________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/સંકલના
‘યોગદષ્ટિસમુચ્ચય' ગ્રંથ ભાગ-૨ ના - પદાર્થોની સંકલના
(૪) દીપ્રાદષ્ટિ :
દિપ્રાદષ્ટિમાં પ્રાણાયામ નામનું ચોથું યોગાંગ પ્રગટે છે, ઉત્થાન દોષનો અભાવ હોય છે અને તત્ત્વશ્રવણ નામનો ગુણ પ્રગટે છે; છતાં સૂક્ષ્મ બોધરહિત છે અર્થાત્ પહેલી ચારે દૃષ્ટિઓ સૂક્ષ્મ બોધરહિત છે, તે શ્લોક-પ૭માં બતાવેલ છે.
ચોથી દૃષ્ટિમાં પ્રગટ થતા ભાવપ્રાણાયામનું કારણ, ભાવરેચકાદિનું સ્વરૂપ અને ઉત્થાન દોષના અભાવનું સ્વરૂપ શ્લોક-૫૮-૫૯-૬૦માં બતાવેલ છે. તત્ત્વશ્રવણ ગુણનું સ્વરૂપ અને તેનું વિશેષ ફળ શ્લોક-૧૧ થી ૬૪ સુધી બતાવેલ છે.
પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મબોધ નથી. તેથી સૂક્ષ્મબોધ કેવા પ્રકારનો હોય છે, તેનું સ્વરૂપ શ્લોક-૧૫ઉલમાં બતાવેલ છે.
વળી, પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં યોગમાર્ગ વિષયક બોધ હોવા છતાં સૂક્ષ્મબોધ કેમ નથી, તે બતાવતાં કહે છે કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેદ્યસંવેદ્યપદ તેવું બળવાન છે, જેથી તત્ત્વવિષયક બોધ થવા છતાં સંપૂર્ણ નિવર્તન પામતું નથી; તેથી પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મ બોધ નથી, અને તત્ત્વવિષયક જે સ્થૂલ બોધ છે, તે બોધ પક્ષીચ્છાયામાં જલચરની પ્રવૃત્તિ જેવા બોધ સદશ વેદ્યસંવેદ્યપદથી છે, તે શ્લોક-૧૭માં બતાવેલ છે.
પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેધસંવેદ્યપદ ઉલ્બણ કેમ છે? તે સ્પષ્ટ કરતાં શ્લોક-૧૮માં કહે છે કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં નરકાદિ અપાયશક્તિનું મલિનપણું સૂક્ષ્મબોધને અટકાવનાર છે. માટે અવેદ્યસંવેદ્યપદ ઉલ્બણ છે.
વળી, પહેલી ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવોને ભગવાનના વચનરૂપ ધૃતરૂપી દીપકથી અપાયનું દર્શન તાત્ત્વિક થતું નથી, પરંતુ પરમાર્થની આભા જેવું તત્ત્વદર્શન થાય છે. આથી જ પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અનાભોગાદિથી પાપપ્રવૃત્તિ થાય છે, તે શ્લોક-૬૯માં બતાવેલ છે.
વળી, વેદસંવેદ્યપદવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોની કદાચ પાપમાં પ્રવૃત્તિ થાય તોપણ તપ્તલોહપદન્યાસ તુલ્ય થાય છે, તે કથન શ્લોક-૭૦માં સ્પષ્ટ કરેલ છે.
વેદ્યસંવેદ્યપદવાળા યોગીની પાપપ્રવૃત્તિ તખ્તલોહપદજાસતુલ્ય કેમ થાય છે, તેની યુક્તિ શ્લોક-૭૧માં આપેલ છે.
અવેઘસંવેદ્યપદવાળાને પરમાર્થથી બોધ નથી, પરંતુ વેદસંવેદ્યપદવાળાને જ પરમાર્થથી બોધ છે, તે શ્લોક-૭૨માં બતાવેલ છે.
