________________
સૂરિમંત્ર
શ્વેતાંબર જૈન મૂર્તિપૂજક પરંપરામાં આચાર્ય માટે સૂરિ શબ્દ વપરાય છે. સ્થાનકવાસી જૈન અને દિગંબર જૈન પરંપરામાં આચાર્ય માટે સૂરિ શબ્દ વપરાતો નથી.
અભિધાન રાજેન્દ્રકોષમાં સૂરિ શબ્દનું વિવરણ આ પ્રમાણે દર્શાવ્યું છે. સૂરિ = સૂર્ય ઉપાસ્ય તયા અસ્તિ અસ્ય
સૂરિ શબ્દને સૂર્ય ઉપાસના સાથે સંબંધ છે. ગોશાલકે ભગવાન મહાવીર પાસેથી પ્રાપ્ત કરેલી તેજોલેશ્યાની વિદ્યાનો સંબંધ સૂર્ય ઉપાસના સાથે હોઈ શકે એવો એક મત છે.
કેટલાક વિદ્વાનોનું માનવું છે કે સૂરિ શબ્દ ભગવાન મહાવીર પહેલાંથી જ જૈન પરંપરામાં પ્રચલિત છે કારણ કે કથાગ્રંથમાં ભગવાન નેમિનાથના સમયમાં કંદકસૂરિનો ઉલ્લેખ મળે છે.
કેટલાક વિદ્વાનોનું એમ માનવું છે કે સૂરિપટ અને સૂરિમંત્રની આરાધના આઠમી શતાબ્દી કે બારમી શતાબ્દીમાં પ્રચલિત થઈ છે. આચાર્ય માટે વપરાતા સૂરિ શબ્દ ચોથી શતાબ્દીમાં પ્રચલિત થયો છે. એની પહેલાં આર્ય, ગણિ, ક્ષમાશ્રમણ, સ્વામી સ્થવિર (પ્રાકૃતમાં થેરે) કે આચાર્ય શબ્દ પ્રચલિત હતા. કેટલાક વિદ્વાનોનું માનવું છે કે જૈન પરંપરામાં આચાર્ય શબ્દ આદિ શંકરાચાર્ય પછી પ્રચલિત થયો છે.
શબ્દકોષમાં સૂરિ શબ્દના ઘણા અર્થ મળે છે. દા.ત. સૂર્ય, વિદ્વાન, ડાહ્યો પુરુષ, ભક્ત આદિ. આપણે એમ કહી શકીએ કે આત્મજ્ઞાન અને શાસ્ત્રજ્ઞાનના તેજથી જે સૂર્ય સમાન ઝળહળે છે એ સૂરિ છે. એમનામાં શાસ્ત્રજ્ઞાન ઉપરાંત વ્યવહારિક ડહાપણ પણ છે કારણ કે એમના ઉપર સંઘ સંચાલનની જવાબદારી હોય છે, જેને માટે વ્યવહારિક ડહાપણ બહુ જ જરૂરી છે.
સૂરિમંત્ર ઉપર ઘણું સાહિત્ય રચાયું છે. મુનિશ્રી જંબુવિજયજી સંપાદિત
જ્ઞાનધારા - ૨૦
૧૧૬
સૂરિમંત્ર કલ્પસમુચ્ચય ગ્રંથમાં નિમ્નલિખિત આચાર્યોએ સૂરિમંત્ર ઉપર રચેલા ગ્રંથો સમાવિષ્ટ કર્યા છે ઃ
(૧) આચાર્ય સિંહતિલકસૂરિ રચિત મંત્રરાજરહસ્ય ગ્રંથ જે ઈ.સ. ૧૨૭૧ માં રચાયેલો છે. આ ગ્રંથ ૬૨૬ ગાથાનો બનેલો છે. આ ગ્રંથમાં એ વખતે સૂરિમંત્રની પ્રસિદ્ધ અનેક આમ્નાયો (વિધિની પરંપરા) સંગ્રહિત છે.
જિનપ્રભુસૂરિવર રચિત સૂરિમંત્ર બૃહત્ કલ્પ વિવરણ રાજશેખરસૂરિ વિરચિત સૂરિમંત્રકલ્પ
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(€)
(6)
મેરુતુંગસૂરિ વિરચિત સૂરિમુખ્યમંત્રકલ્પ અજ્ઞાતસૂરિકૃત સૂરિમંત્રકલ્પ
શ્રી દેવાચાર્ય ગચ્છીય સૂરિશિષ્ય રચિત દુર્ગપદવિવરણ
અચલગચ્છ આમ્નાય અનુસાર સૂરિમંત્રાદિવિચાર
શ્રી જંબુવિજયજીએ સલાહવિમર્શ કરી નક્કી કર્યું કે સૂરિમંત્રનું સાહિત્ય અનઅધિકારી વ્યક્તિઓના હાથમાં ન જાય તે માટે સૂરિમંત્ર કલ્પોનું ભાષાંતર આ ગ્રંથમાં પ્રગટ કરવું નહીં. જ્યાં જ્યાં સાવદ્ય પ્રયોગો દર્શાવ્યા હતા તે છાપવા નહીં. કારણ કે મંત્રોમાં અનેક મહાન શક્તિઓ છે. અભ્યુદય અને મોક્ષ માટે એ શક્તિઓનો યોગ્ય અધિકારીઓ દ્વારા યોગ્ય ઉપયોગ થાય એ જરૂરી છે. શ્રી જંબુવિજયજી પ્રસ્તાવનામાં લખે છે કે સૂરિમંત્ર અનેકાનેક અદ્ભુત શક્તિઓનો ખજાનો છે. એનો જુદા જુદા પ્રસંગે જુદી જુદી રીતે ઉપયોગ કરવાથી અતિમહાન કાર્યો સિદ્ધ કરી શકાતા હતા. એના બળથી શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ સ્થાપેલું ધર્મશાસન સુંદર રીતે ચાલતું હતું. જ્ઞાન અને ચારિત્રના બળથી આચાર્યો શાસન ચલાવતા હતા. એ તો પ્રસિદ્ધ વાત છે પણ એમાં મંત્રસાધનાનો ઘણો મોટો હિસ્સો હતો.
શ્રી જંબુવિજયજી લખે છે કે શ્રી તીર્થંકર ભગવંતો પોતે જ ગણધરોને સૂરિમંત્ર આપે છે. એના દ્વારા અનેક વિદ્યાઓ, લબ્ધિઓ અને શક્તિઓ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૧૧૦
