhA sakate haiN| zama kI sthiti prApta karane ke lie sAmAyika sAdhanA cAhie / kAma, krodha, moha, mAyA Adi ke kusaMskAra itane gahare hote haiM ki unakI jar3eM ukhAr3ane kA dIrghakAla taka prayAsa karane para bhI ve kabhI-kabhI ubhara Ate haiM | adhyAtmasAdhanA meM nirata ekAna sAdhaka bhI kabhI-kabhI unake prabhAva meM A jAtA hai / kabhI koI nimita pAkara tRSNA yA kAma kI Aga bhar3aka uThatI hai| yaha Aga anAdikAla se jIva ko santapta kiye hue hai / ise zAnta karane kA upAya kyA hai ? sAmAyika sAdhanA rUpI jala ke binA yaha ThaMDI nahIM ho sakatI / bhaTTI para car3hAe hue ubalate pAnI ko bhaTTI se alaga haTA dene se hI usameM zItalatA AtI hai / isI prakAra nAnA vidha mAnasika santApoM se santapta mAnava sAmAyika sAdhanA karake hI zAntilAbha prApta kara sakatA hai| prANI ke antara meM kaSAya kI jo jvAlA satata prajvalita rahatI hai, use zAnta kiye binA vAstavika zAnti kadApi prApta nahIM ho sakatI / Upara kA koI upacAra vahA~ kAma nahIM A sakatA / usake lie to sAmAyika sAdhanA hI upayogI ho sakatI hai / anavarata sAdhanA cAlU rahane se sthAyI zAnti kA lAbha milegA / sAdhanA jyoM-jyoM sabala hotI jAegI, sAdhaka kI AnandAnubhUti bhI tyoM-tyoM hI bar3hatI jaaegii| isIlie kahA gayA hai
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 AdhyAtmika Aloka . karalo jIvana kA utthAna, karo nita samatA rasa kA pAna - nitaprati hiMsAdika jo karate, tyAga ko mAna kaThina jo Darate, ghar3I do kara abhyAsa mahAn banAte jIvana ko balavAn / / mahAtmA loga Atma-zAnti ke lie sAdhanA karate haiM, parantu unakI sAdhanA kA phala unhIM taka sImita nahIM rahatA / sArA jagat usa phala se lAbhAnvita hotA hai / bhagavAna mahAvIra ne jo utkRSTa sAdhanA kI usakA phala sAre saMsAra ko milA / mahApuruSa aise kRpaNa nahIM hote ki apanI anubhUtiyoM ko lukA-chipA kara rakheM aura dUsaroM ko unase lAbhAnvita na hone deN| unakA antaHkaraNa bahuta vizAla hotA hai aura usameM dayA kA mahAsAgara umar3atA rahatA hai / ataeva jagat ke duHkhI aura ajJAnAndhakAra meM ThokareM khAne vAle jIvoM para apAra karuNA karake ve apanI sAdhanA janita anubhUtiyoM ko jagat ke sAmane prastuta karate haiM / pratyeka satpuruSa ke lie yahI ucita hai ki usake pAsa jo kucha bhI sAdhana-sAmagrI hai, usase dUsaroM ko lAbha pahu~cAve / jisane jJAna prApta kiyA hai, vaha dUsaroM kA ajJAna dUra kare, jisake pAsa dhana hai, usakA kartavya hai ki vaha nirdhanoM, anAthoM evaM AjIvikAhIna janoM kI sahAyatA kare / isa prakAra apanI sAmagrI se dUsaroM ko sukha-zAnti pahu~cAnA hI prApta sAmagrI kA sadupayoga kahA jA sakatA hai / / jaise kaMjUsa zrImanta apane dhana kA lAbha dUsaroM ko nahIM detA, apane samAja aura ar3ausa-par3osa ke logoM kI bhI vaha sahAyatA nahIM karatA, vaha apanI duniyA ko apane aura apane parivAra taka hI sImita samajhatA hai, mAno dUsaroM se usakA koI vAstA hI nahIM haiM, isI prakAra jJAnI janoM ne agara kaMjUsI se kAma liyA hotA to isa saMsAra kI kyA sthiti hotI ? Aja hameM zAstroM ke rUpa meM jo mahAnidhi prApta hai, vaha kahA~ se prApta hotI ? hameM apane kalyANa kA mArga kaise sUjhatA ? usa dazA meM duniyA kI sthiti kitanI dayanIya aura duHkhamaya bana gaI hotI ? magara aisA hotA nahIM hai udArahRdaya mahAtmA apane AtmakalyANa meM vighna DAla kara bhI jagat ke jIvoM kA pathapradarzana karate haiM / ve apane anamola vaibhava ko donoM hAthoM se luTAte haiM aura mAnava-jAti ke zreya ke lie yatnazIla rahate haiN| to mahAtmAoM ne apanI gahana evaM rahasyamaya anubhUtiyoM ko bhI prakAzita kiyA hai / unhoMne hameM batalAyA hai ki AdhiyoM, vyAdhiyoM aura upAdhiyoM se mukti cAhate ho to AtmasAdhanA ke patha para agrasara hoo / duHkha se chuTakArA pAnA kauna nahIM cAhatA ? manuSyoM kI bAta jAne dIjie, choTe se choTe kITa bhI duHkha se bacanA aura sukha prApta karanA cAhate haiM / isI ke
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 561 AdhyAtmika Aloka lie ve nirantara prayAsa kara rahe haiN| magara duHkhoM se mukti milatI nahIM / kAraNa spaSTa hai duniyA samajhatI hai ki bAhya padArthoM ko apane adhikAra meM kara lene se duHkha kA anta A jAegA / manohara mahala khar3A ho jAya, sone cA~dI se tijoriyA~ bhara jAe~, vizAla parivAra juTa jAe, moTara ho, vilAsa kI anya sAmagrI prastuta ho to mujhe sukha milegaa| isa prakAra para-padArthoM ke saMyoga meM loga sukha kI kalpanA karate haiN| kintu jJAnI kahate haiM ___ saMyogamUlA jIvena prAptA duHkha paramparA / saMsAra ke samasta duHkhoM kA mUla saMyoga hai | Atmabhinna padArthoM ke sAtha sambandha sthApita karanA hI duHkha kA kAraNa hai / aba Apa hI socie ki suHkha prApta karane ke lie jo duHkha kI sAmagrI juTAtA hai, use sukha kI prApti kaise ho sakegI ? jIvita rahane ke lie viSa ko bhakSaNa karane vAlA puruSa agara mUr3ha hai to sukha prApti ke lie bAhya padArthoM kI ArAdhanA karane vAlA kyA mUr3ha nahIM hai ? magara ApakI samajha meM bAta kahA~ A rahI hai ? Apa to nitya naye-naye padArthoM ke sAtha mamatA kA saMbandha jor3a rahe haiM / yaha duHkha ko bar3hAne kA prayatna hai / isase sukha kI prApti nahIM hogI / saccA sukha AtmasAdhanA meM hai | AdhyAtmika sAdhanA jitanI-jitanI sabala hotI jAegI, sukha bhI utanA hI utanA bar3hatA jAegA / Arta aura raudra vRttiyoM ko miTAnA hI zAnti aura mukti kA sAdhana hai / zastravidyA isameM saphala nahIM hotI / zastravidyA to raudra bhAva ko bar3hAne vAlI hai jyoM-jyoM zastroM kA nirmANa hotA gayA, manuSya kA raudra rUpa bar3hatA gayA / raudra rUpa kI vRddhi ke lie Aja to zArIrika bala kI AvazyakatA bhI nahIM hai kamajora vyakti bhI yaMtroM kI sahAyatA se hajAroM-lAkhoM manuSyoM ko mauta ke ghATa utAra sakatA hai| zastra prayoga to AkhirI upAya hai / jaba anya sAdhana na raha jAya tabhI zastra kA upayoga kiyA jA sakatA hai| zAstra vidyA yaha vicAradhArA detI hai ki zastra vidyA kA prayoga viveka ko tilAMjali dekara nahIM kiyA jAnA cAhie / anyAya, atyAcAra aura dUsaroM ko gulAma banAne ke lie zastra kA prayoga karanA mAnavatA kI / hatyA karanA hai| Aja jo deza apanI sImA vistAra karane ke lie senA aura zastra kA prayoga karate haiM, dUsaroM ko gulAma banAne ke irAde se atyAcAra karate haiM, ve mAnavatA ke ghora zatru haiM aura unakA atyAcAra unhIM ko khA jAegA, hiTalara kA udAharaNa purAnA nahIM par3A hai| usakI vistAravAdI nIti ne hI use mAra ddaalaa| zAstra vidyA yahI zikSA detI hai ki zastra kA prayoga rakSaNa ke lie honA cAhie, bhakSaNa ke lie nahIM / sada gRhasthoM ko kabhI zastra bhI saMbhAlanA par3atA hai, magara usa samaya bhI usakI vRtti santulita rahatI hai|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 AdhyAtmika Aloka . mahArAja ceTaka vratadhArI zrAvaka the / magara koNika ke atyAcAra kA pratIkAra . karane kA jaba anya upAya na rahA to unheM senA aura zastra kA upayoga karanA pdd'aa| isa samaya zastra na sa~bhAla kara agara vaha kAyaratA kA pradarzana karate to atyAcAra bar3hatA, nyAya-nIti kI jar3eM ukhar3a jAtIM aura dharma ko bhI badanAma honA pdd'taa| varNanAga natuA pauSadhazAlA meM baiThe hue AtmasAdhanA kara rahe the / bele kI tapasyA meM the / usI samaya unheM yuddhabhUmi meM jAne aura yuddha karane kA Adeza milaa| ve kaha sakate the ki tapasyA kara rahA hU~ yuddha ke lie nahIM jA sakatA / magara nahIM, ve vivekazIla sAdhaka the / unhoMne aisA nahIM kahA | dharma, ahiMsA aura tapazcaryA ko kalaMkita karanA unhoMne ghora aparAdha samajhA / yuddha kA AhvAna Ane para unake mana meM kheda nahIM huA / hicaka nahIM huI / unhoMne belA ke badale telA kara liyA aura usI samaya yuddha ke lie taiyAra ho gae / deza rakSA kA Adeza milane para jI curAnA unhoMne pApa samajhA / ve pauSadhazAlA se bAhara nikale aura ratha taiyAra karavA kara yuddha ke morce para cala die| zAstroM ke ye ullekha ahiMsA ke svarUpa ko samajhane meM hamAre lie bahuta sahAyaka haiM / inase spaSTa ho jAtA hai ki ahiMsA kI goda meM kAyaratA ko nahIM chipAyA jA sakatA / ahiMsA kartavyabhraSTatA kA samarthana nahIM karatI / ahiMsA ke nAma para agara koI deza kI rakSA se mu~ha mor3atA hai, zastra uThAne se inkAra karatA hai, aura atyAcAra ko sahana karatA hai to vaha ahiMsA ko badanAma karatA hai / eka vyakti jaba zAsana sUtra apane hAtha meM letA hai yA senApati kA pada grahaNa karatA hai to deza aura prajA kI rakSA karane kA uttaradAyitva usa para A jAtA hai / kintu usa uttaradAyitva ko nibhAne kA avasara Ane para agara ahiMsA kI Ar3a meM usase bacane kA prayatna karatA hai to vaha kAyara hai, use dharmaniSTha nahIM kahA jA sktaa| ' atyAcAra karanA hiMsA hai to kAyara banakara atyAcAra sahanA, aMtyAcAra hone denA aura usakA pratIkAra na karanA bhI hiMsA hai| . ___ yoM to zrAvaka sthUla saMkalpajanita hiMsA kA tyAgI hotA hai kintu niraparAdha kI hiMsA kA hI vaha tyAga karatA hai / svarakSA yA dezarakSA meM hone vAlI hiMsA kA vaha tyAga nahIM karatA / usa samaya bhI usakA vicAra rakSA kA hI hotA hai / hiMsA kA avalambana vaha vivazatA se karatA hai / varNanAga tapazcaryA kI sthiti meM bhI yuddha meM saMlagna ho gayA / yuddha karate-karate jaba dekhA ki zarIra aba Tika nahIM sakatA to vaha sAvadhAna ho gayA aura
