________________
પોતાનું વિશેષ ધાર્મિક મહત્ત્વ રાખે છે. પ્રત્યેક યંત્ર પોતાનું અલગ અલગ મહત્ત્વ ધરાવે છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સુખ-સમૃદ્ધિ, દીર્ઘજીવન, સારું સ્વાસ્થ્ય વગેરે માટે મંત્રતંત્રની સાથે યંત્રની આધ્યાત્મિક આકૃતિઓનું મહત્ત્વ વિશેષરૂપે રહેલ છે. તંત્રનો પરિચય - પ્રભાવ - રહસ્ય ઃ
મંત્ર-યંત્રની સ્થાપના પછી અનેક વિધિવિધાન અને ક્રમ માટે તંત્ર અર્થાત્ શાસ્ત્રની રચના થાય છે. શાસ્ત્રના અર્થમાં તંત્રમાં લઈ એને યંત્ર મંત્રની સમકક્ષ અર્થમાં મૂકવામાં આવેલ છે. કોઈ વિશેષ સમયમાં કોઈ વસ્તુ વિષયને વિધિપૂર્વક લઈ ઉપયોગ કરવો તંત્રશાસ્ત્રના અંતર્ગત આવે છે. અર્થાત્ દિવસ, પક્ષ, નક્ષત્ર, માસ વગેરેનું ધ્યાન રાખી કોઈ વસ્તુને વિધિપૂર્વક લાવવી તથા ઉદ્દેશ્યાનુસાર ઉપયોગ કરવો એને તંત્ર
વિદ્યા કહેવામાં આવે છે.
તંત્રવિદ્યામાં મંત્રસાધનાની કોઈ આવશ્યકતા હોતી નથી. તેમ છતાં એના સંબંધિત કોઈ મંત્ર હોય તો તેને સિદ્ધ કરી લેવાથી તંત્ર અધિક ગુણકારી બની જાય છે. તંત્રવિધિને સ્વયંમાં જ દેવ માનવામાં અતઃ મંત્ર-યંત્ર જેટલા ગુણકારી છે તેટલી જ તંત્રવિદ્યા પણ ગુણકારી છે. આચાર્યોએ મંત્રને દેવ, યંત્રને એનું શરીર અને તંત્રને એની પ્રિય વસ્તુ માની છે.
‘તંત્ર’ મંત્ર વિદ્યાનું એક પ્રમુખ વિશિષ્ટ અંગ છે. તંત્રોનો સંબંધ વિજ્ઞાનથી છે. એમાં કેટલીક રાસાયણિક વસ્તુઓનો પ્રયોગ થાય છે, જેનાથી એક પ્રકારની વિશિષ્ટ સ્થિતિ પેદા કરી શકાય છે. માનવીય શક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે મંત્ર યંત્રગર્ભિત વિશિષ્ટ પ્રયોગોનો વૈજ્ઞાનિક સંચયન તંત્ર છે. વિદ્વાનોએ ‘તંત્ર’ શબ્દની વ્યાખ્યામાં બે મુખ્ય આશયોને વિશેષ મહત્ત્વ આપ્યું છે. એક દૃષ્ટિકોણથી તેને જ્ઞાનના માર્ગદર્શકના રૂપમાં વ્યાખ્યાયિત કરે છે, જેનાથી લૌકિક દૃષ્ટાને અસાધારણ શક્તિ, અદ્ભુતતા અને વૈશિષ્ટયનો લાભ પ્રાપ્ત થાય છે. બીજો દૃષ્ટિકોણ અલૌકિક અથવા મોક્ષપરક છે. એટલા માટે તંત્રની ચરમ સિદ્ધિ એ જ્ઞાનની બોધિકા છે, કે જેનાથી જન્મમરણના
જ્ઞાનધારા - ૨૦
૧૫૪
બંધનથી ઉનમુક્ત થઈ જીવન સ-ચિત્-આનંદમય બની જાય છે. મોક્ષગત થઈ જવાય અથવા સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરી લે. મંત્ર અને યંત્રથી આ વિષય વિશેષરૂપ સંબંધ ધરાવે છે. માટે તદાનુસાર અભ્યાસ અને સાધનાથી કાર્ય સિદ્ધિદાયક બને છે. આમ, તંત્રમાં મંત્ર તેમજ યંત્રના પ્રયોગથી તંત્રની શક્તિ બેગણી થવાથી સાધનાને સફળ બનાવી શકાય છે.
આ મંત્ર અને યંત્રોના અધિષ્ઠાતા દેવ-દેવીઓ ચોવીસ તીર્થંકરોની સેવા કરવાવાળા યક્ષ-યક્ષિણીઓ હોય છે. તીર્થંકર તો મુક્ત થઈ જાય છે. વીતરાગ હોવાથી કાંઈપણ આપતા કે લેતા નથી, પરંતુ ધર્મપ્રભાવનાની દૃષ્ટિથી આ યક્ષ-યક્ષિણીઓ વગેરે શાસનદેવતા મંત્ર સાધકોને લાભાન્વિત કરે છે. એનાથી સાધકનું પુણ્ય-પાપ કરણ બને છે અને તે પ્રમાણે ફળ મળે છે.
મંત્ર-યંત્રનો મુખ્ય હેતુ મોક્ષનો અને કર્મનિર્જરાનો જ હોવો જોઈએ. જેમ યોગસાધનાનો અંતિમ હેતુ મોક્ષ હોવા છતાં યોગમાર્ગમાં આગળ વધતાં અનેક સિદ્ધિઓ સહજ મળે છે, એવી જ રીતે મંત્ર-યંત્રની સાધનામાં દિવ્યશક્તિઓ, અનેક ભૌતિક સિદ્ધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ સાધકનો હેતુ કર્મનિર્જરાનો જ રહે તેમ જ ઇચ્છા આંકાક્ષાઓથી પર થઈ પોતાની અંતિમ મંજિલને પ્રાપ્ત કરે.
(મુંબઈ સ્થિત જૈન દર્શનના અભ્યાસુ ખીમજીભાઈ તારદેવ જૈન સંઘના સ્થાપક ટ્રસ્ટી, મુંબઈ જૈન મહાસંઘના ટ્રસ્ટી અને છાડવા ધાર્મિક શિક્ષણ બોર્ડના પ્રેરક દાતા છે.)
સંદર્ભસૂચિ ઃ
(૧) નવકાર યાત્રા - સંકલન – જિજ્ઞાસુ
(૨) દિવ્ય સ્તોત્ર : સર્વતોભદ્ર, સાધ્વી ડૉ. દિવ્યપ્રભા
(૩) વેરના વમળમાં – ગુણભદ્રવિજયજી (૪) પારસ મુનિના બોધવચનો
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૫૫
