________________
આપનું શરીર ત્રણે જગતના દુઃખો હણવા સમર્થ છે. આ આખા પદમાં દાર્શનિક સિદ્ધાંત ‘પરમાણુવાદ’ ઉજાગર થયો છે.
અર્થાત્ અણુ અને મહત્ની પ્રક્રિયાનો ગૂઢાર્થ ચરિત થાય છે. પરમાણુવાદની પ્રક્રિયામાં નાના નાના નથી અને મોટા મોટા નથી. અણુ અને મહદ્ બંને એકબીજા સાથે સંબંધ રાખે છે અને સમગ્ર વિશ્વ અણુથી મહત્ અને મહત્થી અણુ એ પ્રકારની સંઘટન, વિઘટનની ચક્કીમાં પિસાઈને ભિન્ન ભિન્ન દેશ્યમાન સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે. સમગ્ર વિશ્વલીલાનો આવિર્ભાવ થાય છે અને પુનઃ વિલુપ્ત થવાથી એમાં બધા દેશ્ય તિરોહિત થઈ જાય છે. ભગવદ્ગીતામાં કહ્યું છે ‘અવ્યયતાત્ વ્યવતે મતિ પૂર્ણ વ્યવતાત્ અવ્યયતં મર્થાત ।' અર્થાત્ અપ્રગટથી પ્રગટ અને પ્રગટથી અપ્રગટ. બીજથી વૃક્ષ અને વૃક્ષથી બીજ પ્રગટ થાય છે અને વૃક્ષ વિલુપ્ત થઈને પરમાણુની સૃષ્ટિમાં જતો રહે છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં આ પ્રક્રિયાની બહુ વિશરૂપે વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. પરમાણુથી દ્વિપ્રદેશી સ્કંધ, પ્રિદેશી, ચતુપ્રદેશી યાવત્ સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત પ્રદેશી સ્કંધો અને મહાસ્કંધ પણ બને છે અને ફરીથી તે જ સ્કંધો વિખરાઈને પરમાણુમાં પ્રવર્તિત થઈ જાય છે.
સાતમાં શ્લોક દ્વારા મંત્રનો મહિમા ગાયો છે. ૐૐ હ્રીં શ્રીં વગેરે બીજમંત્રો છે, જેનો શ્રદ્ધાપૂર્વક જાપ કરવામાં આવે તો મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રીં અને હ્રીં જે બે પ્રબળ શક્તિ છે જેનો બીજમંત્રોમાં આચાર્યોએ ઉલ્લેખ કર્યો છે. બંને શક્તિઓને આ ચિંતામણિ મંત્રમાં સંયુક્ત કરીને મંત્રની મહાનતા પ્રગટ કરી છે.
આઠમા શ્લોકમાં એ જ ચિંતામણિ મંત્રનું આલંબન લઈને એક વિશેષ વિશિષ્ટ સાધનાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. મુનિઓ માટે ત્યાગ વૈરાગ્યનો માર્ગ જ શ્રેષ્ઠ હોવા છતાં ચંચળ મનને વશ કરવા માટે અને આંતરિક શક્તિઓને જાગૃત કરવા માટે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના યોગીજનોએ વિલક્ષણ પ્રયોગ કર્યો છે. એમ છતાં જૈન જપસાધનામાં હિંસાત્મક ભાવ અને તમોગુણનો અભાવ છે.
૧૩૮
જ્ઞાનધારા - ૨૦
સ્ત્રગ્ધરા છંદમાં રચાયેલ નવમા શ્લોકમાં તો અમંગલ તત્ત્વોના પરિહારથી
શું પ્રાપ્ત થઈ શકે એનો નિર્દેશ છે. કવિએ સ્વયં વ્યવહારિક અનુભવોના આધારે વિપરીત ફલદાયી ચૌદ પ્રતિકૂળતાનું વર્ણન કર્યું છે. રોગ, શોક, ક્લેશ, દુશ્મનનો ઉપદ્રવ, મૃગી, ભૂકંપ, વ્યાધિ, અસમાધિ, દુષ્ટ આચરણ, પુણ્યહીનતા, શાકિની-ભૂતપિશાચનો ઉપદ્રવ, વાઘ-હાથીનો પ્રહાર, સર્પાદિકના દંશ વગેરે અમંગલ નષ્ટ થાય છે. આ રીતે કવિએ સંભવતઃ જેટલા અમંગલ છે એના વિષય માટે ચિંતામણિને એક ઉત્તમ સાધન માન્યું છે.
માત્ર અમંગલના પરિહારથી જ સુખની પ્રાપ્તિ થતી નથી, પરંતુ ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથની સ્તુતિ કરવી જરૂરી છે. એનાથી જ આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે તેમજ કલ્પવૃક્ષ, પારસમણિ, કામધેનુ આદિ અલૌકિક પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. બ્રહ્માંડમાં - વિશ્વસત્તામાં એક શુભ શક્તિ પ્રવાહિત થાય છે. એની ઉપલબ્ધિ થાય છે. આમ ૧૦ મી ગાથામાં સ્તોત્રના મહિમાનું પ્રાગટ્ય કર્યા પછી કવિ અંતિમ અગિયારમાં શ્લોકમાં એનો સાર શું છે એ બતાવ્યું છે.
इति जिनपतिपार्श्व पार्श्वः पार्श्वाख्य यक्षः । पदालीतदूरितीध: प्रीणितप्राणी सार्थः ॥ त्रिभुवनजनवांच्छा दान चिंतामणिर्वा: । शिवपद तरुवीजं बोधिबीजं ददातु ॥ ११ ॥
અર્થાત્ - આ પ્રમાણે જિનપતિ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પાસે રહેનારો પાર્શ્વ નામનો યક્ષ, જેના પાપકર્મો નષ્ટ થઈ ગયા છે અને જે ત્રણે ભુવનની વાંચ્છા પૂરવામાં ચિંતામણિ સમાન છે, તે મોક્ષપદરૂપી વૃક્ષનું બીજરૂપ સમકિત મને અર્પણ કરો.
પદના પ્રારંભમાં ઈતિ શબ્દ ગાંભીર્યપૂર્ણ છે. ઈતિ સમાપનવાચી પણ છે અને સાટવાચી પણ છે. વ્યાકરણમાં ઈતિ શબ્દ અસીમ ભાવોનો પ્રદર્શક છે. અહીં કવિએ ઈતિ કહીને આગળના દશ શ્લોકોનું સંપૂર્ણ આખ્યાન કરી દીધું છે. ચિંતામણિનો મહિમા પૂર્ણરૂપથી પ્રગટ કરી દીધો છે. ચિંતામણિના ગુણોની સીમા નથી. અસીમ જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૩૯