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 563 AdhyAtmika Aloka antima samaya kI sAdhanA meM tatpara ho gayA / yuddha karate samaya bhI, zatruoM para gAr3hA prahAra karate samaya bhI hiMsA meM rakSAnubhUti use nahIM ho rahI thI / gItA meM jise niSkAma karma kahA gayA hai, vahI karma vaha dattacitta hokara prAmANikatApUrvaka kara rahA thA / anta meM varNanAga samasthiti meM Akara svargavAsI huA | usakI svargaprApti kA kAraNa thA-viSama sthiti se samasthiti meM AnA, Arta-raudra bhAva tyAganA aura viSaya-kaSAyoM se vimukha hokara zAntacitta honA / sAmAyika sAdhanA kA prathama sopAna samyaktva sAmAyika hai / samyaktva kI prApti hone para hI zruta ke vAstavika marma ko samajhA jA sakatA hai / ataeva zruta sAmAyika ko dUsarA sopAna kahanA cAhie / zruta sAmAyika prApta kara lene para cAritra sAmAyika ko prApta karanA AsAna hotA hai / cAritra sAmAyika zruta sAmAyika ke binA sthira nahIM raha sakatI / zruta sAmAyika ke dvArA sAdhaka ko eka aisA bala milatA hai jisake kAraNa deva aura dAnava bhI usakA ahita nahIM kara sakate / Ananda, kAmadeva, kuNDa kolika Adi gRhastha sAdhaka sAmAyika sAdhanA ke bala para hI amara ho gaye haiN| ___ bhagavAna mahAvIra svAmI ne zramaNoM ko sambodhita karate hue kahA ki kAmadeva ke samAna sAdhanA karo / deva ne hAthI, sarpa Adi kA vikarAla rUpa dhAraNa karake kAmadeva ko dharma se cyuta karane meM kucha uThA nahIM rakhA, kintu usakI eka na calI / kAmadeva apanI sAdhanA meM aDiga rahA / jisake jIvana meM sAdhanA nahIM hotI, vaha thor3e-se vikSepa se bhI calAyamAna, udvigna aura adhIra ho jAtA hai, cuTakI se bhI vicalita ho jAtA hai kintu Aja sAdhanA ke zuddha svarUpa ko durlakSya kiyA jA rahA sAmAyika-sAdhanA vaha zakti hai jo vyakti meM nahIM, samAja aura deza meM bhI bijalI paidA kara sakatI hai / vyakti-vyakti ke jIvana meM yaha.sAdhanA AnI cAhie jisase usakA vyApaka prabhAva anubhava kiyA jA sake / prAcIna bhAratIya vidvAnoM meM eka cIja kI kamI rahI jo Aja bhI khaTakatI hai / unhoMne pRthaka-pRthaka rUpa se jo anubhava aura cintana kiyA, usakA saMkalana karake use eka saMgaThita rUpa pradAna nahIM kiyaa| isake abhAva meM usake Age kI kar3I ke rUpa meM cintana abAdha gati se cAlU nahIM raha sakA / usakI zrRMkhalA bIca meM TUTa gaI / unake mahattvapUrNa prayAsa bikhare-vikhare rahe / unakA mela milAne kA koI prayAsa nahIM kiyA gayA / pazcima meM isI prakAra kA prayAsa dRSTigocara hotA hai|
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 AdhyAtmika Aloka vahA~ eka siddhAnta ko AdhAra mAna kara usase Age kA vicAra kiyA gayA hai| vahA~ ke cintana meM eka silasilA hai, kar3I hai, hAlAMki unakA yaha ciMtana ekAnta bhautika rUpa meM rahA / hamAre deza kI AdhyAtmika sAdhanA ko vyAvahArika rUpa milane se jIvana meM tAkata A jAtI hai, aura asaMbhava bhI saMbhava ho jAtA hai / eka kavi ne kahA hai kara lo sAmAyika ro sAdhana, jIvana ujjvala hovelA / tana kA maila haTAne khAtira, nitaprati nhAvelA / mana para mala cahu~ ora jamA hai, kaise dhovelA 11911 sAmAyika se jIvana sudhare, jo apanAvelA / nija sudhAra se deza jAti, sudharI ho jAvelA ||2|| girata-girata pratidina rassI bhI, zilA ghisAvelA / karata-karata abhyAsa, moha kA jora miTAvelA ||3|| rassI kI bAra-bAra kI ragar3a se zilA para bhI nizAna par3a jAte haiN.| 'rasarI Avata jAta teM sila para parata nizAna / ' isI prakAra sAdhanA ke bala se manuSya kI, prakRti bhI ghisa sakatI hai / sAmAyika sAdhanA ke samaya kAma-krodha Adi vikAroM ko nitya 'Taca' karo, TAMco aura unheM aMkuza meM lAo to dhIre-dhIre ve vikAra kama ho jAege / agara pratidina vikAroM para coTa mArane kA kAma prAraMbha kiyA gayA to jIvana meM avazya hI mor3a AegA / sAmAyikasAdhanA karanA apane ghara meM rahanA hai / sAmAyika se alaga rahanA begharabAra rahanA hai / sAmAyikasAdhanA karanA AtmA kA ghara meM AnA hai / kAma-krodha Adi vikAroM meM pariNata honA parAye ghara meM jAnA hai / kintu sAdhanA ke lie antaHkaraNa ko taiyAra kiyA jAnA cAhie / nitya kI sAdhanA bar3I balazAlinI hotI hai| ghaMTA bhara kI sAdhanA agara nahIM ho sakatI to 10-15 miniTa zrutasAdhanA hI kI : jAnI cAhie / usase bhI zAnti milegI / magara sAdhanA meM baiThane vAloM ko sAMsArika prapaMcoM se mana ko pRthak kara lenA cAhie / citta ko prazAnta aura ekAgra karake sAdhanA karane se avazya hI lAbha hogA / antaraMga sAdhanA sAmAyika ke abhyAsa se hI siddha hotI hai / agara isa prakAra se sAmAyikasAdhanA jIvana meM apanAI gaI to ihaloka aura paraloka meM kalyANa hogaa|
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 82 ] jIvana kA kugatirodhaka - saMyama AtmA kA svAbhAvika guNa caitanya hai / vaha ananta jJAna-darzana kA puMja paramajyotirmaya, AnandanidhAna, nirmala, niSkalaMka aura nirAmaya tatva hai / kintu anAdikAlIna karmAvaraNoM ke kAraNa usakA svarUpa AcchAdita ho rahA hai / candramA meghoM se AvRta hotA hai to usakA svAbhAvika Aloka ruka jAtA hai, magara usa samaya bhI vaha samUla naSTa nahIM hotA / isI prakAra AtmA ke sahaja jJAnAdi guNa AtmA ke svabhAva haiM karmarUpI meghoM dvArA AvRtta ho jAne para bhI unakA samUla vinAza nahIM hotA / vAyu ke prabala vega se meghoM ke chinna-bhinna hone para candramA kA sahaja Aloka jaise camaka uThatA hai, usI prakAra karmoM kA AvaraNa haTane para AtmA ke guNa apane naisargika rUpa meM prakaTa ho jAte haiM / isa prakAra jo kucha prApya hai, vaha saba AtmA ko prApta hI hai / use bAhara se kucha grahaNa karanA nahIM hai / usakA apanA bhaNDAra akSaya aura asIma hai| bAhara se nidhi prApta karane ke prayatna meM bhItara kI nidhi kho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki jinheM apanI nidhi pAnI hai, ve bar3I se bar3I bAharI nidhi ko bhI ThukarA kara akiMcana bana jAte haiM / cakravartI jaise samrAToM ne yahI kiyA hai aura aisA kiye binA kAma cala bhI nahIM sktaa| - bAsya padArthoM ko ThukarA dene para bhI andara ke khajAne ko pAne ke lie prayAsa karanA par3atA hai| vaha prayAsa sAdhanA ke nAma se abhihita kiyA gayA hai / bhagavAna mahAvIra ne sAdhanA ke do aMga batalAe haiM - saMyama aura tapa / saMyama kA sarala artha hai - apane mana, vacana aura zarIra ko niyantrita karanA, inheM ucchaMkhala na hone denA, karmabandha kA kAraNa na banane denA / mana se azubha cintana karane se, vANI kA durupayoga karane se aura zarIra ke dvArA aprazasta kRtya karane se karma kA bandha hotA hai| ina tInoM sAdhanoM ko sAdha lenA hI sAdhanA kA prathama aMga hai / jaba inheM pUrI
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 AdhyAtmika Aloka taraha sAdha liyA jAtA hai to karma bandha ruka jAtA hai| nayA karmabandha roka dene para bhI pUrvabaddha karmoM kI sattA banI rahatI hai / unase piNDa chur3Ane kA upAya tapazcaryA hai| tapazcaryA se pUrvabaddha karma vinaSTa ho jAte haiM / bhagavAn mahAvIra ne tapazcaryA ko vizAla aura Antarika svarUpa pradAna kiyA hai / sAdhAraNa loga samajhate haiM ki bhUkhA rahanA aura zArIrika kaSToM ko sahana kara lenA hI tapasyA hai| kintu yaha samajha sahI nahIM hai / indriyoM ko uttejita na hone dene ke lie anazana bhI Avazyaka hai, UnodarI arthAt bhUkha se kama khAnA bhI upayogI hai, jisvA ko saMyata banAne ke lie amuka rasoM kA parityAga bhI karanA cAhie, aiza-ArAma kA tyAga karanA bhI jarUrI hai aura ina saba kI gaNanA tapasyA meM hai, kintu satsAhitya kA paThana, cintana, manana karanA, dhyAna karanA arthAt bahirmukha vRtti kA tyAga kara apane mana ko Atmacintana meM saMlagna kara denA, usakI caMcalatA ko dUra karane ke lie ekAgra banAne kA prayatna karanA, nirIha bhAva se sevA karanA, vinayapUrNa vyavahAra karanA, akRtya na hone denA aura kadAcit ho jAya to usake lie prAyazcitta-pazcAttApa karanA, apanI bhUla ko gurujanoM ke samakSa sarala evaM niSkapaTa bhAva se prakaTa kara denA, ityAdi bhI tapasyA ke hI rUpa haiM / isase Apa samajha sakeMge ki tapasyA koI 'hauA nahIM hai, balki uttama jIvana banAne ke lie Avazyaka aura anivArya vidhi hai| jisake jIvana meM saMyama aura tapa ko jitanA adhika mahatva milatA hai, usakA jIvana utanA hI mahAna banatA hai / saMyama aura tapa sirpha sAdhu-santoM kI cIjeM haiM, isa dhAraNA ko samApta kiyA jAnA cAhie | gRhastha ho athavA gRhatyAgI, jo bhI apane jIvana ko pavitra aura sukhamaya banAnA cAhatA hai, use inako sthAna denA caahie| saMyama evaM tapa se vihIna jIvana kisI bhI kSetra meM sarAhanIya nahIM bana sktaa| kuTumba, samAja, deza Adi kI dRSTi se bhI vahI jIvana dhanya mAnA jA sakatA hai jisameM saMyama aura tapa ke tatva vidyamAna hoM / moTara kitanI hI mulyavAna kyoM na ho. agara usameM 'breka' nahIM hai to kisa kAma kI ? breka vihIna moTara savAriyoM ke prANoM ko le baiThegI / isI taraha saMyama jIvana kA breka hai / jisa mAnava-jIvana meM saMyama kA breka nahIM, vaha AtmA ko DubA dene ke sivAya aura kyA kara sakatA hai ? moTara ke breka kI taraha saMyama jIvana kI gati-vidhi ko niyantrita karatA hai aura jaba jIvana niyantraNa meM rahatA hai to vaha nUtana karmabandha se baca jAtA hai / tapasyA pUrvasaMcita karmoM kA vinAza karatI hai| isa prakAra nUtana karma baMdhanirodha aura pUrvArjita karmanirjarA hone se AtmA kA kArmika bhAra halkA hone lagatA hai aura
