________________
પ્રતિદિન કલ્પવૃક્ષો ક્ષીણ થવા લાગ્યા. એટલે કૃષિ દ્વારા ધનધાન્ય ઉગાડવાનો પ્રારંભ થયો, પણ પ્રત્યેક પ્રદેશ તો એવા ન જ હોય કે જ્યાં ધાન્યનું ઉત્પાદન થાય. જ્યાં ધાન્યનું ઉત્પાદન ન થાય ત્યાંના લોકોને ભૂખે મરવાનો સમય આવ્યો. પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થયો કે ત્યાં સુધી ધાન્યને પહોંચાડવું કેવી રીતે ? આ સમસ્યાના સમાધાન સ્વરૂપે શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુએ પૈડાનું નિર્માણ કર્યું હશે. પૈડાના નિર્માણનો દિવસ આ સંસારના સમગ્ર જનસમુદાયનો ભાગ્યોદયનો દિવસ હશે. આ પૈડું જ આપણા જીવનની ગતિનું આધારરૂપ છે. આજે વિશ્વનું જે વિરાટ સ્વરૂપ છે તે પૈડાં પર જ ચાલે છે. તે પછી તેમણે કુંભાર અને સુથારની કલાએ ગાડી પણ બનાવી.
શ્રી ઋષભદેવે સર્વ પ્રથમ ઘડારૂપી એક શિલ્પની રચના કરી અને તે દ્વારા અનેક પ્રકારની શિલ્પકલાના દ્વાર ઉઘડી ગયા. તેમણે પાંચ પ્રકારના શિલ્પ બનાવતાં શીખવાડ્યા. :- (૧) કુંભાર (૨) ગૃહનિર્માણ (૩) વસ્રનિર્માણ (૪) ચિત્રકલા (૫) નાપિતકલા.
સમવાયાંગ સૂત્ર (પૃ. ૭૨), કલ્પસૂત્ર સુબોધિકા ટીકા અને રાજ પ્રશ્નીય સૂત્ર (પત્ર - ૪૦) માં શ્રી ઋષભદેવે પોતાના જ્યેષ્ઠ પુત્ર ચક્રવર્તી ભરતને બોતેર કલાઓ અને બાહુબલીને ચોસઠ કલાઓ શીખવી હતી તેનો ઉલ્લેખ છે. ભરત અને બાહુબલી ઈત્યાદિ પુત્રોની જેમ જ શ્રી ઋષભદેવે સ્ત્રીશિક્ષણની અનિવાર્યતાને ધ્યાનમાં રાખીને પોતાની બંને પુત્રી બ્રાહ્મી અને સુંદરીને પણ શિક્ષા આપી. બ્રાહ્મીને જમણા હાથથી અઢાર લિપિઓનું અધ્યયન કરાવ્યું અને સુંદરીને ડાબા હાથથી ગણિત વિદ્યાનું જ્ઞાન આપ્યું.
ભક્તામર સ્તોત્ર ઃ- પ્રાચીનતમ જૈન શાસ્ત્રકારોએ રચેલ સ્તોત્રનો મહિમા આજે પણ એટલો જ જોવા મળે છે. આ સ્તોત્રનું માહાત્મ્ય જેટલું રચનાકાળના સમયમાં હતું તેટલું આજે પણ જોવા મળે છે. સર્વ સ્તોત્રમાં ભક્તામર સ્તોત્રનું સ્થાન મુર્ધન્ય છે. રચનાકાર માનતુંગસૂરિનું નામ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ થયું. આ તેમની અદ્ભુત રચના છે. ભક્તામર સ્તોત્રનો શબ્દે-શબ્દ, અક્ષરે-અક્ષર મંત્ર બરાબર છે.
૨૮૬
જ્ઞાનધારા - ૨૦
“મંત્ર એટલે અમુક પ્રકારના અક્ષરોની સંકલના.”
જૈન શાસ્ત્રોમાં મંત્રોનું અનાદિકાળથી પ્રચલન છે. મંત્રો ભક્તિ અને મુક્તિ,
શ્રેય અને પ્રેયની સાધના - આરાધના કરી આપનાર હોવાથી જૈનશાસ્ત્રમાં ગૌરવભર્યું અને વિશિષ્ટ સ્થાન પામ્યા છે.
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્રના ચમત્કારનો અતિ મહિમા ગવાયો છે. એનો એક એક શબ્દ બાહ્ય અને ગૂઢ રહસ્યોથી ભરેલો છે. શ્રી માનતુંગસૂરિજીને તાળાંઓના બંધનથી જંજીરોમાં જકડી લેવામાં આવ્યા હતા. તેમાંથી તેમની મુક્તિ આ સ્તોત્રની રચના દ્વારા થાય છે.
શ્રી માનતુંગસૂરિ બંધન અવસ્થામાંથી કેવી રીતે મુક્ત થયા કે જ્યારે હૈયું ફાટફાટ થઈ જાય તેવો સમર્પણ (dedication) ભાવ ઉછળતો હોય ત્યારે તે શક્ય બને છે.
નમ્રતા, સરળતા અને સમર્પણ એ ત્રણ ભાવોનો સંગમ થાય ત્યારે તેને સંપૂર્ણ સમર્પણ total dedication કહેવાય અને એ અવસ્થાએ પહોંચતા જ લક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકાય છે. શ્રી માનતુંગસૂરિજીએ ભક્તામર સ્તોત્રના પ્રત્યેક શ્લોકમાં ગૂઢાર્થ ભરેલો છે.
શ્લોક-૧-૨ : સંકલ્પ : કોઇપણ કાર્યની શરૂઆત સંકલ્પ કરવાથી થાય છે. સૂરિજીએ સ્તોત્રના પ્રથમ બે શ્લોકની રચના કરતાં જ પોતાનો ધ્યેય જણાવ્યો છે. અહીં ‘અહં
અર્પિ - અહમ્' ની સાથે અપિ નો યોગ થઇ ગયો છે. આ સાથે જ સૂરિજીની વિનમ્રતા ઝળકવા લાગે છે. તેમણે કહ્યું, ‘હું પણ સ્તુતિ આપની કરીશ’. આ સંકલ્પ એક શક્તિશાળી સ્તોત્રનાં નિર્માણનો આધાર બની ગયો.
જ્યારે કોઇપણ કાર્યની શરૂઆત કરીએ ત્યારે સંકલ્પ કરીએ તો અવશ્ય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે માટે કાર્યની શરૂઆત કરતાં જ સંકલ્પ કરવો આવશ્યક છે. ધ્યેય વગરનું કાર્ય અને એ પણ આજના કાળમાં કે કોઇપણ કાળમાં સિદ્ધ થતું નથી. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૨૮૦
