________________
૨૩
શ્રી તિજયપહુન્ન સ્તોત્ર
- ડૉ. હીના યશોધર શાહ
મંત્રવિદ્યા ભારત વર્ષની પ્રાચીન પવિત્રસંપત્તિ છે અને માનવજીવનના ઉત્કર્ષ સાધવામાં અતિ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. આત્મસાક્ષાત્કારની સીડી ચડવા માટે ઋષિ, મુનિઓ અને આચાર્યોએ અનેક માર્ગ દર્શાવ્યા છે. તેમાં મંત્રયોગને એક મહત્વનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. જૈનાગમમાં દ્વાદશાંગીમાં બારમું અંગ દૈષ્ટિવાદ છે. તેના પાંચ વિભાગનાં ત્રીજા વિભાગમાં આવેલા ચૌદ પૂર્વમાં દસમું પૂર્વ વિદ્યાપ્રવાદ' છે, જેમાં અનેકવિધાઓ અને મંત્રો હતા. જૈનશાસ્ત્રના જ્ઞાતા વિદ્વાનોનાં કહેવાનુસાર “જૈન ધર્મમાં એક લાખ મંત્ર અને એક લાખ યંત્ર છે.”
મંત્રશાસ્ત્રને લગતા ગ્રંથોની રચના વિશાળ છે. જૈનાચાર્યોએ આરંભકાળથી જ આ વિષય પર લખવાનો આરંભ કર્યો હતો. આગમોમાં મુખ્યત્વે ‘મહાનિશીથ સૂત્ર'માં પંચનમસ્કાર મંત્ર અને સૂરિમંત્રને લગતા મંત્રવિધાનનો વિશેષ ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. શ્રી સિંહતિલકસૂરી, શ્રી જિનપ્રભસૂરિ, શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ, શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય વગેરે અનેક આચાર્યોએ મંત્રશાસ્ત્ર પર સ્વતંત્ર ગ્રંથો લખ્યા છે અને પોતાના મંત્રશાસ્ત્ર સંબંધી અનુભવોને ટીકા ગ્રંથોમાં લખ્યા છે.
મંત્ર :
મંત્રએટલે અમુક પ્રકારના અક્ષરોની સંકલના. જેમવિદ્યુતના સંપર્કથી તણખા ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ જુદા જુદા સ્વભાવવાળા અક્ષરોની યથાયોગ્ય રીતે સંકલના - ગૂંથણી કરવાથી અપૂર્વ શક્તિનો પાદુર્ભાવ થાય છે. મહાપુરુષોએ ઉચ્ચારેલા સામાન્ય શબ્દોમાં પણ અદ્ભુત સામર્થ્ય હોય છે તો પછી ઉદ્દેશપૂર્વક વિશિષ્ટ વર્ણોની સંકલનાથી યોજેલા પદમાં તો અદ્ભુત સામર્થ્ય સમાયેલું હોય છે. આ પદોના - મંત્રોના રચયિતા જેટલા અંશે સંયમ અને સત્યના પાલક હોય તેટલે અંશે તેમાં વિશિષ્ટ શક્તિ સંભવે છે. મંત્રો અનેક પ્રકારના હોય છે. કેટલાક યોગસાધના માટે તો કેટલાક રોગની શાંતિ માટે, કેટલાક લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ માટે તો કેટલાક દુશ્મનોનો નાશ કરવા માટે હોય છે.
જૈનદર્શનમાં ગુરુગમથી પણ મંત્ર મળે છે. પરંતુ ફક્ત ૐ નો ઉચ્ચાર કર્યો હોય, તેના કરતા તેનું સ્વરૂપ અર્થાત ૩ - અરિહંત, ૩ - અશરીરી, સ- આચાર્ય, ૩ - ઉપાધ્યાય અને મુ - મુનિના અક્ષરોમાંથી ૩ + 1 + 3 + ૩ + મ = ૐ મંત્ર તૈયાર થાય છે, તેનું જ્ઞાન આવશ્યક છે. યંત્ર :
જૈનદર્શનમાં યંત્રનું પણ એટલું જ મહત્ત્વ છે. આરાધ્ય દેવની શક્તિનું એક સ્થળે કેન્દ્રીકરણ જેમાં હોય તેને ‘યંત્ર' કહે છે. પ્રત્યેક દેવ-દેવીની શક્તિ અપાર હોય છે. મંત્રની જેમ યંત્રવિદ્યા પણ અતિ ગહન છે. જૈન શ્રમણોએ યંત્ર શાસ્ત્રના જ્ઞાન માટે કેટલાક ગ્રંથની રચના કરી છે. તેમાં વર્ણ, અંકો અને રેખાઓ વડે તે દેવની શક્તિનું યમન -નિયંત્રણ યંત્રમાં કરેલ હોય છે. જૈનશ્રમણોની આ વૈજ્ઞાનિક સાધના સર્વોપરી કહી શકાય એવી છે. પંચદશી, વીશા, ચોવીશા, ત્રીશા, બત્રીસા, ચાલીસા, પાંસઠિયા, સિત્તરિયા, શતાંક, અષ્ટોત્તરશતક અને તેથી પણ અધિક અંકવાળા યંત્રોની યોજનાની સાથે જ આકારભેદથી થનારા ચતુસ્ત્ર, ત્રિકોણ, વર્તુળ, ષટ્કોણ, પંચશંગ, કલશાકાર, ત્રિવૃત્ત, કમલાકૃતિ, તાંબુલ કે પિપલપર્ણાકાર, હસ્તાકાર, અસ્ત્ર, શસ્ત્રકૃતિ મૂલક, પુરુષાકૃતિવાળા ઘણા જ પ્રકારના મંત્રો આશ્ચર્ય પમાડે તેવા હોય છે. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
જ્ઞાનધારા - ૨૦