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 567 zanaiH zanaiH samUla naSTa ho jAtA hai / jaba yaha sthiti utpanna hotI hai to AtmA apanI zuddha nirvikAra dazA ko prApta karake paramAtmapada prApta kara letI hai, jise muktadazA, siddhAvasthA yA zuddhAvasthA bhI kaha sakate haiN| isa vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki jIvana meM saMyama evaM tapa kI sAdhanA atyanta upayogI hai | jo cAhatA hai ki merA jIvana niyantrita ho, maryAdita ho, ucchaMkhala na ho, use apane jIvana ko saMyata banAne kA prayAsa karanA cAhie / tIrthaMkara bhagavantoM ne mAnava-mAtra kI suvidhA ke lie, usakI paristhitiyoM ko dhyAna meM rakhate hue sAdhanA kI do zreNiyA~ yA do stara niyata kiye haiN| (9) sAgAra sAdhanA yA gRhasthadharma aura (2) anagAra sAdhanA yA munidharma / anagAra dharma kA sAdhaka vahI gRhatyAgI ho sakatA hai jisane sAMsArika moha-mamatA kA parityAga kara diyA hai, jo pUrNa tyAga ke kaMTakAkIrNa patha para calane kA saMkalpa kara cukA hai, jo parigrahoM aura upasargoM ke sAmane sInA tAna kara sthira khar3A raha sakatA hai aura jisake antaHkaraNa meM prANImAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta ho cukA hai / yaha sAdhanA kaThora sAdhanA hai / virala satvazAlI hI vAstavika rUpa se isa patha para cala pAte haiM / sabhI kAloM aura yugoM meM aise sAdhakoM kI saMkhyA kama rahI hai, parantu saMkhyA kI dRSTi se kama hone para bhI inhoMne apanI pUjanIyatA, tyAga aura tapa kI amiTa chApa mAnava samAja para aMkita kI hai| ina alpasaMkhyaka sAdhakoM ne svarga ke devoM ko bhI prabhAvita kiyA hai / sAhitya, saMskRti aura tattvajJAna ke kSetra meM ye hI sAdhaka pradhAna rahe haiM aura mAnavajAti ke naitika evaM dhArmika dharAtala ko inhoMne sadA U~cA uThAe rakhA hai| jo anagAra yA sAdhu ke dharma ko apanA sakane kI sthiti meM nahIM hote, ve AgAra dharma yA zrAvaka dharma kA pAlana kara sakate haiM / Ananda ne apane jIvana ko nizcita rUpa se prabhu mahAvIra ke caraNoM meM samarpita kara diyA / usane nivedana kiyA-"maiMne vItarAgoM kA mArga grahaNa kiyA hai, aba maiM sarAga mArga kA tyAga karatA huuN| maiM dharmabhAva se sarAga devoM kI upAsanA nahIM kruuNgaa| maiM sacce saMyamazIla tyAgiyoM kI vandanA ke liye pratijJAbaddha hotA hai| jo sAdhaka apane jIvana meM sAdhanA karate-karate, mativaparItya se patha se vicalita ho jAte haiM athavA jo saMyamahIna hokara bhI apane ko saMyamI pradarzita aura ghoSita karate haiM, unheM maiM vandana-namana nahIM kruuNgaa|" . Ananda ne saMkalpa kiyA-"maiM vItarAgavANI para aTalazraddhA rakhUgA aura zAstroM ke artha ko sahI rUpa meM samajha kara use kriyAnvita karane kA prayatna kruuNgaa|"
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 AdhyAtmika Aloka yadi zAstra kA artha apane mana se khIMcatAna kara lagAyA gayA to vaha AtmaghAtaka hogA | usake marma ko samajhane meM bAdhA upasthita hogI / zAstra kA adhyayana taTastha dRSTi rakhakara kiyA jAnA cAhie, apanA viziSTa dRSTikoNa rakhakara nahIM / jaba pahale se koI dRSTi nizcita karake zAstra ko usake samarthana ke lie par3hA jAtA hai to usakA artha bhI usI DhaMga se kiyA jAtA hai / kurItiyoM, kumArgo aura mithyADambaroM ko evaM mAnyatAbhedoM ko jo prazraya milA hai, usakA eka kAraNa zAstroM kA galata aura manamAnA artha lagAnA bhI hai / aisI sthiti meM zAstra zastra kA rUpa le letA hai / artha karate samaya prasaMga Adi kaI bAtoM kA dhyAna rakhanA par3atA hai| koI sajjana bhojana karane baiThe / unhoMne apane sevaka se kahA-'saindhavaM : Anaya / ' vaha sevaka ghor3A le AyA, bhojana kA samaya thA phira bhI vaha 'saindhava' maMgAne para ghor3A lAyA / khA-pIkara taiyAra ho jAne ke pazcAt kahIM bAhara jAne kI taiyArI karake punaH unhoMne kahA-"saindhavaM Anaya / ' usa samaya sevaka namaka le AyA / yadyapi saindhava kA artha ghor3A bhI hai aura namaka bhI, koSa ke anusAra donoM artha sahI haiM / phira bhI sevaka ne prasaMga ke anukUla artha na karake apanI mUrkhatA kA paricaya diyA / use bhojana karate samaya 'saindhava' kA artha 'namaka aura yAtrA ke prasaMga meM 'ghor3A' artha samajhanA cAhie / yahI prasaMgAnukUla sahI artha hai / UTa-paTAMga athavA apane durAgraha ke anukUla artha lagAne se maharSiyoM ne jo zAstra racanA kI hai, usakA samIcIna artha samajha meM nahIM A sakatA / __ Ananda ne aparigrahI tyAgI santoM ko caudaha prakAra kA nirdoSa dAna dene kA . saMkalpa kiyA, kyoMki Arambha aura parigraha ke tyAgI sAdhu dAna ke sarvottama pAtra haiN| usane jina vastuoM kA dAna dene kA nizcaya kiyA, ve isa prakAra haiM- (1) azana (2) pAna (6) khAdya-pakvAnna Adi () svAdya-mukhavAsa cUrNa Adi (4) vastra (8) pAtra (7) kambala (8) rajoharaNa (9) pITha caukI bAjauTa (10) pATa (11) auSadha-soMTha, lavaMga, kAlImirca Adi (12) bhaiSajya banI banAI davAI (13) zayyA makAna aura (14) saMstAraka-parAla aadi| ___ rajoharaNa pA~va poMchane kA vastra hai, jo dhUla sApha karane ke kAma AtA hai jisase ki sacitta jIvAdi kI virAdhanA na ho / zayyA makAna ke artha meM rUr3ha ho gayA hai / isakA dUsarA artha hai bichAkara sone kA upakaraNa paTTA Adi / pairoM ko sameTa kara sone ke lie karIba ar3hAI hAtha lambe bichaune ko 'saMthArA-saMstAraka' kahate haiN| pramAda kI vRddhi na ho, aisA socakara sAdhaka simaTa kara sotA hai, / isase nIMda bhI
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 569 AdhyAtmika Aloka jaldI khula jAtI hai / AvazyakatA se adhika nidrA hogI to sAdhanA meM bAdhA AegI, vikRti utpanna hogI aura svAdhyAya-dhyAna meM vighna hogA / brahmacArI gaddA bichA kara na soe, yaha niyama hai / aisA na karane se pramAda tathA vikAra bar3hegA / sAdhu-santoM ko auSadha-bheSaja kA dAna dene kA bhI bar3A mAhAtmya hai / auSadha zabda kI vyutpatti isa prakAra hotI hai-'oSaM-poSaM dhatte, iti auSadham' / soMTha, lavaMga, pIparAmUla, harra Adi vastueM auSadha kahalAtI haiM / yUnAnI cikitsA paddhati meM bhI isI prakAra kI vastuoM kA upayoga hotA hai / prAcIna kAla meM bhAratavarSa meM AhAra-vihAra ke viSaya meM paryApta saMyama se kAma liyA jAtA thA / isa kAraNa usa samaya auSadhAlaya bhI kama the / kadAcit koI gar3abar3a ho jAtI thI to buddhimAna manuSya apane AhAra-vihAra meM yathocit parivartana karake svAsthya prApta kara lete the / cikitsakoM kA sahArA kvacit kadAcita hI liyA jAtA thA / karor3oM pazu-pakSI vanoM meM vAsa karate haiN| unake bIca koI vaidya-DaoNkTara nahIM hai| phira bhI ve manuSyoM kI apekSA adhika svastha rahate haiN| isakA kAraNa yahI hai ki ve prakRti ke niyamoM kI avahelanA nahIM karate / manuSya apanI buddhi ke ghamaNDa meM Akara prakRti ke kAnUnoM ko bhaMga karatA hai aura prakRti kupita hokara use daNDita karatI hai| mAsa-madirA Adi kA sevana karanA prakRti ke viruddha hai| manuSya ke zarIra meM ve AteM nahIM hotI vaha pAcana saMsthAna nahIM hotA jo mAMsAdi ko pacA sakeM / mAMsabhakSI pazuoM aura manuSyoM ke nAkhUna dAMta Adi kI banAvaTa meM bhI antara hai / phira bhI jihvAlolupa manuSya mAMsa-bhakSaNa karake prakati ke kAnUna ko bhaMga karate haiM / phalasvarUpa unheM daMDa kA bhAgI honA par3atA hai| pazu ke zarIra meM jaba vikAra utpanna hotA hai to vaha cArA khAnA chor3a detA hai / yaha roga kI prAkRtika cikitsA hai / kintu manuSya se prAyaH yaha bhI nahIM bana par3atA / bImAra kadAcita khAnA na cAhe to usake ajJAnI pArivArika jana kacha na kucha khA lene kI preraNA karate haiM aura khilA kara hI chAr3ata hai| isa prakAra paza anazana ke dvArA hI apane roga kA pratIkAra kara lete haiN| isake viparIta bImAra manuSya bImArI meM bhI khAnA Thusakara adhika bImAra hotA jAtA hai| garbhAvasthA meM mAdA pazu na samAgama karane detI hai aura na nara samAgama karane ko icchA hI karatA hai / manuSya itanA bhI viveka aura santoSa nahIM rakhatA / manuSya kA Aja AhAra sambandhI aMkuza bilakula haTa gayA hai / vaha ghara " jAtA hai aura ghara se bAhara dakAnoM aura khomacoM para jAkara bhI dona cATatA hA ye bAjArU cIjeM prAyaH svAsthya kA vinAza karane vAlI, vikAra varddhaka aura hiMsAjanita hone ke kAraNa bhI hotI haiM / dinoM-dina inakA pracAra bar3hatA jA
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 'AdhyAtmika Atoka rahA hai aura usI anupAta meM vyAdhiyAM bhI bar3hatI jA rahI haiM / agara manuSya prakRti ke niyamoM kA prAmANikatA ke sAtha anusaraNa kare aura apane svAsthya kI cintA rakhe to use DaoNkTaroM kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA hI na ho / DaoNkTaroM aura vaidya-hakImoM se aura inakI aprAkRtika kRtrima auSadhiyoM se trasta hokara kucha buddhijIvI evaM sAhasI vyaktiyoM ne isa dizA meM nirantara khoja kI-unakI khojoM ne pramANita kara diyA hai ki purAtana kAla meM hamArI jo khAna-pAna evaM rahana-sahana kI sAtvika, naisargika evaM prAkRtika paddhatti thI vaha uttama thii| Aja ina anveSiyoM ne punaH sthApanA kI hai ki yaha zarIra svayaM apanA DaoNkTara vaidya yA hakIma hai-ise kisI bAharI DaoNkTara, vaidya, hakIma kI AvazyakatA nahIM hai / jo kucha hama khAte haiM yA pIte haiM zarIra apanI pAcana-kriyA dvArA unakA rasa banA kara apane zarIra kA aMga banA letA hai / jo aMga nahIM bana sakatA una vijAtIya aMzoM ko yaha zarIra TaTTI-pezAba, pasInA Adi mAdhyamoM dvArA bAhara nikAla detA hai / isake bAda bhI agara koI vijAtIya padArtha zarIra meM raha gayA to zarIra pAcana kriyA banda karake usa vijAtIya dravya ko zarIra se bAhara nikAlane kA asAdhAraNa prayatna karatA hai-jukAma, bukhAra Adi ke dvArA / aise samaya meM buddhimAna mAnava ko cAhiye ki zarIra ke isa prayatna ko samajhe aura usake isa prayatna meM usakI madada kare / prakRti kA saMketa hotA hai aura jukAma bukhAra meM vyakti ko bhUkha bhI nahIM lagatI kyoMki zarIraM usa avasthA meM pAcana kriyA banda kara ke zarIra kI saphAI meM laga jAtA hai / zarIra ke isa saMketa ko samajha kara vyakti ko tatkAla bhojana banda . karake laMghana dvArA zarIra kI saphAI kI kriyA meM madada karanI cahiye / para vyakti laMghana karane ke sthAna para aura khAtA jAtA hai aura zarIra ke saphAI karane ke prayatna ko niSphala karatA jAtA hai / davAIyoM ke DaMDe mAra-mAra kara prakRti ke prayatnoM meM dakhala detA jAtA hai| para jaba taka vijAtIya dravya zarIra se nahIM nikalegA aura zarIra meM jIvanI zakti vidyamAna hai zarIra una vijAtIya dravyoM ko nikAla kara hI dama legA / aisA karate-karate jIvanI zakti jaba cuka jAegI taba koI DaoNkTara vaidya yA hakIma aura unakI auSadhiyAM kitane hI prayatna kare ve nirarthaka hoge| . isI taraha kA udbodhana prabhu mahAvIra ne bhI mAnava ko apanI antima dezanA meM bhI diyA hai / isI se isakA mahattva svataH prakaTa hai / uttarAdhyayana ke 19veM adhyayana meM ise vistAra se samajhAte hue anta meM kahA hai miga cAriyaMcarissAmi, savva dukkha vimokkhamiM / (gAdhA-85)
