________________
આ તંત્રશાસ્ત્રોક્ત પરિભાષામાં પણ નમસ્કાર, આશીર્વાદ, સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન, પરાક્રમ વર્ણન, વિભૂતિ સ્મરણ અને પ્રાર્થના - આ છ વસ્તુઓ પૈકી એક એક કે સમગ્ર જેમાં હોય, તેને સ્તોત્ર કહ્યું છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભક્તિ, આરાધના કે ઉપાસના અંગે જે સ્તુતિ - સ્તોત્રની રચના થાય તે ઉત્તમ પ્રકારની હોવી જોઈએ. સ્તવન કે સ્તોત્રમાં ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે, તેમના અદ્ભુત ગુણોનું વર્ણન - કીર્તન કરવામાં આવે છે અને છેવટે પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે. જો અરિહંત દેવની ભક્તિ મન-વચન અને કાયાની શુદ્ધિપૂર્વક કરવામાં આવે તો તે મુક્તિ અપાવનારી છે. તે માટે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે કે :
પત્તિ નિકુવા,
ત્રિનંતી પુત્રસંસા કમ્મા ” “શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભક્તિથી પૂર્વના અનેક ભવોના સંચિત કરેલાં કર્મો ક્ષય પામે છે.”
આ ઉપરાંત પ્રભુની ભક્તિ કરવાથી અન્ય શું લાભ થાય છે એ આવશ્યક ટીકામાં કહ્યું છે કેઃ
भतिइ जिणवराणं परमाए खीण - पिज्ज - दासाणं ।
अनाएग्गबाहिला , समाहिमरणं च पावेंति ॥ “રાગ અને દ્વેષનો ક્ષય કરનાર જિનેશ્વર દેવોની પરમ ભક્તિ કરવાથી મનુષ્યો આરોગ્ય, બોધિલાભ અને સમાધિમરણ પામે છે.”
- ભક્તામર રહસ્ય, શાહ, ધીરજલાલ ટોકરશી, પૃ. ૧૩ સ્તુતિ - સ્તવન અને સ્તોત્ર એ બધાયે ગુણકીર્તનના જ પ્રકારો છે. તેમાં સ્તુતિ એક - બે કડીમાં હોય છે, સ્તવન પાંચ કે સાત કડીમાં હોય છે અને સ્તોત્ર આઠ-દસ કડીથી માંડીને સો કે તેથી અધિક કડીમાં પણ હોય છે. આમ છતાં સ્તવન અને સ્તોત્ર | રાક
જ્ઞાનધારા - ૨૦
ઘણી વાર એકબીજાના પર્યાય તરીકે પણ વપરાય છે. દા.ત. ‘ઉવસગ્ગહર' પાંચ કડીઓનું બનેલું શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું સ્તવન છે છતાં સ્તોત્ર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રભુની મૂર્તિના દર્શન-વંદન-પૂજન આદિ કરીએ પણ તેમાં હૃદયનો ભાવોલ્લાસ ન મળે તો જિનભક્તિનો મૂળ ઉદ્દેશ પાર પડતો નથી. જિનભક્તિનો ખરેખર ઉદ્દેશ તો શ્રી જિનેશ્વરદેવ પ્રત્યે અપાર શ્રદ્ધાથી તેમના વિવિધ ગુણો આપણા હૃદયમાં ઉતારવાના છે. પ્રભુના વિવિધ ગુણો તેમના સ્તવન સ્તોત્રના આલંબન દ્વારા જ ભાવોલ્લાસપૂર્વક પાર પાડી શકાય છે. તેથી જ સ્તવન-સ્તોત્રનું મહત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે.
પ્રભુની ભક્તિમાં ભાવોલ્લાસપ્રગટે કેવી રીતે? આ સ્તુતિ- સ્તવન- સ્તોત્રનો અર્થ સમજીએ તો તેનાથી આપણા હૃદયમાં ભાવોલ્લાસ પ્રગટે છે અને કદાચ વધારે સમજ ન પડે તો પણ તેનાથી છેવટે લાભ જ થાય છે. શાસ્ત્રકારો રત્નના દષ્ટાંત દ્વારા સમજાવે છે કે, “રોગીજનોએ જેના ગુણ જાણ્યા નથી, તેવા રત્નો, જેમ રોગીના જ્વર, શૂળ, પ્રમુખ રોગોને સમાવે છે, તેમ પૂર્વોક્ત પ્રશસ્ત ભાવ રચનાવાળા, ગુણવાળા સ્તુતિ-સ્તોત્ર ભાવરત્નો પણ કર્મજ્વર આદિને શમાવે છે.'
- ભક્તામર રહસ્ય, શાહ ધી.રો. પૃ. ૨૦ સ્તુતિ-સ્તવન - સ્તોત્ર દ્વારા જિનેશ્વરદેવની ભાવોલ્લાસપૂર્વક ભક્તિ કરવામાં આવે તો તેની શું લાભ મળે છે તે આપણે જોયું. હવે તેના મહત્ત્વને સદષ્ટાંત થોડાક જ અગત્યના સ્તોત્રો વિશે વિચારીએ.
સ્તોત્રોની પ્રભાવિકતા ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર’ :- આ સ્તોત્રના કર્તા શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી છે. જેઓએ આ સ્તોત્રની રચના શ્રી સંઘના કલ્યાણ માટે કરી છે. આ સ્તોત્રમૂર્તિપૂજક જૈનોમાં મંદિરમાં કરાતા ચૈત્યવંદનમાં અને અન્યત્ર સ્થાન પામેલું છે. જૈનો પોતાના ઘરે પણ નિત્ય ૭, ૨૧ કે ૧૦૮ વાર તેનું પારાયણ કરતા હોય છે. આ સ્તોત્રનું નામ જ સૂચિત કરે છે કે આનો પાઠ ઉપસર્ગો એટલે ઉપદ્રવો, વિનો - અનિષ્ટોનું શમન કરે છે. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૨eto
