________________
તીર્થકર નામકર્મની પ્રાપ્તિમાં ભક્તિનું સ્થાન :
જૈનદર્શનમાં ભક્તિનું પ્રાચીનરૂપ દ્વાદશાંગીના છઠ્ઠા અંગસૂત્ર ‘જ્ઞાતાધર્મ કથા સૂત્ર” માં વર્ણિત તીર્થકર નામગોત્ર કર્મ ઉપાર્જનના વીસ કારણો બતાવવામાં આવ્યા છે. આ વીસ કારણો આ પ્રકારે છે:
(૧) અરિહંત (૨) સિદ્ધ (૩) પ્રવચન - શ્રુતજ્ઞાન (૪) ગુરુ - ધર્મોપદેશક (૫) સ્થવિર (૬) બહુશ્રુત (૭) તપસ્વી. આ સાતેય પ્રતિ વત્સલતા ધારણ કરવી એટલે કે સત્કાર - સન્માન કરવું, ગુણોત્કીર્તન કરવું (૮) નિરંતર જ્ઞાનારાધનામાં તલ્લીન રહેવું (૯) દર્શન વિશુદ્ધિ (૧૦) જ્ઞાનાદિનો વિનય કરવો (૧૧) છ આવશ્યક કરવા (૧૨) ઉત્તરગુણો અને મૂળગુણોનું નિરતિચાર પાલન કરવું (૧૩) પ્રત્યેક ક્ષણ આત્મારાધનામાં વ્યતીત કરવી (૧૪) તપ કરવું (૧૫) ત્યાગ કરવો (૧૬) વૈયાવચ્ચ (સેવા કરવી) (૧૭) સમાધિમાં રહેવું અથવા ગુરુ આદિને સમાધિ (શાતા) પહોંચાડવી (૧૮) અપૂર્વ જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં તત્પર રહેવું (૧૯) શ્રુતની ભક્તિ કરવી (૨૦) પ્રવચન પ્રભાવના કરવી. આ વીસ કારણોમાંથી કોઈને કોઈનું સેવન તીર્થકરત્વની પ્રાપ્તિ કરાવે
ઉપસ્થિત થવાથી વિનમ્રતાની પ્રતિમૂર્તિરૂપ બની જાય છે. અહીં, સ્તોત્રભાવોમાં તાત્વિકદૃષ્ટિથી અવલોકન કરતાં બે બાબતો ખ્યાલમાં આવે છે. આત્મામાં જે નિર્મળતા અથવા શુદ્ધતા ઉત્પન્ન થાય છે તેમાંથી સંચિત કલુષિત અને અશુભકર્મ નિર્જીણ (નિર્જરા) થાય છે તથા આરાધ્ય પરમાત્મા પ્રત્યે જે પ્રીતિમય ભાવો જાગે છે તેમાંથી પુણ્ય સંચય થાય છે. કર્મનિર્જરા આત્મોકર્ષનો હેતુ છે, મોક્ષપરક છે. તથા સંચિત પુણ્યપુંજ સુખપ્રદ છે અને શાંતિપરક છે, જે ભક્તની ઇચ્છાઓની પરિપૂર્તિ કરે છે.
કલ્યાણમંદિર સ્તોત્રની રચના તથા આ સ્તોત્રના હૃદયભાવો તર્ગુણ પ્રાપ્તિ (સ્તુત્યના ગુણોની પ્રાપ્તિ), શાંતિપ્રાપ્તિ, પાપક્ષય, મુક્તિપ્રાપ્તિ આદિ આધ્યાત્મિક લક્ષ્ય જ મુખ્યત્વે રહેલું છે. (૧) તળુણ પ્રાપ્તિ :
ઉપાસક પોતાના ઉપાસ્યની ભક્તિ કરતા સમયે ઉપાસ્યમાં જે ગુણો છે તેનું સંસ્તવન કરે છે. તેના પાછળ તેનું લક્ષ માત્ર તેઓની કૃપા પ્રાપ્ત કરવાનું જ નહીં પણ તેનાથી આગળ વધી પોતે પણ તે પરમપદ પામે તે ભાવના ભળેલી છે. આરાધકના હૃદયમાં સતત તે ભાવો હોય, તે પ્રભુમાં જે ગુણો છે તે ગુણોની પ્રાપ્તિ માટે સ્વયં પાત્ર બને. ભક્તિ તથા સ્તવનમાં ત્યારે આત્મ-પ્રેરણાનો લાભ પણ જોડાયેલો જણાય છે. માટે, શ્લોક - ૧૫ માં કહ્યું છે કે -
"ध्यानाजिनजनेश ! भवतो भविनः क्षणेन
તે વિદાય પરમશિ વગર !” હેજિનેશ્વર! આપના ધ્યાનથી ભવ્યજનો આદેહને છોડી શીધ્રપરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરે છે. વળી, આગળ ૧૭ માં શ્લોકમાં પણ આ જ ભાવોનું વિવરણ છે. આ ભાવોમાં ભક્તહૃદયી આરાધકના પ્રભુના ગુણો પામી પરમાત્મ-દશા પ્રાપ્તિની પ્યાસ જણાય છે. (૨) શાંતિપ્રાપ્તિ :
જગતના પ્રત્યેક પ્રાણી જન્મ, જરા અને મરણના દુઃખોથી પીડિત છે. રાગજૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
છે.
આ ઉપરોક્ત વીસ કારણોમાં પ્રારંભ અરિહંત, સિદ્ધ, પ્રવચન, ગુરુસ્થવીર, બહુશ્રુત તથા તપસ્વી પ્રતિ વત્સલતા -પ્રીતિ અથવા અનુરાગ ધારણ કરવાની જે વાત કરી છે ત્યાં વત્સલતાનો આશય ભક્તિ છે. એટલે અરિહંત, સિદ્ધ આદિનું અંતઃકરણથી કીર્તન કરવું, સ્તવન કરવું તથા તેના સગુણો પ્રત્યે અનુરાગ કરવો, તેના ગુણોનું અનુકરણ કરીને પોતાના આત્મગુણો વિકસિત કરવાનો પ્રયત્ન કરવો તે ખરા અર્થમાં ભક્તિ છે.
આવા ભક્તિમય ભાવોથી યુક્ત અને સ્વઆત્માને શુદ્ધાત્મા પ્રતિ લઈ જવા માટે વીતરાગતામય આધ્યાત્મિક ભાવોથી સભર સ્તોત્ર એટલે આ કલ્યાણમંદિર સ્તોત્ર. આ સ્તોત્રમાં ભક્તહૃદયી આચાર્યશ્રીનો આરાધ્ય પ્રત્યે અત્યંત સમર્પણભાવ
જ્ઞાનધારા - ૨૦