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 571 AdhyAtmika Aloka arthAt sAdhaka kahatA hai ki maiM sabhI duHkhoM kA kSaya karane vAlI mRgacaryA kA AcaraNa karUMgA / AgamoM meM bhI yatra-tatra isa taraha ke upadeza kaNa sarvatra vikhare inhIM saba vItarAga puruSoM RSi muniyoM ke upadezoM se sAra grahaNa karake isa deza ke nirmAtAoM ne isa deza kI khAna-pAna evaM rahana-sahana pramukha eka parama vaijJAnika grAmya jIvana paddhati kI nIMva DAlI / Aja punaH usI jIvanapaddhati ke punarujjIvana kI AvazyakatA hai / isake binA deza kA svAsthya khatare meM haiM / vaijJAnika isa ora apanI khoja ko aura Age bar3hAveM aura deza kI eka apanI svatantra khAna-pAna evaM rahana-sahana kI rASTrIya jIvana-paddhati kA Aja kI paristhitiyoM ko dekhakara punaH nirdhAraNa kreN| isameM jaina AgamoM ne "mRgacaryA" paddhati ke alAvA yama-niyama-saMyama, brahmacarya, yogAsana, dhyAna, prANAyAma, vrata, upavAsa, Ayabila Adi kA bhI sthAna-sthAna para ullekha kiyA hai / sAtvika evaM prakRti janya zuddha auSadha prayoga kI bAta kA ullekha bhI milatA hai| jaina-siddhAnta meM nitya prati dravyoM kA parimANa pratyeka sadagRhastha dvArA karane kA bhI vidhAna hai / isake pIche bhI AdhyAtmikatA ke sAtha-sAtha zArIrika svAsthya ke sambandha meM bhI gaharA artha chipA huA hai / zarIra svAsthya kI dRSTi se bhI jitane kama se kama supAcya evaM zuddha sAtvika padArtha khAne meM Avege, pAcana zakti ko kama zrama meM utane hI adhika poSaka tattva prApta ho jAe~ge / use atirikta pAcana zakti kharca nahIM karanI par3egI / isase svataH hI svAsthya kI rakSA evaM usakI vRddhi hotI rhegii| vyakti ke bImAra hone kA avasara hI nahIM rahegA / isIliye Aja ke prAkRtika cikitsaka kahate bhI haiM ki mAnava bImAra hone ke lie paidA hI nahIM huA / usake liye svastha rahanA adhika AsAna hai bImAra honA kaThina hai bazarte ki vaha prakRti ke nikaTa rahe / usakA AcaraNa rahana-sahana khAna-pAna prakRti ke pUrNa anukUla ho / isa viSaya meM Aja prAkRtika cikitsA evaM rahana-sahana, khAna-pAna viSayaka bahuta-sA sAmAyika sAhitya bhI nikala rahA hai / isakA bhI adhyayana karanA svAsthya kI dRSTi se upayogI hai / manISiyoM ne kahA bhI hai 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam dharma-ArAdhanA niSkaMTaka hotI rahe isake liye zarIra ke svAsthya kA bhI dhyAna rakhanA gRhastha ke liye ati Avazyaka hai / unakA khAna-pAna, rahana-sahana agara
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 AdhyAtmika Aloka sundara-svastha va prakRti ke anukUla hogA to hama sAdhu-sAdhvI varga kA svAsthya bhI sundara va sahI rahegA kyoMki yaha sAdhu-sAdhvI varga bhI to khAna-pAna ke mAmale meM gRhastha varga para hI pUrNataH nirbhara hai| ___ kahA bhI hai - jaisA khAveM anna vaisA hove mana' isa dRSTi se zuddha-sAtvika sAdA zAkAhArI bhojana jo prakRti ke anukUla ho hita-mita evaM parimita ho vahI uttama hai / aisA karane se adhikAdhika svAsthya kI rakSA ho sakegI / ise samajhanA aura tadanukUla AcaraNa karanA Aja ke samaya kI sabase bar3I AvazyakatA hai| hama pazcima ke khAna-pAna, rahana-sahana, AcAra-vicAra ke andhAnukaraNa se bceN| isI meM hama saba kA hita nihita hai / dharma sAdhanA ke liye bhI zarIra kA svastha rahanA Avazyaka hai| Aja ke prAkRtika cikitsakoM ne jainiyoM ke isa dravya-parimANa ke mahattva ko samajhakara apane satat parIkSaNoM Adi se yahA~ taka pratipAdita kara diyA hai ki kevala mAtra hAtha kI ghaTTI se pise cokaradAra gehUM athavA jau athavA gehU~-jaucane kI mizrita eka mAtra moTI roTI ko binA kisI sAgacaTanI Adi ke sahAre ke akelI ko pUrI taraha cabA cabAkara lagAtAra sAla bhara yA cha: mAha taka bhI khAte rahane mAtra se kaisI se kaisI bImArI se vyakti chuTakArA pAkara pUrNa svAsthya lAbha prApta kara sakatA hai kitanI sarala evaM sastI cikitsA kI khoja ina logoM ne kara lI hai|* ___ aneka prakAra ke durvyasanoM ne Aja manuSya ko burI taraha ghera rakhA hai / kaiMsara jaisA asAdhya roga durvyasanoM kI badaulata hI utpanna hotA hai aura vaha prAyaH prANa lekara hI rahatA hai / amerikA Adi meM jo zodha huI hai, usase spaSTa hai ki dhUmrapAna isa roga kA pradhAna kAraNa hai / magara yaha jAna kara bhI loga sigareTa aura bIr3I pInA nahIM chor3ate / unheM mara jAnA maMjUra hai magara durvyasana se bacanA maMjUra nahIM | yaha manuSya ke viveka kA dIvAlA nahIM to kyA hai / kyA isI bUte para vaha samasta prANiyoM meM sarvazreSTha hone kA dAvA karatA hai ? prApta vivekabuddhi kA isa prakAra durupayoga karanA apane vinAza ko Amantrita karanA nahIM to kyA hai ? loMga, soMTha Adi cIjeM auSadha kahalAtI haiM / tulasI ke patte bhI auSadha meM sammilita haiM / tulasI kA paudhA ghara meM lagAne kA pradhAna uddezya svAsthya lAbha hI hai| . 'isa sambandha meM prasiddha prAkRtika cikitsaka zrI jAnakI zaraNa varmA dvArA likhita evaM bhAratI bhaMDAra, loDara presa, ilAhAbAda dvArA prakAzita pustaka "rogoM kI acUka (prAkRtika) cikitsA" draSTavya hai / (sampAdaka)
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 573 AdhyAtmika Aloka purAne jamAne meM ina cIjoM kA hI davA ke rUpa meM prAyaH istemAla hotA thA / Aja bhI dehAta meM inhIM kA upayoga jyAdA hotA hai / ina vastuoM ko cUrNa, golI, rasa Adi ke rUpa meM taiyAra kara lenA bheSaja hai| Ananda ne sAdhu-sAdhvI varga ko dAna dene kA jo saMkalpa kiyA usakA tAtparya yaha nahIM ki usane anya samasta logoM kI ora se pITha phera lI / isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki vaha duHkhI, dIna, pIr3ita anukampApAtra janoM ko dAna hI nahIM degA / sukha kI sthiti meM pAtra-apAtra kA vicAra kiyA jAtA hai, duHkha kI sthiti meM par3e vyakti meM to pAtratA svataH A gaI / abhiprAya yaha hai ki karma nirjarA kI dRSTi se diye jAne vAle dAna meM supAtra-kupAtra kA vicAra hotA hai kintu anukampA buddhi se diye jAne vAle dAna meM yaha vicAra nahIM kiyA jAtA | kasAI yA cora jaisA vyakti bhI yadi maraNAntika kaSTa meM ho to usako kaSTa mukta karanA, usakI sahAyatA karanA aura dAna denA bhI puNyakRtyaM hai, kyoMki vaha anukampA kA pAtra hai / dAtA yadi anukampA kI puNyabhAvanA se prerita hokara dAna detA hai to use apanI bhAvanA ke anurUpa phala kI prApti hotI hai| gRhastha Ananda bhagavAn mahAvIra svAmI kI dezanA ko zravaNa karake aura vratoM ko aMgIkAra karake ghara lauTatA hai| usane mahAprabhu mahAvIra ke caraNoM meM pahu~ca kara unase kucha grahaNa kiyA / usane apane hRdaya aura mana kA pAtra bhara liyA / Apta puruSa kI vANI zravaNa kara jaise Ananda ne apane jIvana-vyavahAra meM use utArane kI pratijJA kI, usI prakAra pratyeka zrAvaka ko jinavANI ko vyAvahArika rUpa denA caahie| aisA karane se hI iha-paraloka meM usakA kalyANa hogaa| jIvana meM Amoda-pramoda ke bhI dina hote haiM / jIvana kA mahattva bhI hamAre sAmane hai / yathocita sIkha lekara hameM usa mahattva ko upalabdha karanA hai| yoM to ye sAMsArika mele Apa bahuta karate haiM kintu mukti kA melA manuSya kara le, AdhyAtmika jIvana banA le to use sthAyI Ananda prApta ho sakatA hai / kavi ne kahA hai - mukti kA mailA kara lo bhAva se, avasara mata cUko / dayA dAna kI goTha banAo, bhAga bhagati kI pIo / / saMsAra meM do kisma ke mele hote haiM- (1) karmabaMdha karane vAle aura (2) karmabaMdha ko kATane vAle athavA yoM kahaleM ki (7) mana ko malina karane vAle aura (2) mana ko nirmala karane vAle / prathama prakAra ke mele kAma, kutahala evaM vividha prakAra ke vikAroM ko jAgRta karate haiN| aise mele bAla-jIvoM ko hI rucikara hote haiM / saMsAra meM aise bahuta maile
