________________
દશાને પ્રાપ્ત કરે છે.” શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ લખ્યું છે, “દેહ છતાં જેની દશા, વર્તે દેહાતીત' જેમ જેમ જીવ ધ્યાનમાં સ્થિર થાય છે, ક્ષણે ક્ષણે પરમ સ્વરૂપનો અનુભવ કરે છે. પરમ દશા એટલે આત્મદશા, શુદ્ધ તત્ત્વની અનુભૂતિ. આચાર્યશ્રી શ્લોકમાં કહે છે કે, દેહથી અસ્તિત્વમાં ધ્યાનનો પ્રારંભ થાય છે અને પરિણામ સ્વરૂપ, ધ્યાનના બળથી દેહની મુક્તિ થાય છે. દેહ છૂટી જાય છે. ‘ત્ત વિદા....' એનો માર્મિક અર્થ થાય છે કે દેહની આસક્તિ છૂટી જાય છે. અર્થાત્ દેહ રહેવા છતાં પણ દેહાધ્યાસ છૂટી જાય છે. દેહની પ્રક્રિયા ચાલુ રહે છે પણ સાધક દેહક્રિયાનો દેષ્ટા બનીને દેહની ભોગાત્મક અથવા વિષયાત્મક ક્રિયાઓથી વિમુખ થઈને દેહ હોવા છતાં વિદેહી બને છે.
આ વાત આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેનજી સુંદર ઉપમા આપીને સમજાવે છે. સુવર્ણ જ્યારે ધરતીમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે માટી પથ્થરથી મલિન હોય છે. સ્વર્ણકાર તીવ્ર અગ્નિથી એને તપાવે છે ત્યારે સોનું સ્વયં અલગ પડી જાય છે અને ઉપલ અર્થાત્ પથ્થરભાવ છોડીને ‘વામીઝરત્વ' અર્થાતુ ચમકવા લાગે છે. અહીં પરમાત્મદેશા તે સુવર્ણ છે. તીવ્ર અગ્નિ તે તપોમય સાધના છે અને ‘પત્ત' તે કાર્મણ, ઔદારિક વગેરે શરીરભાવ છે. ધ્યાનની તીવ્ર અગ્નિ સાથે તુલના કરી છે. ધ્યાન સ્વયં મહાન તપ છે, જેની અત્યંતર તપમાં ગણના થાય છે. અહીં મુખ્યત્વે સુવર્ણનું કથન છે પણ ધાતુમાત્રમાં આવી પ્રક્રિયા છે. આ દૃષ્ટાંતથી મૂળભૂત સૂક્ષ્મ જ્ઞાનનો ઉલ્લેખ છે અને જેને જૈન સાધનામાર્ગમાં ભેદવિજ્ઞાન કહે છે. ભેદવિજ્ઞાન એ સમ્યગુદર્શનનો પાયો છે. નવતત્વનો નિર્ણય કરીને જીવ-અજીવનો સ્પષ્ટ નિર્ણય કરવો તે ભેદવિજ્ઞાન છે. ભેદશાનથી દૃષ્ટિ ખૂલી જાય છે અને નીચે પ્રમાણે ત્રણેય ભૂમિકામાં ભેદજ્ઞાન આરપાર ભેદ કરીને અભેદ એવા આત્માને સ્પર્શે છે. (૧) પ્રથમ ભેદવિજ્ઞાન છે - શરીર અને આત્માનો ભેદ (૨) દ્વિતીય ભેદવિજ્ઞાન છે - સ્વભાવ અને વિભાવનો ભેદ (૩) તૃતીય ભેદવિજ્ઞાન છે - પર્યાય અને દ્રવ્યનો ભેદ
આ ત્રણેય ભેદજ્ઞાનને પાર કરીને અખંડ, અવિચ્છિન્ન, અભિજ્ઞ એવા સંપૂર્ણ અદ્વૈત આત્માનો સ્પર્શ કરવો એ છે ઉપાદાનના શુદ્ધ સ્વરૂપનું પ્રાગટ્ય. કવિશ્રીએ આવા શુદ્ધ સ્વરૂપને ‘ાના' અર્થાત્ ‘ચમકવાળું’ કહ્યું છે. ‘પામીર’ જેમ ધાતુનું વિશેષણ છે તેમ પરમાત્મસ્વરૂપનું પણ વિશેષણ છે.
સંપૂર્ણ પદનું લક્ષ્ય પરમાત્મદશા છે. આત્મામાં પરમાત્મદશા પ્રાપ્ત કરવી એ આ શ્લોકનો લક્ષ્યવેધ છે. અર્થથી ઈન્દ્રિયો સૂક્ષ્મ છે, ઈન્દ્રિયોથી મન અધિક સૂક્ષ્મ છે અને મન કરતા બુદ્ધિ અનેક ગણી તીણ છે. બુદ્ધિથી પર આત્મા છે. જ્યાં શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપ બિરાજમાન છે. ધ્યાનરૂપી સાધનથી એ પરમાત્મ સ્વરૂપને ઉજાગર કરવાનો છે, પ્રાપ્ત કરવાનો છે. આ આખી પ્રક્રિયા સાધકને એક નિશ્ચિત દિશા તરફ લઈ જાય છે અને તે દિશા બાહ્યભાવોથી વિમુખ થઈને આંતરિક ભાવો તરફ આગળ વધારે છે. એક વખત દેહ અને આત્માની ભિન્નતાનો અનુભવ કર્યા પછી જીવ ક્રમે ક્રમે એ અનુભવને વધારતો જ રહે છે અને અમુક ભૂમિકાએ પહોંચ્યા પછી પ્રભુનું ઊંડું સ્મરણ કરીને તેના અવલંબનથી જીવ ધારે ત્યારે આ ભિન્નતાનો અનુભવ કરી શકે છે અને તે જ સ્થાન છે. અર્થાત્ ધ્યાનમાં જીવ પોતાનો ઉપયોગ દેહમાંથી ખેંચી લઈને આત્મામાં જ કેંદ્રિત કરે છે, એ સમયમાં એ પોતાના આત્મસ્વરૂપમાં જ લીન રહે છે. આવો અનુભવ કેવળ ભવ્ય જીવો અને તેમાં નિકટભવી જીવો જ સાચા અર્થમાં ધ્યાનમાં જઈ શકે છે. જીવોને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવા પંદરથી વધુ ભવ થતા નથી. જે જીવ પોતાના કર્મમળનો નાશ સંપૂર્ણપણે કરી શકે છે એ ભવ્ય જીવો છે અને જે જીવોના કર્મમળનો નાશ ક્યારે પણ, અનંત કાળે પણ નથી થવાનો, સંસારનું પરિભ્રમણ સદાકાળ ચાલુ રહેવાનું છે તે જીવો અભવ્ય છે. એથી આચાર્ય જે જીવ ક્રમે કરીને મુક્તિ પામવાના છે એવા ભવ્ય જીવોની અહીં વાત કરે છે.
આગળ આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરજી કહે છે કે જે જિનેન્દ્ર પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે, આત્માનું પણ એવું જ સ્વરૂપ છે. આત્માની અભેદ બુદ્ધિથી અન્ય કોઈપણ જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને ચંદ્ર
૨૦૯
જ્ઞાનધારા - ૨૦
