________________
શ્રી બૃહસ્વયંભૂસ્તોત્ર :
આ સ્તોત્રને ચતુર્વિશતિસ્તોત્ર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેમાં તીર્થકરોની ક્રમશઃ ૧૪૩ પદ્યમાં સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. પ્રત્યેક તીર્થંકરની વિશિષ્ટતાનું વર્ણન કરવામાં ભાષા અને અલંકારની એવી રચના કરવામાં આવી છે કે તેથી પ્રત્યેક વર્ણન એક સુંદર સ્તુતિમય ભક્તિરસથી ભરપૂર વર્ણન બને છે અને ગાયક તથા શ્રોતાના મનને ડોલાવે છે. આ ગ્રંથનું પઠન નિત્ય કરવા જેવું છે.
આ ગ્રંથ ચોવીસ તીર્થંકર (વર્તમાન ચોવીશી) ની સ્તુતિરૂપે ઉચ્ચ કોટિનું, સારગર્ભિત, નિર્મળ સુયુક્તિઓથી સુસજ્જિત, સુંદર, સ્વલ્પપદોથી વિભૂષિત અને ભક્તિરસથી ભરપૂર સ્તોત્ર છે. આ હૃદયહારિણી અને અપૂર્વ રચના છે. આ સ્તોત્રમાં સ્તુતિના બહાને જૈનાગમનો સાર અને તત્ત્વજ્ઞાનને ઠાંસીઠાંસીને ભરવામાં આવ્યું છે. ટીકાકાર આચાર્ય શ્રી પ્રભાચંદ્રજીએ આ સ્તોત્રને “નિ:શેષ - નિનોવર - ઘર્ષ - વિપ:' એવું વિશેષણ આપ્યું છે અને ‘તવોદયમમ:' પદ દ્વારા તેને અદ્વિતીય સ્તવન કહ્યું છે. સાથે સૂક્તરૂપે યથાર્થ પ્રતિપાદન કરનાર, નિર્દોષ, અલ્માક્ષર અને પ્રસાદગુણથી વિશિષ્ટ છે. ખરેખર, આ સ્તોત્રનું એક એક પદ પ્રાયે બીજપદ જેવું સૂત્રવાક્ય છે એટલે તે જિનમાર્ગપ્રદીપ’ છે. આ સ્તોત્રમાં જે યુક્તિવાદ છે અને તેના દ્વારા જે અર્થપ્રરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તે જૈનાગમથી અવિરુદ્ધ છે અર્થાત્ જૈનાગમને અનુકૂળ છે. શ્રી જિનસેનાચાર્યે ‘હરિવંશપુરાણ” માં સમતભદ્રાચાર્યના વચનોને શ્રી વીર ભગવાનના વચન સમાન પ્રકાશમાન તથા પ્રભાવશાળી કહ્યાં છે.
આ ગ્રંથમાં ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ અને કર્મયોગની ત્રિવેણી ગંગા છે, જેમાં સ્નાન (અવગાહન) કરવાથી જે શાંતિ, સુખ, જ્ઞાનાનંદનો લાભ થાય છે તે અનિર્વચનીય છે. આ સ્તોત્રમાં વર્તમાન ચોવીસી તીર્થકરોની સ્તુતિ છે. સ્તુતિ -પદ્યોની સંખ્યા બધા સ્તવનોમાં સમાન નથી. ૧૮ મા સ્તવનની પદ્યસંખ્યા ૨૦, બાવીસમાં સ્તવનની ૧૦ અને ચોવીસમા સ્તવનની પદ્યસંખ્યા ૮ છે અને બાકીના ૨૧ સ્તવનોમાં પ્રત્યેકની
પદ્યસંખ્યા પાંચ - પાંચના રૂપમાં સમાન છે. આ રીતે ગ્રંથના પદ્યોની કુલ સંખ્યા ૧૪૩ છે. આ બધા પદ્ય કે સ્તવન એક જ છંદમાં નહીં, પરંતુ ભિન્ન ભિન્ન ૧૩ છંદોમાં નિર્મિત છે, જેના નામ છે - વંશસ્થ, ઈન્દ્રવજા, ઉપેન્દ્રવજા, ઉપજાતિ, રથોદ્ધતા, વસંતતિલકા, પથ્યાવક્સ અનુષુપ, સુભદ્રા - માલતી, મિશ્રયમક, વાનવાસિકા, વૈતાલીય, શિખરિણી, ઉગતા, આર્યાગીતિવગેરે. ક્યાંક ક્યાંક એક સ્તવનમાં એકથી વધારે છંદોનો પ્રયોગ પણ કરવામાં આવ્યો છે.
પ્રારંભિક શબ્દ (સ્વયંભુવા) ની દૃષ્ટિએ “સ્વયંભૂસ્તોત્ર’ નામ રાખવાની પ્રથા અહીં સુઘટિત થાય છે. બીજાના ઉપદેશવિના સ્વયં મોક્ષમાર્ગને જાણીને અને અનુષ્ઠાન કરીને અનંતચતુષ્ટય પ્રાપ્ત આત્માને ‘સ્વયંભૂ' કહે છે. સ્તોત્રના અંતિમ શ્લોક (૧૪૩) માં ‘સમંતમ' શબ્દથી આ સ્ત્રોતની રચના સમંતભદ્રાચાર્યે કરી હોવાનું પુરવાર થાય છે. ચારેબાજુથી જે ભદ્રરૂપ છે તે સમંતભદ્ર છે.
આ સ્તોત્રના આધારે સ્પષ્ટ જાણવા મળે છે કે બધા તીર્થકરો સ્વાવલંબી હતા. તેઓએ આત્મદોષો અને તેના કારણોને સમજીને સ્વયંના પુરુષાર્થથી પોતાના જ્ઞાનબળ અને યોગબળથી તે દોષોને નિમૅલ કરીને પોતાનો આત્મવિકાસ સ્વયં સિદ્ધ કરીને મોહ, માયા, મમતા, તૃષ્ણાદિથી રહિત “સ્વયંભૂ’ બન્યા છે. અર્થાત્ અનંત જ્ઞાન - દર્શન - સુખ-શક્તિને સંપ્રાપ્ત થયા છે. પૂર્ણપદને પ્રાપ્ત કરીને અલગ અલગ જગ્યાએ વિહાર કરીને ભવ્ય જીવોના હિતાર્થે ઉપદેશ (દિવ્યધ્વનિ) પણ આપ્યો છે. તીર્થકરના માર્ગનું અનુસરણ કરનાર વ્યક્તિ પણ ક્રમે કરીને પરમપદને પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ સ્તોત્રમાં તીર્થકરો માટે અનેકવિશેષણોનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. જેમકે પૂતણિત:, યુદ્ધતત્વ:, વિશ્વવાદ, હનિ:, વનિતાત્મા, શાતા, પુથીર્તિ:, વિમુવત:, પિ:, हितानुशास्ता, महतामभिवन्धः, अनघः, कैवल्य विभूति सम्राट, दयामूर्तिः, धर्मचक्रवर्तयिता, વર:, નિમ:, સિનિતા; વગેરે. આ બધા વિશેષણોને આઠ વિભાગોમાં વિભાજિત કરી શકાય - (૧) કર્મકલંક અને દોષો પર વિજયના સૂચક (૨) જ્ઞાનાદિ ગુણોત્કર્ષ જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને ચંદ્ર
જ્ઞાનધારા - ૨૦
ะ