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 AdhyAtmika Aloka dekhe haiM aura unheM dekha kara manuSyoM ne apane mana maile kiye haiN| unake phalasvarUpa saMsAra meM bhaTakanA par3A hai / aba yadi janma-maraNa ke bandhanoM se chuTakArA pAnA hai to mukti kA melA kara lo| kabIradAsajI ne bhAva kI bhaMga, marama kI kAlI mirca DAla kara pI thI aura apane hRdaya meM prema kI lAlimA utpanna kI thii| Ananda Adi sAdhakoM ne bandhana kATane vAle mele ke svarUpa ko samajhA / unhoMne niyama-saMyama kA nazA liyA / isase unakA jIvana Anandamaya bana gayA / jIvana ke vAstavika Ananda ko prApta karane ke lie Ananda ke samAna hI sAdhanA ko apanAnA hogA / isI meM mAnava kA sthAyI kalyANa hai /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ [83 ] svAdhyAya Aja kA dina cAturmAsika parva ke nAma se jAnA jAtA hai / cAra mAsa paryanta, isa varSAvAsa meM, jJAna-gaMgA kI jo dhArA pravAhita ho rahI thI, vaha apanI dizA badalane vAlI hai / cAra mAsa se jJAna aura satsaMga kA jo yajJa cala rahA thA, Aja usakI pUrNAhuti hai| zramaNavarga apanA sthira nivAsa tyAgakara punaH vihAracaryA apnaaeNge| anta ke ina tIna dinoM meM 'sAmAyika sammelana' ke Ayojana ne isa parva ko sone meM sugaMdha kI taraha bhara diyA hai / Aja svAdhyAya kI jyoti ko jagAne kA divasa hai| yaha Atmazodhaka parva hai, jisameM isa jIvana kI zuddhi saphalatA aura zreya kA vicAra karanA hai aura bhaviSya kA nirmANa karanA hai| bhagavAn mahAvIra kA anekAntamArga, jisane koTi-koTi bandhanabaddha prANiyoM ko mukti aura svAdhInatA kA mArga pradarzita kiyA hai, jJAna aura kriyA ke samanvaya kA samarthana karake calatA hai| usane hameM batalAyA hai ki ekAMgI karma se athavA ekAMgI jJAna se nistAra nahIM hogA | jaba taka jJAna aura kriyA eka-dUsare ke pUraka banakara saMyukta bala na prApta kara leMge, taba taka sAdhaka kI sAdhanA meM pUrNatA nahIM AegI, vaha laMgar3I rahegI aura usase siddhi prApta nahIM kI jA sakegI / kriyAhIna jJAna mastiSka kA bhAra hai aura jJAnahIna kriyA andhI hai / donoM eka-dUsare ke sahayoga ke binA niSphala haiN| unase AtmA kA kalyANa nahIM hotA / kahA bhI hai hataM jJAnaM kriyAhInaM, hatA cAjJAninA kriyA / arthAt kriyA se rahita jJAna aura jJAna se rahita kriyA vRthA hai / vaha vizAla se vizAla aura gambhIra se gambhIra jJAna Akhira kisa kAma kA hai jo kabhI vyavahAra meM nahIM AtA ? usase paramArtha kI to bAta dUra, vyavahAra meM bhI lAbha nahIM ho
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 AdhyAtmika Aloka sakatA / jo manuSya apanI manjila taka jAne ke mArga ko jAnatA hai, dUsaroM ko ' batalA bhI detA hai, magara svayaM eka kadama bhI nahIM uThAtA, usa ora calane kA kaSTa nahIM uThAnA cAhatA, vaha kyA jIvanaparyanta bhI apanI manjila para pahu~ca sakegA ? kadApi nahIM / jJAna patha ko Alokita kara sakatA hai magara manjila taka pahu~cA nahIM sktaa| eka dIrghakAla kA rogI hai / anekoM cikitsakoM ke pAsa pahu~ca kara usane roga kI auSadha pUchI hai / una auSadhoM ko vaha bhalIbhAMti samajha gayA hai, magara jaba taka auSadha kA sevana nahIM karegA, taba taka kyA jJAna mAtra se vaha svAsthya lAbha kara legA ? isase bhalIbhAMti siddha hai ki korA jJAna, kriyA ke abhAva meM kAryasAdhaka nahIM hotA / isI prakAra jJAnahIna kriyA bhI phalaprada nahIM hotI / eka manuSya apanI manjila para pahu~cane ke lie cala rahA hai, cala rahA hai aura calatA hI jA rahA hai / magara use patA nahIM ki kisa mArga se calane para manjila taka pahu~ca pAegA / aisI dazA meM usakA calanA kisa kAma AegA ? ajJAna ke kAraNa saMbhava hai usakA calanA usakI manjila ko aura adhika dUra kara de / manjila taka pahu~cane ke lie, maMjila ke viruddha dizA meM calane vAlA kaba manjila taka pahu~ca sakegA ? rogI roga ke zamana ke lie auSadha ko jAnane kA prayatna na kare aura anajAne kucha bhI aMTasaMTa khAtA rahe to kyA vaha roga kA nivAraNa karane meM samartha ho sakegA ? jo manuSya yaha nahIM dekhatA ki jise vaha khA rahA hai vaha guNakArI hai yA . hAnikAraka, use gaMbhIra pariNAma bhugatanA par3a sakatA hai / aisI sthiti meM kaI logoM ko jindagI se hAtha dhonA par3A hai / padArtha ko na pahacAnane tathA guNadoSa ko na dekhane se bhayaMkara hAniyAM hotI haiM | nAyalona kA kapar3A pahanakara usakI tAsIra ko na jAnane ke kAraNa saikar3oM loga jala mare haiN| Ae dina mahilAoM ke jala marane ke samAcAra par3hane meM Ate rahate haiM / vastu amuka guNa-dharmavAlI hai, yaha khyAla rahe to manuSya hAni se baca sakatA hai | AcArya hemaMcandra ne apane yogazAstra meM kahA hai svayaM pareNa vA jJAtaM phalamadyAdvizAradaH / . niSiddhe viSaphale vA, mA bhUtasya pravartanam / / ' arthAt buddhimAna manuSya ko usI phala kA bhakSaNa karanA cAhie jise vaha svayaM jAnatA ho yA dUsarA koI jAnatA ho, jisase ki niSiddha yA viSailA phala khAne meM na A jAe / niSiddha phala khAne se vratabhaMga hotA hai aura viSAkta phala khAne se prANahAni ho sakatI hai|
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 577 AdhyAtmika Aloka ____ mAna lIjie eka taztarI meM zilAjIta aura aphIma kA Tukar3A par3A hai| yadi zilAjIta ke badale aphIma khAlI jAye to saba khela khatma ho jAegA / parantu jo zilAjIta ko pahacAna kara khAegA, use koI khatarA nahIM hogA / isI kAraNa ajJAta vastu khAne kA niSedha kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki kyA grAhya hai aura kyA agrAhaya hai, yaha jAnane ke lie jJAna kI AvazyakatA hai| isake binA kI jAne vAlI kriyA saphala nahIM hotii|| jJAna netra haiM to kriyA paira haiN| netra mArga dikhalAegA, paira rAstA taya kregaa|. pApa-puNya, bandha-mokSa, jIva-ajIva Adi kA jJAna mAno netra haiM / isa jJAna ko kriyA rUpa meM pariNata kiyA jAya to yaha varadAna siddha hogA / ataeva sacyA ArAdhaka vahI hai jo jJAna aura kriyA kA samanvaya sAdha kara apane jIvana ko unnata karatA hai| ___ aneka jAnakAra vyakti sAdhanA ke patha para nahIM calate, parantu ve sAdhanA ke mahatva ko svIkAra karate haiM / sacce jJAna ke hone para yadi bahiraMga kriyA na bhI ho to aMtaraMga kriyA jAgRta ho hI jAtI hai / aisA na ho to sacce jJAna kA abhAva hI samajhanA caahie| isa prakAra jIvana ko U~cA uThAne ke lie jJAna aura kriyA donoM ke saMyukta bala kI AvazyakatA hai| sAmAyika sAdhanA meM bhI ye donoM apekSita haiN| ina donoM ke AdhAra para sAmAyika ke bhI do prakAra ho jAte haiM-1) zruta sAmAyika aura cAritra saamaayik| muktimArga meM calanA cAritra sAmAyika hai / isake pUrva zruta sAmAyika kA sthAna hai jisase jIvana kI pragati yA Atmika utkarSa ke lie Avazyaka sahI prakAza milatA hai / isI prakAza meM sAdhaka agrasara hotA hai aura yadi yaha prakAza upalabdha na ho to vaha lar3akhar3A jAtA hai| vyaktigata yA sAmUhika jIvana meM vikAroM kA jo praveza hotA hai, usakA kAraNa sahI jJAna na honA hai / jJAna ke Aloka ke abhAva meM manuSya vikAroM kA mArga grahaNa kara letA hai / isa kumArga para calate calate vaha aisA abhyasta ho jAtA hai, eka aise DhAMce meM Dhala jAtA hai ki use tyAgane meM asamartha bana jAtA hai / aisI sthiti meM usakA sahI rAha para AnA tabhI saMbhava hai jaba kisI prakAra use jJAna kA prakAza mila sake / jJAnaprApti ke lie Avazyaka hai ki manuSya niyamita rUpa se svAdhyAya kre|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 .. AdhyAtmika Aloka svAdhyAya jIvana ke saMskAra ke lie anivArya hai / svAdhyAya hI prAcInakAlIna mahApuruSoM ke sAtha hamArA sambandha sthApita karatA hai aura unake antastala ko samajhane meM sahAyaka hotA hai / bhagavAn mahAvIra, gautama aura sudharmA jaise paramapuruSoM ke vacanoM aura vicAroM ko jAnane kA ekamAtra upAya svAdhyAya hI hai | Aja svAdhyAya ke pracAra kI bar3I AvazyakatA hai aura usake lie sAdhakoM kI maNDalI cAhie / jJAnabala ke abhAva meM tyAgiyoM ke jJAnaprakAza ko grahaNa karane vAle paryApta pAtra nahIM milate / isakA kAraNa svAdhyAyaviSayaka ruci kA manda par3a jAnA hai / zrutabala kI mandatA vAle zrotA svAdhyAya ke mahatva ko nahIM samajha pAte / / samyaktva meM zraddhA kA bala nihita hotA hai / bharata ko yaha bala prApta thaa| cAritra sAmAyika kA bala use prApta nahIM thA tathApi zruta sAmAyika kA bala prApta hone se unheM kevala jJAna prApta ho sakA / yahI nahIM, bharata kI ATha pIr3hiyAM mahala meM nivAsa karatI huIM bhI mukti pA gaI / isakA kAraNa bhI samyaktva evaM zruta sAmAyika kA bala thA / isakA Azaya yaha na samajha leM ki bharata aura unakI santAna ne cAritra ke binA hI mokSa prApta kara liyA / nahIM, cAritra ke abhAva meM mokSa kadApi saMbhava nahIM hai / isa kathana kA Azaya yaha hai ki samyaktva aura zruta sAmAyika kA prabala bala hone para bAhya kriyA kANDa rUpa vyavahAracAritra ke binA bhI svAtmaramaNa rUpa nizcaya cAritra prApta ho sakatA hai / sAmAnya manuSya kAma-krodha Adi kI vividha taraMgoM meM bahatA-uchalatA rahatA hai | bharata bhAratavarSa ke chahoM khaMDoM ke adhipati hokara bhI ina taraMgoM ke prabhAva se prabhAvita nahIM hue / ghara kA AnuvaMzika saMskAra bhI aura manuSya ke atItakAlika saMskAra bhI aisI jagaha vaha kAma kara jAte haiM jo kaoNleja kI zikSA.yA zAstrAdhyayana se bhI prApta nahIM ho sakate / pI.eca.DI. kI ucca upAdhi prApta kara lene vAle vyakti kA dimAga bhale hI gumarAha ho jAya parantu susaMskRta vyakti gumarAha nahIM ho sakatA / bharata apane antima jIvana ko nirvANa ke yogya banA sake, isakA pradhAna kAraNa zruta aura samyaktva hai| sAmAyika ke do rUpa haiM-sAdhanA aura siddhi | zruta sAmAyika se sAdhanA saMkalpa kA AraMbha aura udaya hotA hai / vaha vikAsa pAkara jJAna aura cAritra ke dvArA AtmA meM sthiratA utpanna karatA hai| yaha AtmasthiratA hI sAmAyika kI pUrNatA hai | AtmapradezoM kA spandana yA kampana jaba samApta ho jAya tabhI sAmAyika kI pUrNatA samajhanI caahie| ise Agama kI bhASA meM ayogI dazA kI prApti kahate haiM /
