________________
એમ નોંધે છે, જ્યારે સ્તોત્રનો અર્થ તેઓ “ઉદ્ગાતાને સહાયક પુરોહિત વગેરેના ગાયનોને સૂચવનાર’ આપે છે.
એક રીતે સ્તોત્ર - એ કાવ્ય સ્વરૂપ છે, પરંતુ લઘુકાવ્યમાં છંદ, લય મહત્ત્વના છે. એના બે ભાગ પણ પાડી શકાય છે, લઘુસ્તોત્ર અને બૃહતસ્તોત્ર. લઘુસ્તોત્રમાં મુક્તક કે ગીતકાવ્ય હોય છે. એમાં ૧૦૦ કરતાં ઓછી શ્લોક સંખ્યા હોય છે, જ્યારે બૃહમાં ૧૦૦ કરતાં વધુ હોય છે. શીર્ષકમાં આરાધ્યદેવ અથવા વિષયવસ્તુનું નામ આવરી લેવાય છે.
કવિ અથવા ભક્તને મન તેના આરાધ્ય દેવ જ અજરામર, સર્વસત્તાધીશ, પરબ્રહ્મ પરમાત્મા છે. પરમાત્માના ગુણમહિના અને સર્વસમર્થતાના સંદર્ભમાં ભક્ત પોતાને પામર અને દીન અનુભવે છે. પોતાને બાળક સમાન માની પોતાની ભાવનાઓ ભગવાનના ચરણોમાં સમર્પિત કરે છે. ભક્તના વિભિન્ન ભાવોને સમજવા કેટલાક ઉદાહરણો નોંધનીય છે.
ભક્તિનો મહિમા, સમર્પણ, આત્માની સ્થિતિનો સ્વીકાર અહીં જોવા મળે છે.
જેમ કે કવિ માનતુંગાચાર્ય પોતે જિનેન્દ્રની સ્તુતિ કરવા પ્રવૃત્ત થયા છે. તે પોતાનો જળમાં ચંદ્રના પ્રતિબિંબને પકડવાનો પ્રયાસ કરતા નાદાન બાળક સમાન ગણાવે છે. “વસંતઋતુમાં કોયલ મધુર કૂજન કરે છે. તેમાં આમ્રમંજરીનો સમૂહ જ એક માત્ર કારણ છે. તેમ મને તારી જ ભક્તિ વાચાળ બનાવે છે.’’ લક્ષ્મીદેવીની સ્તુતિ કરવા ઉદ્ધૃત કવિ પોતાની કર્કશ વાણીનું નિરૂપણ કરતાં કહે છે, “હે માતા ! પ્રાતઃકાળે કમળવનમાં સંચાર કરતી વેળાએ જે તારા કોમળ ચરણકમળ પુષ્પની મૃદુલ શિખાઓથી પણ વ્યથા પામે છે. તેવા તે ચરણોમાં મારી આ કઠોર વાણી કેવી રીતે પ્રવેશે ?’’ અન્ય સ્તોત્રમાં શિવના મહિમાનું વર્ણન કરતાં પુષ્પદંત કહે છે, “હે પ્રભુ ! આપ મધ જેવી મધુર અને અમૃત સમાન જ્ઞાનયુક્ત વેદવાણી ઉત્પન્ન કરનાર છો, તો
જ્ઞાનધારા - ૨૦
૧૧૦
પછી બ્રહ્માની વાણી શું આશ્ચર્ય પમાડે ? છતાં હે મહાદેવ ! આપના ગુણોનું વર્ણન કરવાના પુણ્ય વડે મારી વાણીને હું પવિત્ર કરું એ હેતુથી જ આ કામમાં મારી બુદ્ધિ તત્પર થયેલી છે.’’
વિદ્વાનોના મતાનુસાર સ્તોત્ર કાવ્યમાં સંગીતમય અર્થાત્ ગેયતા અનિવાર્ય છે. સંગીતમાં રાગ યોજના આવશ્યક છે. રાગ શબ્દ ધાતુ રત્ માંથી નિષ્પન્ન થયો છે, જેનો અર્થ થાય છે પ્રસન્ન કરવું. આથી સ્વરોની એ વિશિષ્ટ રચના રાગ છે, જેમાં સાંભળનારના ચિત્તને પ્રસન્ન કરનાર સ્વર તથા વર્ણ બન્ને હોય. સંગીતના બન્ને તત્ત્વો નાદ સૌંદર્ય અને સંગીતત્વ, સ્તોત્રકાવ્યમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, જેનાથી સ્તોત્ર અત્યંત પ્રભાવશાળી અને પ્રેક્ષણીય બને છે. પંડિત ઓમકારનાથ ઠાકુરના મંતવ્યાનુસાર “સંગીતમાં શબ્દના અર્થનું જ્ઞાન થયા વગર જ ભાવ યા રસની પ્રતીતિ થઈ જાય છે.’’ સરળ, સહજ, સંગીતાત્મક અભિવ્યક્તિનું ઉત્તમ ઉદાહરણ શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્ય રચિત ‘મધુરાજવમ્’ છે. ‘ઘર મધુર વવનું મધુરમ્' શ્લોકની પંક્તિના ગાન સમયે મધુર શબ્દના ઉચ્ચાર સાથે જ મધુર રસની હેલી વરસે છે અને ૨સરાજ નટનાગર શ્રીકૃષ્ણની મોહિની મૂરત ભક્ત હૃદયમાં સાકાર બને છે. વલ્લભાચાર્ય વિરચિત “શ્રીનન્તઝુમારાજવમ્’’ શ્રી ચિંતામણિ રચિત “ૌરીશાષ્ટવક્રમ્’’ તેના ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે. ક્યારેક કવિ અનુપ્રાસ, યમક અલંકાર યોજના દ્વારા વર્ણ કે પદની પુનરાવૃત્તિ દ્વારા સુંદર લય માધુર્ય નિષ્પન્ન કરે છે. રાવણકૃત “શિવતાંડવસ્તોત્રમ્’’ માં નાદ અને લય માધુર્યની અનોખી છટા દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
કોઈપણ મંત્ર કે સ્તોત્ર એ માત્ર ધર્મનું પ્રતિબિંબ નથી પણ માનવીય ચૈતસિક અવસ્થાનું પ્રમાણ છે. અસ્તિત્વની ઊર્જાનું પ્રમાણ છે. સ્વયંને પામવા માટેનો યજ્ઞ છે, ધ્વનિનું પરિવર્તન થઈ પ્રકૃતિમાં રૂપાંતર થવું અને એકાકાર થવું - એ અનુભવની વાત છે, એને સીમિત શબ્દોમાં ન મૂકી શકાય.
છેલ્લે,
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૧૧
