________________
મંત્રની પરિભાષા, પ્રાપ્તિ અને પ્રભાવ
- ડૉ. છાયા પી.શાહ
મંત્રની પરિભાષા :
‘સ્વર’ જેવા કે અ, આ, ઇ, વગેરે તથા ‘વ્યંજન’ક, ખ, ગ વગેરે આમ તો સાવ સામાન્ય લાગે છે, પરંતુ એ સ્વર અને વ્યંજનમાં અચિંત્ય શક્તિ રહેલી છે. તેનામાં ધારી અસર ઉપજાવવાનું બળ, કાર્ય નિપજાવવાનું સામર્થ્ય ગુપ્ત રીતે રહેલું છે. વ્યાકરણ શાસ્ત્રીઓએ આ વાતસિદ્ધ કરીને બતાવી છે. જેમ કે “ર” એ અગ્નિબીજ છે. ૧000 વાર “ર” બોલવાથી શરીરનું ઉષ્ણતાપમાન ૧ ડીગ્રી વધે છે. દીર્ઘ ‘ઈ’ બોલવાથી નાક વાટે કફ નીકળી જાય છે. હૃસ્વ “ઇ” બોલવાથી આનંદની લાગણી પ્રગટે છે. યોગીપુરુષો પોતાની દિવ્ય દૃષ્ટિથી આ સ્વર અને વ્યંજનોનું વિવિધ રીતે સંયોજન કરી મંત્રાક્ષરો બનાવે છે. આ રીતે મંત્રાક્ષરો બને છે. આથઈ પ્રથમ પરિભાષા.
પંચાશક સૂત્રમાં મંત્રની પરિભાષા બતાવતા કહ્યું છે, “મંત્રો વખત સાધનો થાઇરેવના વિશેષ:” અર્થાત્ મંત્ર એટલે દેવાધિષ્ઠિત અક્ષરસમૂહ અથવા જેની સાધના કરવી ન પડે તેવી અક્ષરોની રચનાવાળો સમૂહ. | ૧૪૨
જ્ઞાનધારા - ૨૦
જેની આદિમાં ‘ૐ’ કાર હોય અને અંતમાં “સ્વાહા' હોય તેવો હું કાર આદિ વર્ણવિન્યાસવાળો મંત્ર કહેવાય છે. ॐकाराधि स्वाहापर्यंतो हींकारादिवर्णविन्यासात्मकस्तं ।
- ઉત્ત. બૃ.9., અધ્ય. ૧૫, પૃ. ૪૧૭ પાઠ કરવા માત્રથી સિદ્ધ અથવા પુરુષ (દેવ) જેનો અધિજ્ઞાયક હોય તે મંત્ર. पाठमात्रसिद्धः पुरुषाधिष्ठानो वा मंत्र ।
- ધ.સં. અધિ ૩ જ્ઞાન અને રક્ષણ તેનાથી નિશ્ચયથી થાય છે માટે તેને મંત્ર કહે છે. ज्ञानरक्षणे नियमाद् भवत् इति कृत्वा मंत्र उच्चत्ते ।
- ષોડ, ૭, યશોભદ્રસૂરિ કૃત વિવ. પત્ર ૩૯ એ મંત્ર પ્રાચીન પવિત્ર સંપત્તિ છે. ઉપનિષદુ, યોગશાસ્ત્ર, મહાનિર્વાણતંત્ર, મંત્રવ્યાકરણ, વેદ, રૂદ્રયાગલ ઇત્યાદિ અનેક પૌરાણિક ગ્રંથોમાં પ્રચંડ પ્રજ્ઞાના સ્વામી એવા વિદ્વાનોએ મંત્રની પરિભાષા આપી છે તે આ પ્રમાણે છે.
નિરુકતકાર વ્યાસ મુનિએ કહ્યું છે ‘મત્રો મનનાતું’. મંત્ર' શબ્દનો પ્રયોગ મનના કારણે થયેલો છે. તાત્પર્ય એ કે જે શબ્દો-વાક્યો વારંવાર મનન કરવા યોગ્ય હતા તેના પર મનન કરતા ઋષિ-મુનિઓને આ વિશ્વનું વિરાટ સ્વરૂપ સમજાયું અને પરમ તત્ત્વનો પ્રકાશ લાધ્યો તેથી તે મંત્ર કહેવાયા. જૈન ધર્મનું ‘પંચાગસૂત્ર' અને બૌદ્ધોની ‘ત્રિશરણ પદરચના” આ જ દૃષ્ટિએ ઉત્કૃષ્ટ મંત્ર તરીકે ઓળખાઈ છે.
પિંગલામત (તંત્રગ્રંથ) માં કહ્યું છે,
‘મનન” એટલે સમસ્ત વિજ્ઞાન અને ‘ત્રાણ” એટલે સંસારના બંધનથી રક્ષણ. આ બંને કાર્યો સારી રીતે સિદ્ધ કરે તે ‘મંત્ર'.
પંચકલ્પભાષ્ય નામના જૈન ગ્રંથમાં લખ્યું છે, “જે પાઠ સિદ્ધ હોય તે મંત્ર.”
મંત્રવ્યાકરણમાં લખ્યું છે, જે મંત્રવિદો વડે ગુપ્ત પ્રમાણે બોલાય તે મંત્ર. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૪૩
