________________
૧0
સર્વતોભદ્ર સ્તોત્રઃ એક અવલોકન
- ડૉ. રતનબેન ખીમજી છાડવા
ચંદનના પાવડરમાં સુવાસિત દ્રવ્યો જેવાં કે બરાસ, કપૂર આદિ મેળવીને બનાવેલ પાવડર ભગવાનની મૂર્તિના અંગો પર ભાવપૂર્વક મૂકવામાં આવે એને વાસક્ષેપ પૂજા કરી કહેવાય છે. ગુરુ ભગવંતો પણ વંદન કરવા આવેલા શ્રાવકોના માથા પર વાસક્ષેપ કરી આશીર્વાદ આપે છે. પૂજ્ય કીર્તિચંદ્રમહારાજ સાહેબના (બંધુત્રિપુટી) મત પ્રમાણે મૂળમાં વાસક્ષેપ દ્વારા ગુરુ ભગવંતો શ્રાવકોમાં શક્તિસંચરણ (શક્તિપાત) કરતા હતા.
સૂરિમંત્રનો પટ અને સૂરિમંત્રના પટના પાંચ પ્રસ્થાનની આચાર્યો વાસક્ષેપ દ્વારા પૂજા અને મંત્રો દ્વારા આરાધના કરે છે અને દરરોજ ૧ થી ૧.૫ કલાકનો સમય આરાધના માટે ફાળવે છે. આ પરંપરા શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક પરંપરાની વિશિષ્ટતા છે, જેના પરિણામે દૈવી તત્ત્વો સાથે અનુસંધાન સંધાય છે. સૂરિમંત્રમાં કેટલીયે નિગૂઢ અર્થવાળી પ્રક્રિયાઓ છે જે ગુરુ આખ્ખાય, આરાધના અને અનુભવથી ગમ્ય છે. એ શાબ્દિક પાંડિત્યનો વિષય નથી. કબીર સાહેબ કહે છે,
હમવાસી વા દેશ કે અવિનાશકા આન, દુઃખ સુખ વ્યાપે નહીં, સબદિન એક સમાન. હમવાસી વા દેશ કે બારહ માસ વિલાસ,
પ્રેમ ઝરે વિકર્સ કમલ તેજપુંજ પરકાશ. એવો દેશ (જેને જૈન પરંપરા સિદ્ધશિલા કહે છે) કે જ્યાં અવિનાશની ચાલ છે, જે સુખદુઃખથી પર છે, જયાં બધું પ્રેમમય છે છતાં નિર્લેપતા છે. જે સતત પ્રકાશિત છે એવા દેશની (પરમપદની) પ્રાપ્તિના એક માર્ગ એટલે જ મંત્રસાધના, સૂરિમંત્ર આરાધના.
(મુંબઈ સ્થિત જૈન દર્શનના અભ્યાસુ સુરેશભાઈના નવ પુસ્તકો પ્રગટ થયા છે. તેઓ વિવિધ વ્યાખ્યાનમાળાઓમાં ચિંતનસભર પ્રવચનો આપે છે.)
પ્રત્યેક ધર્મદર્શનમાં ભગવાનભક્તિ હેતુ સ્તવન, સ્તોત્ર, સ્તુતિ, પ્રાર્થના, મંત્ર વગેરેનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે કારણ કે આરાધ્યના ગુણગાન, મહત્તા, અલૌકિકતા એના માધ્યમ દ્વારા જ વ્યક્ત કરી શકાય છે. જિનભક્તિ મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય છે. જિનેશ્વર પ્રત્યે શ્રદ્ધા, અહોભાવ, પ્રેમભાવ કેળવવાનો અને તેમના વિવિધ ગુણોનું સ્મરણ કરી નિજ આત્મામાં તે ગુણો પ્રગટાવવા. તેથી જ ભક્તિમાર્ગમાં સર્વત્ર સ્તુતિ સ્તવન - સ્તોત્રનું મહત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે, હે ભગવન ! સ્તવ અને સ્તુતિરૂપ ભાવમંગલથી જીવ કયા લાભને પ્રાપ્ત કરે છે? ત્યારે પ્રભુ મહાવીર કહે છે કે, સ્તવ સ્તુતિરૂપ ભાવમંગલથી જીવને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર સ્વરૂપ બોધિ પ્રાપ્ત થતાં તે જીવ મોક્ષ મેળવવા યોગ્ય આરાધના કરી વૈમાનિક દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે અને ભવાંતરમાં મોક્ષમાં જાય છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ચતુર્થ પંચાલકમાં કહ્યું છે કે, સારભૂત સ્તુતિ, સ્તવનો, સ્તોત્રના અર્થાવબોધથી કલ્યાણકારી અધ્યવસાયો જાગે છે અને તેના સુંદર જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને ચંદ્ર
૧૨૩
૧રર
જ્ઞાનધારા - ૨૦
