________________
જૈનધર્મના મંત્ર - યંત્ર - તંત્ર: પરિચય - પ્રભાવ અને રહસ્ય
- ખીમજી મ. છાડવા
ભારતવર્ષ અનાદિકાળથી જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની શોધ, અનુશીલતા અને અનુસંધાનની ભૂમિ રહી છે. વિદ્યાઓની વિભિન્ન શાખાઓ - દર્શન, વ્યાકરણ, સાહિત્ય, ન્યાય, ગણિત, જ્યોતિષ વગેરેમાં ભારતીય મનીષીઓ, ઋષિઓ તેમજ અધ્યવેત્તાઓનું કૃતત્વ અને વ્યક્તિત્વ અનેક દૃષ્ટિથી અસાધારણ રહ્યું છે. આ શોધના પરિણામ સ્વરૂપે મંત્ર-યંત્ર અને તંત્ર સાધનાનું પ્રસ્કૂટન થયું.
ભારતીય મંત્રશાસ્ત્રની આ વિશાળ પરંપરામાં જૈન ધર્મદર્શનમાં પણ મંત્રયંત્ર-તંત્રથી સંબંધિત શાસ્ત્રો પ્રચૂર માત્રામાં ઉપલબ્ધ છે. જૈનદર્શનની પ્રત્યેક વિદ્યાઓનો પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ સંબંધ વીરવાણીથી જોડાયેલો છે. આગમ સાહિત્ય દ્વાદશાંગીનું બારમું
અંગ એટલે દૃષ્ટિવાદ સૂત્ર, જેમાં વિદ્યાપ્રવાદ નામક પૂર્વમાં મંત્ર, યંત્ર અને તંત્રનો વિસ્તારપૂર્વક વિશ્લેષણ તેમજ વિવેચન થયું હતું. જેના આધારે વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ મંત્રશાસ્ત્ર કે સાહિત્યનિર્મિત છે. મંત્રવિજ્ઞાનમાં મંત્ર-યંત્ર અને તંત્ર ત્રણેયનો વિનિયોગ જોવા મળે છે.
મંત્રનો પરિચય - પ્રભાવ - રહસ્ય:
આજે દરેક ધર્મદર્શનમાં શક્તિના ખજાના રૂપે મંત્રો રહેલા છે. ત્યારે મંત્ર શું છે? શું એ માત્ર દોરા-ધાગા, જાદુ-ટોના, મારણ-જારણ કે ચમત્કારિક ચીજ છે? મંત્રોમાં કાંઈક વૈજ્ઞાનિકતા જેવું છે? આવા અનેક પ્રશ્નો આજના બૌદ્ધિક લોકોના મનમાં વારંવાર ઉઠતા હોય છે. ત્યારે આ બધા જ પ્રશ્નોના જવાબ રૂપે કહી શકાય કે મંત્રોમાં ખરેખર તો વિશ્વની વ્યાપક કલ્યાણકારી શક્તિઓ નિહીત થયેલી છે.
રોજબરોજના જીવનમાં પણ અનુભવ થાય છે કે વ્યક્તિ અમુક શબ્દો ઉચ્ચારે છે તેના પર શબ્દની અસરનો ઘણો બધો આધાર રહેલો છે. જેમ બે જુદી જુદી વ્યક્તિઓ પ્રશંસાના સમાન શબ્દો ઉચ્ચારે, તેમાંથી એક વ્યક્તિએ કહેલા શબ્દોની અસર દીર્ઘકાળ સુધી રહે છે, જ્યારે અન્ય ખુશામતખોર વ્યક્તિએ પોતાની ટેવ પ્રમાણે યાંત્રિક રીતે ઉચ્ચારેલી પ્રશંસાની અસર થતી નથી.
ભારતીય મંત્રવિજ્ઞાન અનુસાર દરેક અક્ષર અમુક ગુપ્ત શક્તિનો વાહક હોય છે. અક્ષરોની શક્તિ સંબંધિત આ વિદ્યા “માતૃકાવિદ્યા” કહેવાય છે. જ્યારે મહાપુરુષો પોતાની એકાગ્ર થયેલી સંકલ્પશક્તિને અમુક શબ્દોમાં આરોપિત કરે છે ત્યારે તે શબ્દોના અક્ષરોની સાહજિક ગોઠવણ જ એવી રચાઈ જાય છે કે પોતાની મેળે અમુક અક્ષરોની નિકટતાને કારણે શક્તિઓનો સ્તોત્ર ઉત્પન્ન થાય છે. એટલે જ મહાપુરુષો શબ્દ ઉચ્ચારે છે ત્યારે તેની અસર ઊંડી થાય છે. મંત્રની એક વ્યાખ્યામાં કહેવાયું છે, ‘મનનાર્ ત્રાયતે તિ મંત્ર ' મનન, સતત અનુશીલન દ્વારા કાર્યાન્વિત બનીને રક્ષણ કરે છે, ફળ આપે તે મંત્ર. મંત્રની પોતાની પૂર્ણ અને સ્વતંત્ર સત્તા છે. જીવનમાં પાર્થિવ - અપાર્થિવ, ચેતન - અચેતન, નિષ્ક્રિય અને સક્રિય જીવમાં મંત્રની સર્વોપરિ મહત્તા રહેલી છે.
‘મંત્ર' ની વ્યાકરણ શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જુદી જુદી વ્યાખ્યા જોવા મળે છે. ‘મંત્ર’ શબ્દ મન્ ધાતુથી ‘ત્ર પ્રત્યયથી બનેલ છે. જેના દ્વારા આત્મદ્રવ્યનો નિજાનુભવ કરવામાં જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને ચંદ્ર
૧૪૯
૧૪૮
જ્ઞાનધારા - ૨૦
