________________
સ્તોત્ર :
પરમાત્માને પામવા માટે મુખ્યત્વે ત્રણ માર્ગ છે - જ્ઞાનમાર્ગ, ક્રિયામાર્ગ અને ભક્તિમાર્ગ. આ ત્રીજો ભક્તિમાર્ગ અતિ સરળ છે. ઉત્કૃષ્ટભાવથી કરેલ ભક્તિ અહંકાર અને આસક્તિને દૂર કરે છે. ભક્તિથી હૃદય કોમળ અને કૂણું બને છે. આ કોમળ બનેલા હૃદયમાં સમકિતનું બીજ રોપાય જાય તો તે ફળીભૂત થાય જ છે. અનેક સંકટોથી ઘેરાયેલા મનુષ્ય જ્યારે સાચા હૃદયથી સહાયતા માટે, પરમાત્માની કૃપા માટે ઈષ્ટનું સ્મરણ કરે છે ત્યારે એ કોમળ બનેલા અંતઃકરણમાંથી જે ઉદ્દગારો નીકળે છે તે પરમાત્માની સ્તુતિ કે સ્તોત્ર બની જાય છે. આ અંતઃકરણ જ સ્તોત્રનું ઉદ્ગમસ્થાન છે. માતાના હૃદય સાથે બાળકના સમગ્ર અસ્તિત્વ અને શ્રદ્ધાના કેન્દ્રમાં ‘મા’ જ હોય છે. ‘મા’ જ સારું રક્ષણ કરે છે,પોષણ કરે છે. બીમારીમાં મદદરૂપ થાય છે, શરણરૂપ મારી ‘મા’ જ છે. આવી બાળકના જેવી અતૂટ શ્રદ્ધા સાધકમાં હોય છે, જેના કેન્દ્રસ્થાને પરમાત્મા છે અને જ્યારે તે પરમાત્માને પોકારે છે ત્યારે પોકારના શબ્દો સ્તોત્ર રૂપે બહાર પડે છે. આ સ્તુતિ દુન્યવી સુખ માટે નથી. તેના શબ્દો દ્વારા ભક્તનો પરમાત્મા પ્રત્યેનો અહોભાવ, સમર્પણભાવ અને અવગાઢ શ્રદ્ધા વ્યક્ત થાય છે, જેના સહાયથી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ શક્ય બને છે. જેના પર શ્રદ્ધા, જેનું સતત સ્મરણ તેને તેના જેવો જ બનાવી દે છે. આ સ્તોત્રની શક્તિ છે અને ભક્તમાંથી ભગવાન બનવાનું આ રહસ્ય છે.
આ સ્તોત્રમાં તર્કને સ્થાન નથી. તેમાં શબ્દોની આંટીઘૂંટી નથી કે વાણીવિલાસ નથી. ત્યાં ભાષા કરતા ભાવ, શ્રદ્ધા અને સમર્પણ અગત્યના છે. કહેવાય છે કે ‘પૂજાકોટિસમ સ્તોત્રમ્” કરોડ ગણી પૂજા બરાબર એક હૃદય કમળમાંથી પ્રગટ થયેલ સ્તોત્ર છે.
જૈનાચાર્યોએ રચેલા સેંકડો સ્તુતિ, સ્તોત્ર પૈકી નવસ્મરણ જૈન સમાજમાં પ્રચલિત છે અને પ્રભાવશાળી છે. ‘નવસ્મરણ” અર્થાત જેની વારંવાર હૃદયમાં યાદ આવતી હોય તે નવનો આંક અક્ષય છે. નવને કોઈ પણ સંખ્યા સાથે ગુણવાથી ગુણાકારનો
સરવાળો નવ જ આવશે. આવશેષ રહેશે, કોઈ શેષ નહીં રહે. આ નવ સ્મરણમાં પ્રથમ સ્મરણ નવકાર મહામંત્રનું કરવામાં આવે છે અને ત્યારબાદ ઉવસ્સગ્ગહર સ્તોત્ર, સંતિકર સ્તવન અને ચોથા સ્મરણમાં તિજયપહુન્ન સ્તોત્ર આવે છે. સામાન્ય રીતે સ્તોત્રનો પ્રથમ શબ્દ જ તે સ્તોત્રનું નામ બની જતું હોય છે. જેમ કે ‘ભક્તામર સ્તોત્ર’, ‘ઉવસગ્ગહર” અને તેવી જ રીતે ‘તિજયપહુ’. આ સ્તોત્રનું નામાભિધાન પણ તેના આદ્યપદ પરથી પડેલ છે. આ સ્તોત્રનાં કર્તા શ્રી માનદેવસૂરિ છે. કોઈ વખત શ્રી સંઘમાં વ્યંતરે કરેલા ઉપદ્રવ નિવારવા માટે આ સ્તોત્ર રચ્યું છે. આચાર્ય માનદેવ :
પ્રદ્યોતનસૂરિજીની પાટે મહાપ્રભાવિક શ્રીમાનદેવસૂરિ થઈ ગયા. તેમનો જન્મ મારવાડમાં આવેલ નાડોલ ગામમાં થયો હતો. માતા-પિતાની રજા લઈ સાધુપણું સ્વીકાર્યું. ગુરુચરણમાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરી અગિયારસંગ અને છેદસૂત્ર વગેરેમાં નિષ્ણાત થયા. ગુરુમહારાજે આચાર્યપદવીથી વિભૂષિત કર્યા. પરંતુ તે સમયે શ્રીમાનદેવસૂરિના ખભા પર લક્ષ્મીદેવી અને સરસ્વતીદેવીને સાક્ષાત્ જોઈને ગુરુએ વિચાર્યું કે આ શ્રમણ નિરતિચાર ચારિત્ર પાળી શકશે કે કેમ? માનદેવસૂરિજીએ ગુરુની આ મનોવેદના નિહાળી. તે જ વખતે પ્રતિજ્ઞા કરી કે આજથી હું ભક્તજનને ત્યાંથી આહાર વહોરીશ નહીં અને હંમેશને માટે વિગઈનો ત્યાગ કરીશ. સૂરિજીનું ઉજ્જવલ તપ, અખંડ બ્રહ્મચર્ય અને જ્ઞાનના ઓજસથી પ્રભાવિત થઈને જયા, વિજયા, અપરાજિતા અને પદ્મા નામની ચાર દેવીઓ હંમેશાં વંદન કરવા આવતી.
શ્રી માનદેવસૂરિજીએ શાંતિસ્તવ સ્તોત્રની રચના કરી હતી અને વ્યંતરના ઉપદ્રવને નિવારવા માટે ‘તિજયપહત્ત’ સ્તોત્ર બનાવ્યું. તેઓ વીર સં. ૭૩૧ માં ગિરનાર તીર્થ પરથી અનશન કરીને સ્વર્ગે સિધાવ્યા.
આ સ્તોત્રમાં એકસોને સિત્તેર જિનેશ્વરોની સ્તુતિ હોવાથી તેનું એક નામ ‘સત્તરિસથુત્ત’ પણ છે. સત્તરિય સ્તોત્રનાં કર્તા તરીકે શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. આ સ્તોત્રની ઉત્પત્તિ વિક્રમની નવમી શતાબ્દીમાં થયેલ માનવામાં આવે છે. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૨૨૫
( ૨૪
જ્ઞાનધારા - ૨૦