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 579 __Aja kevalajJAnI isa kSetra meM vidyamAna nahIM haiM, zrutakevalI bhI nahIM haiM / kintu mahApuruSoM kI zrutArAdhanA ke phalasvarUpa unakI vANI kA kucha aMza hameM sulabha hai / isIke dvArA hama unakI parokSa upAsanA kA lAbha prApta kara sakate haiM / isake lie svAdhyAya karanA Avazyaka hai / svAdhyAya citta kI sthiratA aura pavitratA ke lie bhI sarvottama upAya hai| jIvana ko U~cA uThAne kA amogha upAya zrutArAdhana hai / yadi vrata vikRta hotA ho, usameM kamajorI A rahI ho to svAdhyAya kI zaraNa lenI cAhie / svAdhyAya se bala kI vRddhi hogI, Ananda kI anubhUti aura nUtana jyoti kI prApti hogii| __ Ananda ne sAdhanA dvArA pandraha varSa ke pazcAt sAdhujIvana kI bhUmikA prApta kara lI / vAstava meM sAdhanA eka anamola maNi hai jisase mAnava kI Atmika daridratA dUra kI jA sakatI hai / sAdhanA ke krama aura sahI patha ko vismRta na kiyA jAya aura use rUr3himAtra na banA diyA jAya / sAdhanA sajIva ho, prANavAna ho aura viveka kI pRSThabhUmi meM kI jAya tabhI usase vAstavika lAbha uThAyA jA sakatA hai / anyathA maNidhara hote hue bhI andhakAra meM bhaTakane ke samAna hogA / jaba sAdhanA ke dvArA AtmA susaMskRta banatI hai to usameM jJAna kI jyoti jAgRta ho jAtI hai, jIvana U~cA uThatA hai aura aisA vyakti apane prabhAva evaM Adarza se samAja ko bhI U~cA uThA detA hai| jIvamAtra meM rAga aura dveSa ke jo gahare saMskAra par3e haiM unake prabhAva se kisI vastu ko prema kI dRSTi se aura kisI ko dveSa kI dRSTi se dekhA jAtA hai| jisa vastu ko eka manuSya rAga kI dRSTi se dekhatA hai, usI ko dUsarA deSa kii| dRSTi se dekhatA hai / bhagavAna mahAvIra jaise vItarAga, nirmala, niSkalaMka, sarvahitaMkara parama-paramAtmA ko bhI viparIta dRSTi se dekhane vAle mila jAte haiM to anya ke viSaya meM kyA kahA jAya ? virodhamaya dRSTi se dUsaroM kI burAiyA~ to dikheMgI para acchAiyAM dRSTigocara na hogI | anAdikAla se manuSya svArtha ke cakra meM pha~sA hai / svArtha meM thor3I Thesa lagane se virodhI bhAva jAgRta ho jAte haiM / ataeva AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama apane jIvana meM taTasthatA ke dRSTikoNa ko vikasita kreN| aisA karane se kisI bhI vastu ke guNa-doSoM kA sahI mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai / lauMkAzAha jaise vyakti samaya para Age Ae jinhoMne gRhasthoM ke lie bhI zruta ke adhyayana kA mArga kholA / isase pUrva bAbA logoM ne Agama-zruta para
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 AdhyAtmika Aloka ekAdhikAra kara liyA thaa| magara lauMkAzAha ne samAja ko adhere se bAhara nikaalaa| vastusvarUpa ko unhoMne samajhA thA, isa kAraNa mArga kA svarUpa sAmane AyA / zrutajJAna kA abhAva kucha hada taka dUra huA / magara Aja kI nayI. pIr3hI zrutajJAna ke prati udAsIna hotI jA rahI hai / dhArmika vijJAna kI dRSTi se kitane prakAra ke jIva hote haiM, taruNa pIr3hI vAle yaha nahIM batA sakeMge / jahA~ itanI bAta kA bhI patA na ho vahAM dharma evaM zAstroM ke hArda ko samajhe jAne kI kyA AzA kI jA sakatI hai? laukAzAha ne socA ki zrutajJAna to pratyeka mAnava ke lie Avazyaka hai, aura laukAzAha ke kahalAne vAle anuyAyI Aja zrutajJAna ke prati upekSAzIla ho rahe haiM, yaha kheda aura vismaya kI hI bAta hai| dhArmika saMgharSa ke samaya sAhitya ke vinAza kA krama bhI calA thA / jaise sainika dala virodhI pakSa ke khAdya aura zastrabhaNDAra Adi kA vinAza karate haiM, vaisA hI virodhI dharmAvalambiyoM ne sAhitya kA vinAza kiyA / phira bhI Aja hamAre samakSa jo zrutarAzi hai, vaha satya mArga ko samajhane-samajhAne ke lie paryApta hai| . laukAzAha ne unake adhyayana kA gRhasthoM ke lie bhI samarthana kiyA / unhoMne samAja meM phaile una vikAroM ko bhI dUra kiyA, jo samyagdarzana ke lihAja se bure the / sAmAyika pauSadha ko ur3Ane kI bAta unhoMne nahIM kahI, sirpha vikAroM para hI coTa lgaaii| hama ba~dhe haiM jina vacanoM se / jina kcana ke nAma para kI gaI yA kI jAne vAlI skhalanAoM se hama nahIM ba~dha haiM / hama mahAvIra ke vacanoM se ba~dhe haiM jinake lie Atmotsarga karanA apanA saubhAgya smjhege| vikrama samvat 1530 meM 54 janoM ke sAtha lauMkAzAha jina-dharma meM dIkSita hue| unhoMne koI nayI cIja nahIM rakhI, sirpha bhUlI vastu kI yAda dilAI / jaise bhUgarbhazAstravettA jaladhArA ko jAna kara gAMva ke pAsa usa srota ko lA sakatA hai, aisI hI bAta laukAzAha ke prati kaha sakate haiM / magara yaha bhI koI kama mahatva kI bAta nahIM hai.| soyI janatA ko unhoMne jagAyA aura kahA ki mahAtmA jo kaheM so mAna leM, yaha ThIka nahIM hai / hama svayaM zruta kI ArAdhanA kareM / kavi ne kahA hai kara lo zruta vANI kA pATha, bhavika jana, mana-mala harane ko / bina svAdhyAya jJAna nahIM hogA, * jyoti jagAne ko / rAga-roSa kI gAMTha gale nahIM, bodhi milAne ko / jIvAdika svAdhyAya se jAno, karaNI karane ko| bandha-mokSa kA jJAna karo, bhavabhramaNa miTAne ko / / 2 / .
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 AdhyAtmika Aloka laukAzAha kI samAja ko sabase bar3I dena hai-bhUlI huI svAdhyAyavRtti ko punaH jAgRta karanA / svAdhyAya ke abhAva meM jIvana meM vikAra A jAnA svAbhAvika hai| rezamI yA anya kisI bar3hiyA se bar3hiyA vastra ko kitanA hI saMbhAla kara rakhA jAya, phira bhI kucha dinoM meM usakA raMga badala jAegA yA usameM dAga laga jaaeNge| viSaya-kaSAya kA mUla srota kAyama hai, ataeva mAnava ke gar3abar3Ane kI saMbhAvanA banI rahatI hai / kintu bAtoM se yA sambhASaNa se kAma nahIM calegA / acche se acche prastAva pAsa kara lene se bhI kyA honA-jAnA hai ? zAsana U~cA uThegA kriyAtmaka rUpa dene se / pA~ca vIra yadi dRr3ha saMkalpa ke sAtha kArya meM juTa jAe~ to pA~ca sau AdamiyoM se bhI adhika kAma kara sakate haiN| laukAzAha ke vicAroM kA deza bhara meM phailAva huA / sabakI hattaMtrI jhaMkRta huI / kintu pratyeka Andolana kucha samaya ke pazcAta manda par3a jAtA hai, cintanadhArA bhI dhImI ho jAtI hai / bIca meM yadi koI prabhAvazAlI vyakti udita ho jAya to samAja punaH jAgRta ho jAtA hai / ___ mahimA-pUjA ke pralobhana meM yA pravAha meM bahane se sAdhanA vikRta ho jAtI hai| jo isa cakkara meM par3atA hai vaha patita hue binA nahIM rahatA / vaha phira se . adhogAmI ho jAegA / rAjasanmAna kI kAmanA jaba antara meM utpanna ho jAtI hai to sAdhanA kA sArA cakra badala jAtA hai / isa taraha laukAzAha ke pazcAt bhI samaya-samaya para kriyoddhAra ke lie aneka mahAtmA sAmane Ae aura unhIM kA pratApa hai ki hama vItarAga kI vANI kA lAbha Aja le rahe haiM / yaha unhIM svAdhyAyazIla maharSiyoM ke kaThina parizrama kA phala hai| yaha samajhanA bar3I bhUla hogI ki zrutarakSA kA bhAra sAdhusamAja para hI hai, gRhasthoM para nahIM / zramaNavarga kI apekSA saMgha evaM samAja para zrutarakSaNa kA bhAra adhika hai / muniyoM kI choTIsI Tukar3I idhara-udhara bikharI huI hai / unakA sarvatra pahu~canA saMbhava nahIM hai / gRhastha varga ko vItarAga kI vANI kA prasAra karane kI aneka suvidhAe~ prApta haiN| usake prasAra kA artha yaha hai ki jijJAsujanoM ko zruta kI pratiyAM sulabha hoM, yugAnukUla bhASAzailI meM unakA anuvAda ho, unake mahatva ko pradarzita karane vAlI sAmagrI prastuta ho, samAlocanAtmaka evaM tulanAtmaka paddhati se unakA adhyayana, manana karake una para sundara prakAza DAlA jAya, ityAdi / choTe se choTe grAmoM meM bhI Agama, upalabdha kiye jAne cAhie / vahAM agara svAdhyAya calatA rahe to sAdhu-santoM ke na pahu~cane para bhI dhArmika vAtAvaraNa banA raha sakatA hai|
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 AdhyAtmika Aloka __ Aja deza meM yuddha kA vAtAvaraNa hone se saMkaTa kA kAla hai, usI prakAra dhArmika dRSTi se bhI yaha saMkaTakAla hai | Aja kA mAnava bhautika vastuoM aura AvazyakatAoM meM itanA lipta ho gayA hai ki vaha dharma kI sudha bhUla rahA hai / aise samaya meM dharmapriya logoM ko vizeSa rUpa se sajaga honA cAhie / sAkSaratA ke isa yuga meM anyAnya viSayoM ko par3hane kI ruci yadi dharmazAstra paThana ruci meM badala jAya to kucha kamiyA~ dUra ho jAya~ / Aja to sthiti aisI hai ki adhyAtma sAdhanA ke lie samaya nikAlanA logoM ko kaThina pratIta ho rahA hai yadi lagana vAle loga isa ora dhyAna deM to bar3A lAbha hogA | dharma ke prati ruci jagAne ke lie aise vyaktiyoM kI sevA apekSita hai / AdhyAtmika-saMgaThana ke nirmANa ke lie taruNoM ko taiyAra kiyA. jAnA caahie| ajamera meM eka miyAMsAhaba pravacana sunane AyA karate the| unhoMne batalAyA ki navajavAnoM meM ibAdata karane kI ruci ghaTa rahI hai / ibAdata karane nahIM Ane vAle navayuvakoM kI tAlikA banAnI par3a rahI hai / isase kucha lAbha huA hai / ibAdata karane vAloM kI saMkhyA meM kucha vRddhi huI hai| kintu Apa loga aisA prayAsa kahAM karate haiM? mahAjanoM ko to janma se hI artha kI pUMTI pilAI jAtI hai / pacahattara varSa ke vRddha bhI artha-saMcaya meM saMlagna rahate haiN| jina logoM ne artha ko hI jIvana kA sarvasva yA paramArAdhya mAna liyA hai aura jinakA yaha saMskAra pakkA ho gayA hai, unake viSaya meM kyA kahA jAya ? magara nayI pIr3hI ko artha kI pUMTI se kucha haTA kara dharma kI ghaMTI dI jAya to unakA aura zAsana kA bhalA hogA / __ . gRhastha pravRtti aura nivRtti donoM kI sAdhanA kara sakatA hai / vRddhAvasthA meM . Izvara-bhajana meM adhika samaya vyatIta ho, isa paramparA ko punaH jIvita karane kI AvazyakatA hai | nayI pIr3hI ke jIvana kA mor3a badalanA Avazyaka hai / zrAvakavarga yadi zrutasevA ke mArga ko apanA leM to vaha apane dharma kA pAlana karatA huA. zramaNoM ko bhI preraNA de sakatA hai / svAdhyAya kI jyoti ghara-ghara meM phaile, logoM kA ajJAna dUra ho, ve prakAza meM AeM aura AtmA ke zreya meM lageM, yahI sailAnA-vAsiyoM ko merA sandeza hai /
