________________
કરે છે તેમજ તેમના સુનિશ્ચિત ગુણધર્મો યંત્રધારકમાં તે તરંગોને વિકસિત પણ કરે છે. આમ, યંત્ર એક પ્રકારથી સુરક્ષાકવચ છે. યંત્રરચના માત્ર રેખાંકન નથી, પરંતુ તેમાં વૈજ્ઞાનિક તથ્ય પણ રહેલું છે. જેમ મંત્રોમાં નિયત ધ્વનિ અને નાદની પ્રધાનતા હોય છે, તંત્રમાં પદાર્થ અને વિધિની પ્રધાનતા હોય છે તેમ યંત્રોમાં આકૃતિ, અંકની અને અક્ષરની પ્રધાનતા હોય છે.
વિવિધ રેખાઓ દ્વારા ચક્ર, વૃત્તકોણ, ત્રિભુજ, ચતુષ્કોણ વગેરે આકૃતિમાં તેમજ ભોજપત્ર, કાગળ, કાષ્ઠ, કાપડ અથવા ધાતુ ઉપર યંત્રની રચના થાય છે. આ યંત્ર ફક્ત દીપાવલી કે હોળી અથવા ગ્રહણકાળમાં બનાવી સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. બીજાક્ષરવાળું યંત્ર સંપૂર્ણ યંત્ર માનવામાં આવે છે. દરેક ગ્રહના ભિન્ન ભિન્ન યંત્રો હોય છે.
યંત્ર દેવ-દેવીઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. કોઈપણ લક્ષ્યને શીધ્ર પ્રાપ્ત કરવા માટે યંત્ર સાધનાને બધાથી સરળ સાધના માનવામાં આવી છે. મંત્રશાસ્ત્રના અનુસાર યંત્રમાં અદ્ભુત દિવ્યશક્તિઓનો નિવાસ હોય છે કારણ કે સામાન્ય રીતે યંત્રતામ્રપત્ર ઉપર બનાવવામાં આવે છે. તે સિવાય યંત્ર સુવર્ણ, ચાંદી અને સ્ફટિકના પણ હોય છે. આ ચારે પદાર્થો કોસ્મિક તરંગ ઉત્પન્ન કરવાની તેમજ ગ્રહણ કરવાની સર્વાધિક ક્ષમતા ધરાવે છે.
યંત્ર મુખ્યરૂપે ત્રણ સિદ્ધાંતોના સંયુક્તરૂપે છે. જેમ કે આકૃતિરૂપ, ક્રિયારૂપ અને શક્તિરૂપ. એવી માન્યતા છે કે તે બ્રહ્માંડના આંતરિક ધરાતલ પર ઉપસ્થિત આકારનું પ્રતિરૂપ છે. જેમ કે બધા પદાર્થોનું બાહ્ય સ્વરૂપ ગમે તે હોય, પરંતુ તેનું મૂળ અણુઓનું પરસ્પર સંયુક્તરૂપ જ છે. આ પ્રકારે યંત્રમાં વિશ્વની સમસ્ત રચનાઓ સમાહિત છે. યંત્રને વિશ્વવિશેષ દર્શક આકૃતિ કહી શકાય છે. આ સામાન્ય આકૃતિઓ બ્રહ્માંડમાંના નક્ષત્રનું પોતાની એક વિશેષ આકૃતિ રૂપ યંત્ર હોય છે. યંત્રોની પ્રારંભિક આકૃતિઓ મનોવૈજ્ઞાનિક ચિહ્નો છે, જે માનવીની આંતરિક સ્થિતિને અનુરૂપ તેને સારું કે ખરાબનું જ્ઞાન, એમાં વૃદ્ધિ અથવા નિયંત્રણને સંભવ બનાવે છે. એટલા માટે યંત્ર ક્રિયારૂપ છે.
યંત્રની નિરંતર નિષ્ઠાપૂર્વક પૂજા કરવાથી આંતરિક સુષુપ્તાવસ્થા સમાપ્ત થઈ આત્મશક્તિ જાગૃત થાય છે અને આકૃતિ અને ક્રિયાથી આગળ જઈ શક્તિરૂપ ઉત્પન્ન થાય છે, જેનાથી સ્વતઃ ઉત્પન્ન આંતરિક પરિવર્તન અથવા માનસિક અનુભવ થવા લાગે છે. આ સ્થિતિ પર આવતાં અનેક રહસ્યો ખૂલવા લાગે છે.
ઉચ્ચ કોટિના મંત્રના પૂજન - અર્ચન માટે યંત્ર હોય છે. મંત્ર દેવ છે તો યંત્ર દેવગૃહ છે. મંત્રવિદોના અનુસાર તપોધન ઋષિઓ - મુનિઓ દ્વારા જે રેખાકૃતિ બનાવવામાં આવે છે તેમાં તેઓ મનોરથ પૂર્ણ કરવા માટે જે શક્તિ બીજાક્ષરોમાં હોય છે તેને મંત્ર સામર્થ્યથી રેખાકૃતિઓમાં (યંત્રોમાં) ભરી દે છે. આમ, મંત્ર અને મંત્રદેવતા આ બંનેનું શરીર યંત્રકલ્પમાં હોય છે.
યંત્રશાસ્ત્રના અંતર્ગત એવા કેટલાક દુર્લભ યંત્રોનું વર્ણન છે કે જેનું વિધિ વિધાનથી પૂજન કરવાથી અભિષ્ટ ફળની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. યંત્રની ચલ અને અચલ બંને પ્રકારની પ્રતિષ્ઠા કરી શકાય છે. આ યંત્ર ધનપ્રાપ્તિ, શત્રુબાધા નિવારણ, મૃત્યુંજય જેવા કાર્યો માટે રામબાણ પ્રયોગ હોય છે. સ્વયંસિદ્ધ, ઐશ્વર્ય પ્રદાન કરવામાં સર્વથા સમર્થ આ યંત્ર જીવનને સુખ અને સૌમ્યતાથી ભરી દે છે. યંત્રનો સંપૂર્ણ અર્થ સમજવો સરળ છે, પણ એનો આંતરિક અર્થ સમજવો અતિ કઠિન છે કારણ કે મુખ્યતઃ શ્રદ્ધાપૂર્વક કરેલા પ્રયાસના આત્મિક અનુભવથી જ તેને જાણી શકાય છે.
યંત્રની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા ઉત્તમ દ્રવ્યો વડે તેમજ સંબંધિત મંત્રોથી કરવામાં આવે છે. પ્રાણ-પ્રતિષ્ઠા વગર યંત્રને પૂજાસ્થાન પર રાખી શકાય નહીં કારણ કે એવું કરવાથી નકારાત્મક કિરણોના પ્રભાવથી હાનિ થવાની સંભાવના રહે છે. અનેક પ્રકારના યંત્રોને એકવાર પ્રાણપ્રતિષ્ઠા પછી નિયમિત પૂજાની જરૂર હોતી નથી અને તે જીવનપર્યત રાખી શકાય છે.
યંત્રોનો અદ્ભુત મહિમા જોતાં ખ્યાલ આવે છે કે પ્રાચીનકાળથી જ યંત્રો પર આધારિત મંદિરોનું નિર્માણ કરવામાં આવે છે. જે મંદિર યંત્ર આધારિત હોય છે તે
ઉપર
જ્ઞાનધારા - ૨૦
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૫૩
