________________
૧૬
૧૬
આદ્યસ્તુતિકાર શ્રી સમન્તભદ્રસ્વામી વિરચિત બૃહત્ સ્વયંભૂસ્તોત્ર
-મિતેશભાઈ એ. શાહ
જૈન ધર્મ અનાદિકાળથી છે. કાલાતંરે તીર્થંકરો થતાં રહે છે અને જૈન ધર્મ વિશેષ પ્રકાશમાં આવે છે. અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ, અહિંસા, અપરિગ્રહ, છ દ્રવ્ય, સાત તત્ત્વ, નવ પદાર્થ વગેરે જૈન દર્શનના મૂળ સિદ્ધાંતો છે. જૈન ધર્મના અનેક આચાર્ય ભગવંતોએ સ્તુતિ-સ્ત્રોત આદિની રચના દ્વારા ભક્તજનોને પ્રભુપ્રેમથી પ્લાન્વિત કરી દીધા છે. જેમકે બીજી શતાબ્દીમાં થઈ ગયેલા શ્રી કુંદકુંદાચાર્યે ‘દશભક્તિ’, બીજી સદીમાં થયેલા શ્રી સમંતભદ્રાચાર્યે ‘સ્વયંભૂસ્તોત્ર’, છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં થયેલા શ્રી સિદ્ધસેનાચાર્યે ‘કલ્યાણમંદિર સ્તોત્ર', સાતમી સદીમાં થઈ ગયેલા શ્રી માનતુંગાચાર્યે ‘ભક્તામર સ્તોત્ર’ તેમજ આચાર્ય અકલંક દેવે ‘અકલંક સ્તોત્ર’, આઠમી શતાબ્દીમાં થયેલા આચાર્યવિદ્યાનંદજીએ ‘શ્રીપુર પાર્શ્વનાથ સ્તોત્ર’ અને કવિ ધનંજયે ‘વિષાપહાર સ્તોત્ર’, ૧૧ મી સદીમાં થઈ ગયેલા આચાર્ય વાદિરાજે ‘એકીભાવ સ્તોત્ર’, બારમી સદીમાં થયેલા કવિ ભૂપાલે ‘ભૂપાલ ચતુર્વિશતિકા’ અને ઓગણીસમી સદીમાં થયેલા
પં. ભાગચંદજીએ ‘મહાવીરાષ્ટક સ્તોત્ર’ ની રચના કરી.
જ્ઞાનધારા - ૨૦
સ્તોત્રકર્તાનો જીવનપરિચય :
લોકોત્તર બુદ્ધિપ્રતિમા, ન્યાયશાસ્ત્રમાં નિપુણતા, અવિરત સરસ્વતી આરાધના અને અલૌકિક જિનશાસન પ્રેમના ધારક, આદ્યસ્તુતિકાર આચાર્યશ્રી સમંતભદ્રસ્વામીએ પોતાના જન્મથી આ ભારતની ભૂમિને લગભગ બીજા સૈકામાં વિભૂષિત કરી હતી.
તેઓશ્રીનો જન્મ દક્ષિણ ભારતમાં થયો હતો. તેમના પિતા ઉરગપુરના રાજા હતા. (હાલનું ઉરપુર કે જે તમિલનાડુ રાજ્યમાં કાવેરી નદીને કાંઠે ત્રિચિનોપલ્લી પાસે આવેલું બંદર છે.) તેઓ નાગવંશના એક મહાન ક્ષત્રિય રાજા હતા અને તેમનું નામ કીલિકવર્મન હતું. આચાર્યશ્રીનું મૂળ નામ શાંતિવર્મા હતું. બાલ્યાવસ્થાથી જ તેઓ પ્રખર બુદ્ધિશાળી હતા. તેમની બાલ્યાવસ્થાની કોઈ વિશેષ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ એટલું ચોક્કસ છે કે તેમનામાં આત્મકલ્યાણ અને ધર્મોદ્ધારની પ્રબળ ભાવના હતી તથા લોકકલ્યાણને પોતાનું જીવનધ્યેય બનાવવાની તમન્ના હતી. આ ભાવનાને મૂર્તિમંત કરવા વિ.સં. ૧૯૪ માં ૧૮ વર્ષની ઉંમરે તેઓએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી જ્ઞાન અને ત્યાગથી જીવનને મહાન બનાવવાની કલ્યાણકારી પ્રક્રિયા આરંભી હતી.
તેઓની દીક્ષા પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય શ્રી બલાકપિચ્છ મુનિની પાસે કાંચીમાં થઈ હતી. દીક્ષા બાદ કઠોર અધ્યયન દ્વારા પોતાની પ્રતિભાને ખીલવી તેઓ અલ્પ સમયમાં સિદ્ધાંત, ન્યાય, તર્ક, છંદ, અલંકાર, વ્યાકરણ, કાવ્યશાસ્ત્ર આદિ અનેક વિદ્યાઓના પ્રકાંડ વિદ્વાન બન્યા. પૂર્વકર્મયોગે તેઓને ભસ્મક નામનો રોગ થયો. તેઓએ ગુરુ પાસે સમાધિમરણની અનુજ્ઞા માગી, પરંતુ ગુરુએ તેમનું અતિ ઉજ્જવલ ભવિષ્ય જોઈ અનુમતિ આપી નહીં. તેથી તેઓએ ગુરુઆજ્ઞા અનુસાર દીક્ષાનો વ્યુચ્છેદ કરી, ઔષધાદિને ગ્રહણ કર્યા. પ્રસિદ્ધ લોકકથા અનુસાર કાશી (દક્ષિણનું કાશી-કાંચી) માં તેમની સ્તુતિથી ચંદ્રપ્રભુ ભગવાનની સુવર્ણ પ્રતિમા પ્રગટ થઈ. આ પ્રસિદ્ધ પ્રસંગથી
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
۹۶