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ [84 ] vidAI kI belA meM bhagavAna mahAvIra ne jIvana ko ucca banAne aura AtmA ko nirmala banAne ke lie ratnatrayI kA sandeza diyA hai, jisameM (1) samyagjJAna (2) samyagdarzana aura () samyakacAritra kA samAveza hotA hai / sAdhu-sAdhvIvarga ina tIna ratnoM kI upAsanA ko hI apane jIvana kA eka mAtra lakSya mAna kara pravRtti karatA hai / zrAvaka-zrAvikAoM ko bhI yathAzakti inakI ArAdhanA karanI hotI hai| inakI yathAsaMbhava ArAdhanA se hI zrAvaka-zrAvikA kA pada prApta hotA hai| apanI zreyas sAdhanA ke lie hI sAdhu-sAdhvIvarga nirantara bhramaNa karate rahate haiM-eka sthAna para sthira raha kara nivAsa nahIM karate / yadi sAdhu-sAdhvI eka sthAna meM raheM to unakA jIvana gatizIla nahIM raha jAegA / saMta eka viziSTa lakSya ko lekara calate haiN| vaha lakSya virAga se hI prApta kiyA jA sakatA hai| na kisI para rAga, na kisI para dvaiSa ho / samabhAva yA taTastha vRtti kA jIvana meM jitanA adhika vikAsa hogA, utanI hI zAnti aura nirAkulatA kI prApti ho sakegI / manuSya duHkha, zoka, santApa Adi se grasta rahatA hai, isakA mUla kAraNa usakI rAga-dveSamaya vRtti hai| isase piNDa chur3AnA sukha, zAnti aura AtmakalyANa ke lie Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI eka sthAna meM sthira rahane se sneha sambandha Asakti ke rUpa meM na badala jAya, isa sambhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue bhagavAn ne santa-satiyoM ke lie satat vicaraNa karane kA vidhAna kiyA hai / prabhu ne kahA-"he sAdhako ! bhramaNa karane se zArIrika zrama hogA, kAyayoga kA halana calana hogA aura dharma kI vRddhi bhI hogI / yadi tuma vicaraNazIla rahoge to tumhArI koI hAni nahIM hogI aura dUsaroM ko lAbha hogaa|" kahA hai bahatA pAnI nirmalA, par3A gaMdIlA hoya / sAdhu to ramatA bhalA, dAga na lAge koya /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 AdhyAtmika Aloka sAdhu ramatA-ramatA kahIM bhI calA jAtA hai / eka grAma yA nagara meM adhika se adhika kitane dinoM taka ThaharanA cAhie, isakI maryAdA bA~dha dI gaI hai / sAdhuoM ke samAna sAdhviyoM ke lie ugra vihAra kA rUpa nahIM hai| unake lie eka jagaha rahane kA kAla dviguNita mAnA gayA hai / kabhI lauMda kA mahInA A gayA yA jIva-jantuoM kA saMcaraNa banda na huA yA koI anya vizeSa kAraNa upasthita ho gayA to chaha mAsa taka sthira-nivAsakAla bar3hAyA jA sakatA hai / kintu kAraNa ke vinA use nahIM bar3hAyA jA sakatA | sAdhuoM kI isa vihAracaryA kA dUsarA uddezya bhagavAn vItarAga kI jJAnagaMgA ko dUra-dUra aura sarvatra pravAhita karanA bhI hai| AdhiyoM, vyAdhiyoM aura upAdhiyoM se pIr3ita aura anekavidha sAMsArika santApoM se santapta prANiyoM ko zAnti pradAna karanA hai| ___ cAra mAsa ke varSAkAla kA sAdhanA ke cAra mArgoM ke sAtha bar3A hI sundara mela baiThatA hai / isa kAla meM jJAna ke AdAna-pradAna kA kArya calatA rahatA hai| __ hama ASAr3ha zuklA navamI ko sailAnA meM Ae aura kArtikI pUrNimA taka rahe / yahA~ ke nAgarikoM kI zraddhA, bhakti, sujanatA tathA zIla-vyavahAra kA hamAre hRdaya para gaharA prabhAva par3A hai / cAturmAsa ke samaya kucha sAdhu-sAdhviyoM ko zArIrika vedanA kA anubhava karanA par3A, kintu aba ve svastha ho gae haiN| hamane apanI cAturmAsika sAdhanA kA samaya pUrNa kara liyA hai| logoM kI saralatA, sujanatA evaM zraddhA se hameM bar3A pramoda milA hai / sailAnA vAsiyoM kA dhArmika yogadAna bar3A uttama rahA / yahA~ saMghanAyaka na hote hue bhI Adara-sammAna kI pravRtti, sAdhuoM ke prati, zraddhAbhakti aisI thI jaise saba eka zAsana satra meM baMdhe hoM / aba niyamita rUpa se saMgha kA nirvAcana ho gayA hai aura zrI takhatamalajI adhyakSa, zrI rAMkAjI upAdhyakSa evaM lor3hAjI mantrI cune gae haiN| ye nirvAcita padAdhikArI bhaviSya meM adhika utsAha aura zakti ke sAtha kArya kareMge, aisI AzA hai| yahAM ke bAlakoM tathA navayuvakoM ne bahuta utsAha dikhalAyA / ina bhAiyoM se maiM apekSA rakhatA hU~ ki ve zArIrika zrama ke kAryoM meM ruci lete rahege tathA jJAna kA bala saMcita karake apane antaraMga aura bahiraMga ko kSamatAyukta banAeMge / inheM saMsAra ke uttaradAyitvoM kA nirvAha karanA hai aura zAsana ke utthAna kA bhAra bhI vahana karanA hai| jIvana bhavya, divya evaM AdhyAtmika dRSTi se ucca banAne kI dizA meM prayAsa karanA sarvopari kartavya hai, isa tathya ko Apako kabhI vismRta nahIM karanA cAhie / jana-sAdhAraNa meM naitika aura AdhyAtmika jAgaraNa Aye binA kisI bhI deza kI unnati laMgar3I hai / vaha TikAU nahIM hogI / ataeva rASTrIya unnati ke dRSTikoNa se bhI . dharma ke pracAra kI anivArya AvazyakatA hai|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 585 AdhyAtmika Aloka sailAnA meM 2030 varSa pUrva se jJAnopAsanA kI ruci rahI hai / maiM cAhatA hU~ ki mere jAte-jAte Apa loga pratijJAbaddha hokara AzvAsana deMge ki Apa nirantara dharma kI sevA kareMge aura jIvana ko ucca banAe~ge / Apa aisA kareMge to mujhe atIva santoSa hogaa| - jo kucha khAyA jAtA hai use pacAne se hI zarIra puSTa hotA hai / pravacanoM dvArA Apane jo kucha jJAnasaMgraha kiyA hai, usakA upayoga karane kA aba samaya hai / aisA karane se ApakA jIvana sukhamaya banegA / bhUmi meM vIja par3ane se aura anukUla havA, pAnI Adi kA saMyoga milane se aMkura phUTa nikalate haiN| bhUmi meM vIja jaba par3atA hai to bhUmi use DhaMka letI hai / Apake hRdaya-rUpI kheta meM dharma ke bIja DAle gae haiM, siMcAI bhI ho gaI hai / aba unheM surakSita rakhanA aura phala pakA kara khAnA yaha hama Apake hAtha meM chor3a jAte haiN| agara Apa una phaloM kA ThIka taraha se upabhoga kareMge to apanA jIvana saphala banA leNge| eka choTA-sA vyakti bhI yadi bastI ke kAryoM meM rasa le to dUsare usakA anukaraNa karate haiM / satkarma bhI anukaraNIya haiN| yahAM sAdhuoM kI vANI ko sunane kRpakavandhu tathA anya kAma-kAjI loga bhI Ae / yadi satsaMga kA krama nirantara calatA rahA to jJAna sadA jAgRta rhegaa| Aja koI vizeSa navIna bAta nahIM kahanI hai, pichale dinoM kahI gaI bAtoM ko hI sAmAnya rUpa se smaraNa karAnA hai aura unakI ora sadA dhyAna rakhane kI preraNA karanI hai| Ananda kA zrAvakamArga Apake lie jvalaMta udAharaNa bane / U~ce kula meM janma lene mAtra se koI bhakta yA U~cA nahIM hotA, acchI karanI karane se bhakta banegA aura U~cA kahA jAegA / Arambha-parigraha kA AkarSaNa anarthoM kA mUla hai / ise niyantrita karane kA sadaiva dhyAna rakhanA cAhie / sadaiva jIvana ko saMyamamaya banAne kA prayatna karanA cAhie / rASTrIya saMkaTakAla meM yadi mAnava saMyama nahIM rakheMgA to deza kI mahatI hAni hogI / pradarzana karane aura mahaloM meM soye par3e rahane ke dina lada ge| aba sAdagI, svAvalambana, zramazIlatA, vaiyaktika svArtha ke tyAga tathA dharmasAdhanA ke prati Adara kA yuga hai| dharma saMjIvanI bUTI ke samAna sAre saMsAra ke trAsa ko naSTa karane vAlA hai / dharma se vyakti, samAja aura rASTra kA bhI kalyANa hogA / ___ jisake jIvana meM satya, saralatA, zramazIlatA aura dharmaniSThA A jAtI hai, vaha samAja meM svataH AdaraNIya bana jAtA hai / Ananda kA saMyamamaya jovana dUsaroM ke lie
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 AdhyAtmika Aloka anukaraNIya bana gayA / usane apane jIvana ke sAtha apanI patnI ke jIvana ko bhI saMyama ke mArga para calAyA / vrata grahaNa kara ghara lauTate hI apanI patnI ko vratagrahaNa kI preraNA kI / patnI ne bhI bhagavAna ke caraNoM meM upasthita hokara zrAvikA ke yogya vratoM ko aMgIkAra kiyaa| isa prakAra pati aura patnI donoM anurUpa ho gae / pati aura patnI ke vicAra evaM AcAra meM jaba samAnatA hotI hai tabhI gRhasthI svarga banatI hai aura parivAra meM pArasparika prIti evaM sadbhAvanA rahatI hai / jisa ghara meM pati-patnI ke AcAra-vicAra meM virUpatA-visadRzatA hotI hai, vahA~ se zAnti aura sukha kinArA kATa kara dUra ho jAte haiN| patnI-pati kA AdhA aMga kahI gaI hai, isakA tAtparya yahI hai ki donoM kA vyaktitva pRthak-pRthak prakAra kA na hokara ekarUpa honA cAhie / donoM meM eka-dUsare ke lie samarpaNa (sva-arpaNa) kA bhAva honA caahie| jaise Adarza patnI svayaM kaSTa jhela kara bhI apane pati ko sukhI banAne kA prayatna karatI hai, usI prakAra pati ko bhI patnI ke prati apane kartavya kA pAlana karanA cAhie / donoM meM se koI eka yadi zrAvakadharma se vimukha hotA ho to dUsare ko cAhie ki vaha pratyeka saMbhava aura samucita upAya se use dharmonmukha banAve / / mahArAnI celanA ne kisa prakAra dharma meM dRr3ha raha kara samrATa zreNika ko dharmaniSTha banAne kA prayAsa kiyA thA, yaha bAta Apa jAnate hoge / Ananda dUradarzI gRhastha thA / usane socA ki ghara meM viSamatA hone se zAnti prApta na hogI / ataeva usane apanI patnI zivAnandA se kahA-"maiMne bAraha vrata . aMgIkAra kiye haiM, devAnupriye / ta bhI prabhu ke caraNoM meM jAkara vrata aMgIkAra kara le|" zivAnandA ne atIva harSa aura ullAsa ke sAtha vrata svIkAra kara liye / / bhagavAna mahAvIra svAmI ke saptama paTTadhara AcArya zrI sthUlabhadra ne mahAmuni bhadrabAhu se dasa pUrvo kA jJAna arthasahita aura antima cAra pUrvo kA jJAna sUtra rUpa meM prApta kiyA / bhadrabAhu ke pazcAt sthUlabhadra ne kauzalapUrvaka zAsanasUtra saMbhAlA | usa kAla taka vIrasaMgha meM kisI prakAra kA zAkhAbheda nahIM huA thA / vaha akhaMDa rUpa.meM cala rahA thA / zvetAmbara, digambara Adi bheda bAda meM hue / sthUlabhadra ke AcAryatva kAla ke 44 veM varSa vIra ni. saM. 214 meM ASADhAcArya ke ziSya avyaktavAdI ninhava hue| ApADhAcArya kA antima samaya sannikaTa AyA / unake zarIra meM prabala vedanA utpanna huI aura unakI jIvanalIlA samApta ho gaI / ve apane ziSyoM ko jo vAcanA de rahe the, vaha pUrNa nahIM ho pAI thI, ataeva dharmasneha ke kAraNa svarga se Akara ve. apane nRtaka zarIra meM punaH adhiSThita ho gae / prAtaHkAla ziSyoM ko jagAkara vAcanA
