________________
જીવને ધર્મ એટલે આ આત્માનો જે જ્ઞાન અને આનંદ એનો સ્વભાવ છે, શક્તિનો એ ભંડાર છે આત્મા. અનંત અનંત સંખ્યાએ શક્તિઓ (રહેલી છે).
મનુષ્ય પ્રકૃતિના વિવિધ રૂપોને મુગ્ધ બનીને નિહાળતો, માણતો ત્યારે આનંદિત બનતો તો બીજી તરફ રૌદ્ર રૂપને જોઈ ભયભીત પણ બનતો. આ રહસ્યને પામવાનો તે સતત પ્રયાસ કરતો રહ્યો. પરમ તત્ત્વ સાથેના તેના ભાવુક હૃદયે રાગાત્મક, ભાવાત્મક સંબંધ સ્થાપ્યો. અને એ સંબંધમાંથી જે ભાવવાહી, છંદોબદ્ધ કાવ્ય પ્રગટ્યું તે જ સ્તોત્ર. માનવીએ ભાવુક હૃદયથી એ પરમતત્ત્વની ક્યારેક પિતારૂપે, ક્યારેક માતારૂપે તો ક્યારેક સખારૂપે કલ્પના કરી વિભિન્ન ભાવો અનુભવ્યા. હૃદયમાં ભાવ સ્પંદિત થતાં અસંખ્ય કવિઓ અને ભક્તોએ જે શબ્દપુષ્પો પરમતત્ત્વને ચરણે અર્થ રૂપે અર્પિત કર્યા, તે બધાનો સમાવેશ સ્તોત્ર સાહિત્યમાં થાય છે. તે પરમતત્ત્વ અથવા ઈષ્ટદેવને સ્વરુચિ અનુસાર ભજતો, સમર્પિત કરતો અને હૃદયને સાવ અનાવૃત કરી નિષ્કપટ સાથે નિવેદન કરતો ત્યારે સ્તોત્રનું નિર્માણ કે તેના મૂળ નખાતા. અહીંનો રાગ કરુણ, દીન, મમતા, સમર્પિત રહેતો.
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ભક્તિભાવનાના પ્રચાર તથા વિકાસ માટે ધાર્મિક સ્તોત્રકાવ્યો રચવામાં આવ્યા. ઈતિહાસકારો સ્તોત્ર સાહિત્યને ગીતિકાવ્ય કે મુક્તકની કક્ષામાં મૂકે છે અને ગીતિકાવ્યના એક પ્રકાર તરીકે તેને ધાર્મિક કાવ્ય અથવા ભક્તિ કાવ્ય તરીકે ઓળખે છે. સંસ્કૃત સાહિત્યના પ્રસિદ્ધ ઈતિહાસકાર એ.બી. કીથ નોંધે છે કે “સ્વભાવતઃ ઉચ્ચસ્તરની કવિતાએ આ ક્ષેત્રને પણ આક્રાન્ત કર્યું અને દાર્શનિકો દ્વારા એ દેવોના વિષયમાં જેમના સાકાર સ્વરૂપનો વ્યાવહારિક દૃષ્ટિથી એટલો જ દેઢતાપૂર્વક સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો, જેટલો તેઓ પારમાર્થિક દૃષ્ટિએ તેનો નિષેધ કરતા હતા. સ્તોત્ર રચનામાં ભાગ લેવાની પ્રવૃત્તિએ આ કલાને વધુ ગૌરવ પ્રદાન કર્યું.” આધ્યાત્મિક સાહિત્યક્ષેત્રમાં સ્તોત્ર સાહિત્યનું એવું સ્થાન છે, જેવું સ્થાન લોકસાહિત્યમાં લોકગીતોનું છે. સ્તોત્ર કાવ્યની એ વિશેષતા છે કે તેમાં વિસ્તાર નહીં પણ ભાવોની ગહનતા મહત્ત્વપૂર્ણ હોય છે.
૧૦૮
જ્ઞાનધારા - ૨૦
સ્તોત્રનો વ્યુત્પત્તિજન્ય અર્થ
સ્તોત્ર અર્થાત્ જેનાથી સ્તુતિ કરાય તે. “સૂયતે અનેન કૃતિ સ્તોત્રમ્” મૂળ દુગ્ સ્તુતા (સ્તુતિ કરવી) એ ધાતુથી કરણાર્થમાં “વમ્નીશમ્” સૂત્ર દ્વારા “કૃતિવૃનિ” પ્રત્યય લગાડીને “” (ન) પ્રત્યય થયો. સ્તુત્ર એ સ્થિતિમાં “તિતુ” સૂત્રથી ‘“દ” ન થતાં “સાર્વધાતુક” સૂત્ર દ્વારા “તુ” ના ૐ” નો ગુણ થઈ “સ્તોત્ર’” પદ બને છે.
‘‘વાચસ્પત્યમ્’ નામના કોશ ગ્રંથમાં “તને મુળમાિંિમ: પ્રશંસનેમર:'' એમ કહી અષ્ટાધ્યાયીનું વાક્ય ટાંકી તેના દ્રવ્ય સ્તોત્ર, કર્મસ્તોત્ર, વિધિસ્તોત્ર અને અભિજન સ્તોત્ર એમ ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે.
શ્રી દ્વારિકાપ્રસાદ, ‘‘સંસ્કૃતાવાર્થાસ્તુમ” માં ‘સ્તોત્ર’ શબ્દને સમજાવતાં “સ્તોત્રમ્ પ્રશંસાસ્તુતિવિરુવાર્થાત: પ્રશંસાત્મજં ગીતમ્' એમ નોંધે છે. અર્થાત્ પ્રશંસા, સ્તુતિ, બિરુદાવલીને પ્રશંસાત્મક ગીત એટલે સ્તોત્ર. વ્યુત્પત્તિ જન્ય અર્થાનુસાર સ્તોત્ર દ્વારા કોઈની સ્તુતિ એવો અર્થ નિષ્પન્ન થાય છે. સ્તોત્ર દ્વારા સ્તુતિ થતી હોવાથી સ્તોત્ર સાધનારૂપ છે. સ્તોત્ર અને સ્તુતિને સમાનાર્થક માની સ્તોત્રકારોએ પોતાની કૃતિઓને સ્તોત્ર અથવા સ્તુતિ નામ આપ્યા છે.
સ્તોત્ર અને સ્તુતિ વચ્ચેનો ભેદ :
સ્તુતિ શબ્દ “સ્તુ” ધાતુમાંથી નિષ્પન્ન થાય છે, જેનો અર્થ છે - આરાધ્યના ગુણોથી પ્રશંસા કરવી. કોઈપણ પદાર્થ, વ્યક્તિ કે પરમતત્ત્વના વિદ્યમાન ગુણદોષનું યથોચિત વર્ણન એટલે સ્તુતિ.
સ્તુતિ શબ્દ ધાતુ “રતુન્ + વિસ્તર્’' થી બન્યો છે. “સ્તુતિયો િિરયન્ત ટૂરા િચરિતાનિ તૈ” રઘુવંશના સંદર્ભનું સૂચન કરી પ્રશંસાકારક સૂક્ત અથવા ગુણકીર્તનને આપ્યું સ્તુતિ કહે છે.
સ્તુતિ અને સ્તોત્ર વચ્ચેનું અંતર મેકડોનલ “વૈદિક ઈન્ડેક્સ’” માં આ રીતે સમજાવે છે. સ્તુતિ શબ્દનો અર્થ આપતાં “ઋગ્વેદ અને પછી સ્તુતિ ગીતોની દ્યોતક’ જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૦૯
