________________
જૈન ધર્મનો એક વિશિષ્ટ યંત્રઃ
શ્રી પાંસઠીઓ યંત્ર
- ડૉ. જાગૃતિ નલિન ઘીવાલા
પ્રકારની જોવામાં આવે છે. યંત્રમાં દોરેલા ત્રિકોણ, ચતુષ્કોણ, વર્તુળ, પદ્મ આપણા જ શરીરમાં રહેલી વિવિધ શક્તિના સાધનો છે, યંત્ર તેનો નશો છે. “જેટલા મંત્ર એટલા યંત્ર’ એવી એક ઉક્તિ મંત્રવિશારદોમાં પ્રચલિત છે. દરેક મંત્રને - મંત્રદેવતાને પોતાનો એક ખાસ યંત્ર હોય છે.
યંત્રોનું પૂજન શાસ્ત્રોક્ત વિધિ અનુસાર શુભ દિવસે કરવામાં આવે છે. પૂર્વાચાર્યોએ જ્યોતિષશાનના આધારે યંત્રોની રચના કરી છે. સમ્યદૃષ્ટિ દેવ-દેવીઓના યંત્ર મહાપ્રભાવિક ગણાય છે. યંત્રો બનાવવા માટે સુવર્ણ, ચાંદી, તામ્રપત્ર, ભોજપત્ર, કમળપત્ર વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે. યંત્રના મંત્રાક્ષરો અને અંકો લખવા માટે અષ્ટગંધ, કસ્તુરી, કેસર, કપૂર, રક્તચંદન વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે. યંત્રમાં આરાધ્ય દેવની શક્તિનું કેન્દ્રીયકરણ કરવામાં આવે છે. યંત્ર એકાગ્ર દૃષ્ટિ માંગી લે છે. આવા કોઈ એક વિશિષ્ટ યંત્રપર એકાગ્રતાથી - ધ્યાનથી ચિત્તથી લયલીન બની અંતરયાત્રા કરતાં એ શક્તિકેન્દ્રોનો પ્રત્યક્ષ પરિચય થાય છે. તેને પામી શકાય છે. * યંત્રના પ્રકાર : યંત્રના મુખ્ય બે પ્રકાર છે - (૧) નિત્ય યંત્ર : જેમાં સ્વાભાવિકરૂપે દૈવીય શક્તિ રહેલી હોય છે. દા.ત. શાલિગ્રામ પથ્થર, અપરાજિતા, કમળ આદિ.... તેમાં દરેક દેવની પૂજા થઈ શકે છે. (૨) ભાવ યંત્રઃ ભાવ યંત્રમાં શુદ્ધ ભાવની જ પ્રધાનતા રહે છે. તે ઉપરાંત યંત્રનાં વિશેષ પ્રસિદ્ધ પ્રકાર છે -
(૧) પૂજન યંત્રઃ જેમાં પૂજન યોગ્ય યંત્રો સુવર્ણ, ચાંદી, પંચધાતુ આદિ ધાતુથી બનાવવામાં આવ્યા હોય તેને પૂજન યંત્ર કહે છે અને આ પૂજન યંત્રના ૩ પ્રકાર છે તે...
(૧) પાતાલ યંત્ર જેમાં અંકો, અક્ષરો કોતરેલા હોય, જેની સપાટી મધ્યમથી નીચે હોય તે પાતાલ યંત્ર.
(૨) ભૂપૃષ્ઠ યંત્રઃ સર્વ સામાન્ય મંત્રલેખન તે ભૂપૃષ્ઠ યંત્ર.
| (૩) મેરુપૃષ્ઠ | કૂર્મપૃષ્ઠ યંત્ર : જેમાં અક્ષરો, રેખાઓ, અંકો કાચબાપીઠ સમાન વિશેષ રીતે ઉપસેલા હોય તેવા યંત્રો. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને ચંદ્ર
* યંત્ર અને તેનો પ્રભાવ :
“મનનું રક્ષણ કરે તે મંત્ર - મનના પ્રશસ્ત ભાવોનાં સ્પંદનો સુનિયંત્રિત થઈ સિદ્ધિ અપાવે તે યંત્ર અને મંત્રની શક્તિનો વિસ્તાર એટલે તંત્ર.” યંત્ર એટલે કોઈ વિશિષ્ટ પ્રકારના અક્ષર, શબ્દ કે મંત્રરચના જે કોષ્ટક આદિમાં ચિત્રિત હોય છે. યમ્ - ધાતુ અને ત્ર-પ્રત્યય મળીને ‘યંત્ર’ શબ્દ બન્યો છે. યમ્ = સીમા અને ત્ર= રક્ષણ કરનાર, ત્રાણરૂપ. યંત્રવત ત યંત્ર = જે નિયંત્રણ કરે તે યંત્ર. ‘જીન રાવતે ચેતિ યત્રમ્ = યંત્ર એ તમને ઇચ્છિત વસ્તુ આપે છે અને રક્ષણ પણ કરે છે. યંત્ર એ શક્તિઓનો ભંડાર છે. મંત્રશાસ્ત્ર અનુસાર તેમાં અલૌકિક શક્તિ માનવામાં આવી છે, તેથી જૈન સંપ્રદાયમાં પૂજા કે વિનયમાં મંત્ર સાથે યંત્રનું વિશેષ સ્થાન પ્રાપ્ત છે. યંત્ર સ્થાપના છે, મંત્ર જાપ છે. મંત્રમાં શબ્દ પ્રધાન હોય છે, તેમ યંત્રમાં અંક અથવા આકૃતિ પ્રધાન હોય છે. આ આકૃતિઓ પ્રાયઃ ભૌમિતિક આકારો રૂપે તથા સેંકડો
( ૧૯૬
જ્ઞાનધારા - ૨૦