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka 587 pUrI kI / anta meM unhoMne isa rahasya ko prakaTa kara diyA / batalAyA ki "maiM zarIra tyAga kara svarga calA gayA thA aura punaH isa zarIra meM adhiSThita ho gayA huuN|' isa prakAra guru ke rUpa meM devatA ne kAma kiyA / ziSyoM ne unake zarIra ko tyAga diyA / magara isa ghaTanA ne viSama rUpa dhAraNa kara liyA / katipaya sAdhuoM ke mastiSka meM eka vyApaka sandeha utpanna ho gayA / unhoMne socA hamane asaMyamI deva ko sAdhu samajha kara vandanA kI / aisI sthiti meM kyA patA cala sakatA hai ki kauna vAstava meM sAdhu hai aura kauna sAdhu nahIM hai ? behatara hai ki koI kisI ko vandanA hI na kre| isa prakAra vicAra kara unhoMne Apasa meM vandana vyavahAra banda kara diyA / sthaviroM ne unheM samajhAyA-vaha vAstava meM sAdhu nahIM thA, deva thA, yaha Apane kaise jAnA ? deva ke kahane se hI na ! agara Apa deva ke kathana para vizvAsa kara sakate haiM to jo sAdhu apane ko sAdhu kahate haiM, unake kathana para vizvAsa kyoM nahIM karate? deva kI apekSA sAdhu kA kathana adhika prAmANika hotA hai / phira bhI Apa deva ke kahane ko satya samajheM aura sAdhu ke kathana ko asatya samajhaleM, yaha nyAyasaMgata nahIM hai| isa prakAra bahuta kucha samajhAne-bujhAne para bhI ve sandehagrasta sAdhu samajha na ske| taba unheM saMgha se pRthak kara diyA gayA / pRthak hue sAdhuoM kI maMDalI ghUmatI-ghUmatI rAjagRha nagara meM phuNcii| vahAM ke rAjA usa samaya balabhadra the / unheM ina sAdhuoM kI bhrAnta dhAraNA kA patA cala cukA thA / balabhadra jinamArga ke zraddhAlu zrAvaka the / ataeva unhoMne ina sAdhuoM ko sanmArga para lAne kA nizcaya kiyA / apane sevakoM dvArA sAdhuoM ko bulavAyA / sAdhuoM ke Ane para rAjA ne AjJA dI-"ina sabako madonmatta hAthiyoM ke pairoM se kucalavA diyA jAya / " dekhane sunane vAle daMga raha gae / rAjesabhA meM sannATA chA gayA / sAdhuoM ke paira tale kI dharatI khisaka gii| logoM ne rAjA ke bhItarI Azaya ko samajhA nahIM thA, ataeva unake hRdaya meM uthala-puthala maca gaI / magara rAjA ke Adeza ke sAmane koI cUM na kara skaa| __ madamasta hAthI lAye gaye aura sAdhu eka katAra meM khar3e kara diye gaye / sAdhuoM ke sira para mauta maMDarAne lagI / apanA antima samaya samajha kara unameM se eka . sAdhu ne bacAva karane kA vicAra kiyA / usane socA-"jaba maranA hai to DaranA kyA?, to Akhira rAjA se pUcha to lenA cAhie ki kisa aparAdha meM hameM yaha bhay
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 AdhyAtmika Aloka mRtyudaNDa diyA jA rahA hai / rAjA kruddha bhI ho gayA to prANanAza se adhika kyA karegA ? so vaha to kara hI rahA hai / saMbhava hai hameM apanI saphAI peza karane kA avasara mila jAya / " isa prakAra vicAra kara sAdhu ne kahA-"rAjan ! Apa zrAvaka hokara bhI kyoM hama niraparAdha sAdhuoM ke prANa le rahe haiM ?" / rAjA ko apanI bAta samajhAne kA avasara mila gayA / usane uttara diyA-"kauna jAne Apa loga sAdhu haiM athavA sAdhu, ke veSa meM cora haiM ? Apa apane ko sAdhu kahate haiM magara Apake kathana para kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? jaba Apa logoM ko Apasa meM hI eka-dUsare para vizvAsa nahIM, ApameM se koI kisI ko nizcita rUpa se sAdhu nahIM mAnatA, phira hama kaise Apako sAdhu mAna leM ? agara Apa eka-dUsare ko sAdhu samajhate hote to paraspara vandanA vyavahAra karate / " rAjA ke itanA kahate hI sAdhuoM kI buddhi ThikAne A gaI / unhoMne apanI bhUla ke lie pazcAttApa kiyA / ___jaba zAsana meM kisI prakAra kA visaMvAda utpanna ho aura zAsana kA apavAda hotA ho to zrAvaka DhAla bana jAtA hai aura paristhiti ko sudhArane kA kAma karatA hai| bhItara meM vaha kAna pakar3e to bhI koI burA nahIM mAnatA / sAdhugaNa rAjA balabhadra se kSamAyAcanA karake gurucaraNoM meM jA phuNce| vIra nirvANa samvat 215 meM sthUlabhadra svargadhAma sidhAre / inhIM mahAmuni sthUlabhadra kI bhratArAdhanA kA suphala hama Aja bhoga rahe haiM / hameM isa maMgalamaya jIvana ke cintana kA avasara milA, yaha hamAre kalyANa kA kAraNa vanagA / vandhuo / Apake samakSa jo Adarza upasthita kie gae haiM, ve Apake patha-pradarzaka bana sakate haiN| Apa inase preraNA lete rahege to ApakA jIvana kalyANamaya vana jAegA / svAdhyAya ke sambandha meM paryApta prakAza DAlA gayA hai / AzA karatA hU~ ki Apa svAdhyAya kI dhArA ko TUTane nahIM dege / upAzraya rUpI vidyAlaya meM adhyApaka kI char3I nahIM ghUmegI, phira bhI Apa loga svayaMcAlita astra ke samAna calate rahie / ina zabdoM ke sAtha maiM AhvAna karatA hU~. ki bhagavAn mahAvIra kI maMgalamayo vAloM ko hRdaya meM dhAraNa kara sva-para evaM laukika-lokottaraM kalyANa ke bhAgI bneN|
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru-gajendra-gaNi-guNASTakam vasantatilakAvRttam (1) he tAta ! he dayita ! he bhuvanaikavandho ! zomAnidhe ! sarala! he karuNaikasinco ! tvAmAzrito guru-gajendra jagaccharaNya! mAM tArayAzu bhavayestu bhavAbdhipota! he prANAdhika vallama tAta ! he tribhuvana ke ekamAtra bandho ! he zobhA ke sAgara ! hai nitAnta sarala ! karuNA ke athAha sindhu ! saMsAra ke sacarAcara prANivarga ko zaraNa pradAna karane vAle guruvara gajendra ! (zrI hastimalajI mahArAja sAhaba ) maiM ApakI zaraNa meM AyA hai| hai bhavasAgara se pAra utArane vAle mahAn jahAja ! mujhe zIna hI saMsAra-sAgara se pAra utAriye / svAdhyAyasaMgha-sahadharmisamAja sevA, siddhAnta-zikSaNavidhau vividhopdeshH| adhyAtmabodhanaparAstava zaMkhanAdAH gurujanti deva ! nikhile mahimaNDale'smina / / he gurudeva ! svAdhyAya saMgha, sahadharmi-vAtsalya, samAja-sevA evaM zAstroM ke zikSaNa ke sambandha meM Apake vividha viSayoM ke upadeza aura adhyAtma-bhAva ko prabuddha kara dene vAle Apake zaMkhanAda isa sampUrNa mahimaNDala meM gUMja rahe haiM / /
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 AdhyAtmika Aloka (3) kSoNyA sadA tilakabhUtamarordharAyAma, rAThor3avaMzakSitipaiH paripAlitAyAm / rUpA-satI-tanaya ! kevalacandrasUno ! janmAbhavat tava kaleH madabhaJjanAya / / he rUpAsato ke lAla-zrI kevalacandrajI ke Atmaja ! ApakA. janma kalikAla ke prabhAva ko nirasta karane ke liye, rAThor3a vaMza ke rAjAoM dvArA suzAsita-surakSita sadA sakala mahImaNDala kI tilaka svarUpA marubhUmi meM huaa| (4) tiryaka-na-nAraka-nigoda-surAsurANAM, baMbhramya yoninivaheSu ciraughkaalm| pUrvArjitaiH zubhataraigaNivaryapuNyaiH, labdhAsti te caraNareNu-punIta-sevA / / he AcArya pravara ! mujhe naraka, nigoda, tiryaJca, mAnava, deva, asura Adi caurAsI lAkha jIva yoniyoM meM ananta kAla taka bhaTakane ke pazcAt pUrva janmoM meM upArjita atIva zubha puNyoM ke phalasvarUpa Apake caraNAravindoM kI pavitra raja kI sevA. prApta huI hai| (5) ratnatrayaM durita-durgakSayeka vajra, prApto'smi pUjya ! tava bhUri dayA prasAdAt / mithyAtva moha-mamatA-mada-lumpakAH mAM, kiM hA tathApi na hi deva ! parityajanti / / he pUjyavara ! ApakI asIma dayA ke prasAda se, mujhe. pApoM ke gar3ha ko naSTa karane meM pUrNataH sakSama, vajratulya ratnatraya prApta huA hai / tathApi he ArAdhyadeva ! yaha duHkha kI bAta hai ki ye mithyAtva, moha, mamatva aura mada rUpI luTere merA pIchA kyoM * nahIM chor3a rahe haiM ?
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika Aloka ___591 (6) labdho'si he kuzalavaMza-dhurAdhurINa / saMsAra-tAraNavidhau pttukrnndhaarH| cittaM kaSAya-nikhilArti-harauSadhaM tvA, kalpadva mAmamapi prApta supIr3ito'smi / / he kuzala-vaMza-zramaNa paramparA ke kuzala dhurAgraNI nAyaka ! bhavyoM ko saMsAra-sAgara se pAra lagAne vAle Apa jaise samartha karNadhAra mujhe mila gaye haiM / mujhe bar3A Azcarya ho rahA hai ki viSaya-kaSAyoM tathA saba prakAra ke duHkha-dvandva ko naSTa kara dene meM samartha divya auSadhi tulya evaM sabhI icchAoM ko pUrNa karane vAle kalpavRkSa ke samAna Apako pAkara bhI maiM ( bhava-roga se ) pIr3ita huuN| (7) nAmnApi te guru gajendra ! layaM vrajanti, vighnopasarga-duritaudhabhava-prapaJcAH / sAkSAt zivaudha ! taba darzana-candanena, kariyoyadilayaM ti kimatra citram / / he gurudeva gajendrAcArya ! ApakA nAma lete hI sabhI prakAra ke vighna, upasarga, pApapuMja aura saMsAra ke prapaJca tirohita ho jAte haiM, to he mUrtimAna kalyANakuMjA Apake darzana aura vandana se yadi karmazatru naSTa hote haiM, to isameM Azcarya hI kyA (8) prAtarjapAmi manasA tava nAmamantraM madhye'nhi te smaraNamastu sadA gajendra / sAyaM ca te smaraNamastu zivAta nityaM, nAmaiva te vasatu zaM hRdaye'SmadIye / / he gajendrAcArya ! maiM prAtaHkAla Apake nAmamantra kA antarmana se japa karatA huuN| madhyAhna meM bhI Apake maMgalakArI nAmamaMtra kA smaraNa rahe / nitya hI sAyaMkAla ke samaya meM bhI kalyANa ke liye ApakA smaraNa rahe / he deva ! hamAre hRdaya meM kevala ApakA kalyANakArI nAma hI basA rhe| - gajasiMha rAThaur3a