________________
આવે તે મંત્ર છે. બીજા પ્રકારે તનાદિગણ “મનું' ધાતુથી ‘ષ્ટ્રનું પ્રત્યય વડે ‘મંત્ર’ શબ્દ બને છે. આ વ્યુત્પત્તિના અનુસાર જેના દ્વારા આત્મદ્રવ્ય પર વિચાર કરવામાં આવે તે મંત્ર છે. ત્રીજા પ્રકારે સમ્માનાર્થક ‘મન’ ધાતુથી “ષ્ટ્ર’ પ્રત્યય વડે મંત્ર શબ્દ બને છે. આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર જેના દ્વારા પરમ પદમાં સ્થિત પાંચ ઉચ્ચ આત્માઓ અથવા શાસન દેવી-દેવતાઓનો સત્કાર કરવામાં આવે તે મંત્ર છે.
શાબર મંત્ર, વૈદિક મંત્ર, તાંત્રિક મંત્ર વગેરે મંત્રોના મુખ્ય પ્રકાર છે. તેવી જ રીતે ઓમ (ઉ) જેવા એકાક્ષરીથી નવ અક્ષર સુધીના મંત્રો બીજમંત્રો કહેવાય છે. દશ અક્ષરથી વીસ અક્ષર સુધીના મંત્રોને મંત્રો કહેલ છે. જ્યારે વીસથી વધુ અક્ષર હોવાથી તે માલામંત્ર કહેવાય છે.
મંત્રનિર્માણ માટે , ટી, વસ્તી, શ્રી જેવા અનેક બીજાક્ષરોની આવશ્યકતા હોય છે. સાધારણ રીતે આ બીજાક્ષર નિરર્થક લાગે, પરંતુ આ બીજાક્ષરો ઘણા જ સાર્થક હોય છે. એનામાં આત્મશક્તિ અથવા તો દેવતાઓને જાગૃત કરાવી શકાય તેવી શક્તિ હોય છે. તેમજ આ બીજાક્ષર અંતઃકરણ અને સમર્પણની શુદ્ધ પ્રેરણાના વ્યક્ત શબ્દ છે.
બીજકોશ’ અનુસાર આ બીજાક્ષરોની ઉત્પત્તિ મુખ્યતઃ નમોકાર મંત્રથી જ થઈ છે. કારણ કે માતૃકા ધ્વનિ આ મંત્રથી જ ઉદ્ભુત છે. બધામાં ‘’ પ્રધાન બીજ ગણાય છે. તેને તેજોબીજ, કામ બીજ અને ભવબીજ માનવામાં આવે છે. પંચપરમેષ્ઠી વાચક હોવાથી ‘' ને સર્વ મંત્રનો સારતત્ત્વ બતાવ્યો છે. એને પ્રણવવાચક પણ કહેવામાં આવે છે. એવી જ રીતે અન્ય શ્રી, શ્રી આદિ બીજની ઉત્પત્તિ નમોકારમંત્રના જુદા જુદા પદોમાંથી થઈ છે. ભક્તામર યંત્ર, મંત્ર, કલ્યાણમંદિર યંત્ર, મંત્ર, યંત્ર મંત્ર સંગ્રહ વગેરે માંત્રિક ગ્રંથોના અવલોકનથી ખબર પડે છે કે સમસ્ત મંત્રોના રૂપબીજપલ્લવ આ મહામંત્રથી જ નીકળે છે.
પ્રાચીન ધર્મગ્રંથોમાં મંત્રજાપના મહત્ત્વને વિસ્તારથી બતાવ્યો છે. વારંવાર લયબદ્ધ જાપ કરવાથી આ શબ્દોમાં પારસ્પરિક સંઘર્ષણથી વાતાવરણમાં એક પ્રકારની | ૧૫૦ |
જ્ઞાનધારા - ૨૦
વિદ્યુત તરંગ ઉત્પન્ન થવા લાગે છે ત્યારે સાધકની ઇચ્છાશક્તિ સ્વીચનું કામ કરે છે, જેનાથી આત્મિક શક્તિ તેમજ સમસ્ત વાતાવરણ શુદ્ધ બનતાં દેવતાઓ પણ આકર્ષાય છે. તેમજ મંત્રશક્તિ પ્રાણઊર્જાને જાગૃત કરે છે અને મંત્ર જ દેવ સમાન બની જાય છે. સાધકની ઇચ્છિત ભાવનાઓને બળ મળવા લાગે છે અને તે જે ઇચ્છે છે તે જ થાય છે. મન-વચન અથવા ઉપાંશુ જાપ દ્વારા મંત્રોનો જાપ કરવામાં આવે છે. સ્પષ્ટ મંત્રોચ્ચાર કરવા તે વાચિક, મનમાં મંત્રનું રટણ તે માનસ તેમ જ બીજા સાંભળી ન શકે તેમ જાપ કરવા તે ઉપાંશુ જાપ કહેવાય છે.
મંત્રની સિદ્ધિ માટે મંત્રને ગુપ્ત રાખવો જોઈએ. એવી જ રીતે મંત્રજાપમાં આસન, માળા, શુદ્ધ ઉચ્ચારણ, મનની એકાગ્રતા, વસ્ત્ર, સ્થાન, દિશા, સમય, સંખ્યા વગેરેનું પાલન અત્યંત જરૂરી હોય છે. મંત્રસાધના જો વિધિવત્ થાય તો જ ઈષ્ટ દેવીદેવતાની કૃપા પ્રાપ્ત થાય. મંત્ર પ્રતિ પૂર્ણ આસ્થા, દેઢ સંકલ્પ અને ઇચ્છા ત્રણેય યથાવતું હોય તો જ મંત્ર ફલદાયક બને છે.
આધુનિક યુગમાં પણ શબ્દોના અદ્ભુત પ્રયોગો જોવા મળે છે. જેમ કે મેઘમલ્હાર રાગથી વરસાદ વરસે છે, તો દીપકરાગથી દીપક પ્રગટે છે. એટલું જ નહીં, લખનૌના એક વૈજ્ઞાનિકે સ્લાઈડના માધ્યમથી સિદ્ધ કર્યું હતું કે સંગીતની સ્વરલહરી સાંભળી ગાય-ભેંસો પણ અપેક્ષા કૃત વધારે દૂધ આપે છે. વિદેશોમાં પણ આવા જ પરીક્ષણથી જાણવા મળે છે કે રાગ-રાગિણીઓથી શેરડી, સફરજન કે ધાન્ય આદિની ખેતી પ્રભાવિત થાય છે. આ ઉપરથી કહી શકાય કે મંત્રની સૂક્ષ્મ શક્તિને જગાડીને પણ અસાધારણ કાર્યનું સંપાદન કરી શકાય. યંત્રનો પરિચય - પ્રભાવ - રહસ્યો :યંત્ર:- વિવિધ રેખાઓને નિયત આકૃતિમાં અંકિત કરવું તેને યંત્ર કહે છે. આ યંત્રને ઊર્જાનો પિંડ કહ્યો છે. રેખા સમૂહથી ઉદ્ભુત આકૃતિમાંથી તરંગમય ઊર્જા સંયોજન અને અનુભૂતિના બળ પર ચેતના કેન્દ્રોને ઉદ્દીપ્ત કરે છે. એમાં આકર્ષણ અને વિકર્ષણ બન્ને શક્તિઓ નિહીત હોય છે. આ આકૃતિઓ સ્વયં તરંગોને પોતાની તરફ આકર્ષિત જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૫૧
