________________
જ્યારે સાધક તેમાં લયબદ્ધ થઇ જાય છે ત્યારે ઉત્કૃષ્ટ ભાવની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી પરમતત્વ સાથે એકમેક થઇ જાય છે. સ્તુતિમાં ઇષ્ટદેવના ગુણગાન, ચરિત્ર સાથે સાધક એકતા બાંધે છે.
સંસ્કૃત ભક્તિ સાહિત્યમાં સ્તોત્રની પોતાની એક અલગ પરંપરા છે. જૈન દર્શનમાં સ્તોત્ર લોકપ્રચલિત, લોકભાષા જેવી કે પ્રાકૃત, ગુજરાતી, હિન્દી, મરાઠી, કન્નડ વગેરેમાં રચાયેલા છે. જૈન ભક્તિ સાહિત્યમાં સજઝાય, સ્તુતિ, સ્તોત્ર, સ્તવનમાં પરમાત્માના ચરિત્રના ગુણગાન કરાય છે. જૈન પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલ પ્રાચીન રચનાઓમાં ‘યુઅથવા ‘આ બે શબ્દોનો પ્રયોગ આપણને જોવા મળે છે. ભગવાન મહાવીરે એમની છેલ્લી દેશના ‘ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર” માં સ્તુતિ કરવાથી થતાં લાભો બતાવ્યા છે.
થયુ મકાન્ત-અંતે દિ નાથ? थयथुई मंगलेण नाणदसण चरित बोहिलाभ जणयई । नाणदंस चरितबोहिलाभ संपन्ने यणं जीवे अतकिरियं
વિમાનો વસિય વારાફ્ટંગ 3નારોદ ” ૩.સૂ ૨૪/૨૯
સ્તુતિ કરવાથી જીવ ઉચ્ચગતિ પામે છે. આરાધના પામે છે. ઇ.સ. પહેલી સદી પૂર્વે આચાર્ય કુન્દકુન્દ રચિત નિયમસાર, સમયસારમાં ભક્તિ શબ્દનો પહેલો સંદર્ભ - મી ના રૂપમાં જોવા મળે છે. આચાર્ય સમન્તભદ્રએ સ્તુતિને પ્રશસ્ત પરિણામ આપનારી કહી છે. આચાર્ય માનતુંગસૂરીજીએ પણ ભક્તામર સ્તોત્રમાં સ્તુતિને પાપનાશક બતાવી છે.
પ્રયોજિત ઇષ્ટફળની પ્રાપ્તિ અર્થે ઇષ્ટદેવ, પરમાત્માની સ્તુતિ કરવા જે અભિમંત્રિત, છંદોમ્ય, અલંકારી કાવ્યની રચનાને સ્તોત્ર કહેવામાં આવે છે.
તૂયતે નેન ત્તિ રસ્તોત્રમ્ સ્તોત્ર શબ્દ સંસ્કૃતના “ષ્ટ' ધાતુથી વ્યુત્પન્ન છે અને તેનો અર્થ પ્રશંસા કરવી થાય છે. સ્તોત્રના એક એક પદનો પોતાનો જ મહિમા
છે. દરેક પદનું ખાસ પ્રયોજન હોય છે. દરેક પદની રચના એવી રીતે કરવામાં આવે છે. જે છંદ, લયની મદદથી સાધકના ભાવને ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન ઉપર લઇ જાય છે. જેમાં પરમાત્માના ગુણોની પ્રશંસા કરવામાં આવે છે. તીર્થંકર પરમાત્મા તો વીતરાગી છે અને તેઓ પ્રશંસા કે આલોચનાથી પર છે. તેઓ રાજી થતા નથી અને કોઇ વરદાન આપતા નથી કે નારાજ થઇને શ્રાપ આપતા નથી. દરેક સાધકનું એકજ ધ્યેય હોય છે અને તે પરમપદને પામવાનું છે. પરમાત્મા જેવા બનવાનું છે. જેના શરણે જઇએ તેવા આપણે થઇએ.’ પ્રશસ્ત, નિષ્કામ ભક્તિમય સ્તોત્રના પાઠાદિથી તીર્થકર પ્રકૃતિનો બંધ થાય છે. તીર્થંકર પ્રકૃતિનો બંધ સોળ (૧૬) કારણોથી પડે છે. તેમાંનું એક મહત્ત્વનું કારણ અભીષ્ણજ્ઞાનોપયોગ પણ છે. સ્તોત્ર એ વિવિધ મંત્રો, વિવિધ છંદો અને અલંકારોથી નિબદ્ધ હોય છે. સામાન્ય રીતે સ્તુતિ, સ્તવ, સ્તવન અને સ્તોત્ર લગભગ સમાનઅર્થી થઇ ગયા છે. વિદ્વાનોએ ‘પૂના છે દિલમે રસ્તોત્રમ્' કહીને એક કરોડ પૂજાના પુણ્યને એક સ્તોત્રફળ બરોબર કહ્યું છે. સ્તોત્રોનું પઠન પુણ્યને એક સ્તોત્રફળ બરોબર કહ્યું છે. સ્તોત્રોનું પઠન દેવતાઓને માટે પણ અનિવાર્ય છે. નંદીશ્વર દ્વીપના બાવન જિનાલયોમાં દેવો સદૈવ પૂજા અર્ચના કરતા હોય છે અને સ્તોત્રનું પઠન એ અત્યંત સ્વાભાવિક છે. આચાર્ય સમન્તભદ્રજીએ સ્તોત્રનો ઉદ્દેશ કર્મની નિર્જરા અને પાપને જિતનારું કહ્યું છે. આચાર્ય માનતુંગસૂરીશ્વરજી ‘ભક્તામર સ્તોત્ર’ રચનામાં પરમાત્મા પ્રત્યેની શ્રદ્ધાની પરાકાષ્ઠા અનુભવાય છે. કર્મરૂપી બેડીઓને તોડનાર માત્ર શબ્દ નહીં પણ ભક્તિનો ચમત્કાર છે. તેવી જ રીતે ઉવસગ્ગહર સ્તોત્રમાં ઉપસર્ગનું નિરાકરણ કરવાની અદ્દભુત શક્તિ છે.
સઝાયનું પણ પોતાનું આગવું સ્થાન છે. જ્યારે સજઝાય ગવાય ત્યારે સાધક મનથી ભાવાવસ્થામાં પ્રવેશે છે. ઉદાહરણ તરીકે ચંદનબાળા, અઇમુત્તા અણગાર, ઇલાચીકુમાર આ બધા મહાપુરુષો જીવનમાં જે રીતે રાગમાંથી ત્યાગ તરફ વળે છે તેનું સુંદર ચિત્રણ જોવા મળે છે. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૨૪૧
જ્ઞાનધારા - ૨૦
