________________
૩૦
જૈન સ્તોત્ર સાહિત્યની પ્રભાવકતા
- કનુભાઈ શાહ
ભૂમિકા:- દરેક મનુષ્યને કર્માધીન ફળ મળતું હોય છે. કર્મ પ્રમાણે જેને સુખ મળે છે તે જીવ પોતાનું જીવન સારી રીતે વિતાવે છે અને દુઃખ પ્રાપ્ત થયું તે નિરાશ થઈને પોતાના જીવનને કષ્ટો સાથે પસાર કરે છે. જીવનની વિષમ પરિસ્થિતિમાં વેદનાના કારણે મનુષ્યને પોતાનું જીવન અકારું લાગે છે અને તેવા દુઃખી આત્માઓ વિવિધ પ્રકારના અસહ્ય દુઃખો અને શારીરિક અસાધ્ય વ્યાધિથી કંટાળી આત્મહત્યાનો માર્ગે પણ ક્યારેક વળી જાય છે. આથી પોતાનું જીવન બરબાદ કરી મૂકે છે. સારાસાર કે હિતાહિતની વિચારણા કરવામાં તેમની મતિ કુંઠિત બની જાય છે. છતાં આવી પરિસ્થિતિમાં તેને પરમાત્માનો, જિનભક્તિનો સહારો મળી જાય તો તે પોતાના જીવનમાં પરિવર્તન લાવી શકે છે, પરંતુ જિનભક્તિ કરવી કેવી રીતે ? સ્તુતિ - સ્તવન - સ્તોત્ર દ્વારા પ્રભુની ભક્તિ કરવી એ માનવજીવનની અત્યંત ઉપયોગી આવશ્યકતા છે. જિનભક્તિ :- શ્રી જિનેશ્વરદેવનું નામ મહામંગલકારી છે. તેમની સ્થાપના પણ મહામંગલકારી છે. જિનમૂર્તિ એ પુષ્ટ આલંબન છે. “જિનમૂર્તિ જિન સારિખી’ એમ
માનીને તેની વિવિધ રીતે ભક્તિ કરનારના ભાગ્ય ઉઘડ્યા છે. શાસ્ત્રકારોએ જિનભક્તિના ચાર પ્રકારો દર્શાવ્યા છે : (૧) વંદન (૨) પૂજન (૩) સત્કાર અને (૪) સન્માન.
(૧) વંદન:- બે હાથ, બે ઢીંચણ અને મસ્તક એ પાંચ અંગો ભેગાં કરીને જિનમૂર્તિને પંચાંગ પ્રણિપાત કરવો એ વંદન કહેવાય છે.
(૨) પૂજનઃ- શરીર - મનને સ્વચ્છ કરીને તથા શુદ્ધ વસ્ત્રો પહેરીને જિનમૂર્તિના નવ અંગોએ ચંદનાદિ દ્રવ્યો વડે તિલક કરવા, એ પૂજન કહેવાય છે.
| (૩) સત્કાર :- જિનમૂર્તિ સન્મુખ અક્ષતનો સ્વસ્તિક કરવો, તેના પર ફળ, નૈવેદ્ય, રૂપાનાણું વગેરે મૂકવાં તે સત્કાર કહેવાય છે.
(૪) સન્માન :- અક્ષતની વિધિ પૂરી કર્યા બાદ ચૈત્યવંદનમાં સ્તવન / સ્તુતિ દ્વારા પ્રભુના અદ્ભુત ગુણોનું કીર્તન કરવું એ સન્માન કહેવાય છે. તો સ્તુતિ - સ્તવન - સ્તોત્રો એ શું છે? ચૈત્યવંદનમાં જે સ્તોત્રો બોલવામાં આવે છે તે પણ શું છે તે હવે જાણીએ.
સ્તુતિ - સ્તવન - સ્તોત્રો આ સ્તુતિ- સ્તવન - સ્તોત્ર ઈષ્ટદેવ પ્રત્યેનું કૃતજ્ઞતાપૂર્વકનું વ્યક્તિનું નિવેદન છે. વિદ્વાનોએ એની પરિભાષા કરતાં જણાવ્યું છે કે, ‘સ્તોત્ર એ સ્તોતવ્ય દેવતાના સ્તુતિ કરવા યોગ્ય ગુણોનું કીર્તન છે.” સ્તુતિ - સ્તવન કે સ્તોત્ર એ સમાનાર્થિક શબ્દો છે. સ્તોત્રમાં જે ઈષ્ટ દેવના ગુણોનું સ્મરણ કરવામાં આવે છે તે અસતુ નહોવું જોઈએ. જે આરાધ્ય છે તેના ઉત્કર્ષ દર્શક ગુણોનું જ વર્ણન સ્તુતિ કે સ્તોત્ર કહેવાય છે. જો તેમાં ગુણ ન હોય અને માત્ર કથન હોય તો તે પ્રસારણ કહેવાય છે. એથી આવા ગુણો ઈશ્વરમાં જ હોઈ શકે છે. તેથી આરાધ્ય ઈષ્ટદેવ જ એક સ્તોતવ્ય છે. મંત્ર પદ્યમાં જે છંદોબદ્ધ ગુણકીર્તન થાય છે, તેને સ્તુતિ કે સ્તોત્ર કહેવાય છે.
नमस्कारस्तथाडडशी सिद्धान्तोत्कि: पराक्रमः । विभूतिः प्रार्थना चेति षड्विधं स्तोत्र लक्षणम् ।।
જ્ઞાનધારા - ૨૦
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
