________________
થઈ જવું, એનો અર્થ એ કે તમે ચાવીરૂપ બની રહ્યા છો. જો તમે સ્વયં ચાવી હો, તો જ એ તાળું ખોલી શકશો. નહીં તો કોઈ બીજાએ તમારી માટે એ તાળું ખોલવું પડશે ને તમારે એની આજ્ઞા માનવી પડશે.
થોડા ઈતિહાસ તરફ નજર કરીએ તો આ શબ્દના ઉદ્ભવ પાછળની ભૂમિકામાં માત્ર શ્રદ્ધા અને શક્તિનું પ્રદર્શન કાર્ય કરતું હતું પણ અધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ તેની સાથે આત્માનું એકાકાર થવું જરૂરી છે.
મંત્ર (દેવનાગરી લિપિમાં મન્ત્ર) નો ઉદ્ગમ ભારતની વૈદિક પરંપરામાં થયો અને સમયાંતરે હિંદુ પરંપરા અને બૌદ્ધવાદ, શીખવાદ અને જૈનવાદની અંદર રૂઢિગત પ્રણાલીઓના આવશ્યક અંગરૂપે સ્થાન લીધું. મંત્રોનો ઉપયોગ હવે સમગ્ર વિવિધ આધ્યાત્મિક પ્રચલનો વ્યાપક ફેલાવો થયો છે. કયા મંત્રનો પ્રતીકાત્મક અર્થ કેવો છે અથવા તેનું કાર્યાન્વયન કઈ રીતે થાય છે તેની સમજ તે વિવિધ પરંપરાઓમાં ભિન્ન હોય અને તે એના પર પણ આધાર રાખે છે કે કયા સંદર્ભમાં તે મંત્ર લખાયેલો છે અથવા ઉચ્ચારાયેલો છે. ઉપનિષદોના હિંદુ ધર્મગ્રંથોના રચયિતાઓ માટે ૐ - જે સ્વયં મંત્ર છે તે બ્રાહ્મણ, ઈશની દિવ્ય પ્રતિમા તેમજ સમગ્ર સર્જનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. કુકેઈના મતાનુસાર તમામ ધ્વનિ ધર્મકાય બુદ્ધનો નાદ છે - એટલે કે હિંદુ ઉપનિષધક અને યોગિક વિચારધારામાં હોય છે તે જ રીતે, આ ધ્વનિઓ અંતિમ અને પરમ સત્યની ઘોષણા છે. ધ્વનિના અર્થમાં જે મંત્રોનો કંઠ્ય ધ્વનિ, મંત્રના ઉચ્ચારણ કરતી વ્યક્તિના બોગ્રહણથી સ્વતંત્ર રહીને નિહિત અર્થ ધરાવતો હોય છે. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે મંત્રો - યંત્રો પર ઉત્કીર્ણ કરેલા સંસ્કૃત ઉચ્ચારણ, દિવ્યતા અથવા વૈશ્વિક શક્તિઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા વિચાર સ્વરૂપો છે, જે ધ્વનિ કંપનના માધ્યમથી પોતાના પ્રભાવનું કાર્યાન્વયન કરે છે.
સંસ્કૃત શબ્દ mantra (એમ તથા સં. મંત્રમ) - મૂળ ક્રિયાપદ મન - એટલે વિચારવું (માનસમાં પણ મન) અને તેને લગતા અનુગ - ત્ર એટલે કે ઓજારો કે સાધનો એવી રીતે બનેલો છે તેથી મંત્રનું શબ્દશઃ રૂપાંતર કે અનુવાદ “વિચારનું
જ્ઞાનધારા - ૨૦
૧૦૬
સાધન” એવો થાય. ભારતીય - ઈરાની મંત્ર અવેસ્તન મંન્થ્રામાં સચવાયેલો છે, જેનો અસરકારક અર્થ એ શબ્દ પણ તેનો સૂચિતાર્થ દૂરવ્યાપી છે : મંથ્રાસ અંતર્ગત રીતે “સત્ય” અસા છે અને તેના યોગ્ય પઠનથી તેમાંનું નિહિત સત્ય પ્રગટ થાય છે. એમ પણ કહી શકાય કે મંત્રો અસ્તિત્વની અનુભૂતિ અને “સત્કાર્ય” બન્ને છે અને તેનું પઠન વિન્યાસ અને સત્વના સંવર્ધન માટે અત્યાવશ્યક છે.
મંત્રોની મૂળ કલ્પના વેદોમાં થયેલી હતી. મોટા ભાગના મંત્રોમાં બે ચરણના “શ્લોક” ની લેખિત પદ્ધતિ અનુસરવામાં આવે છે જો કે તે અમુકવાર એક પંક્તિ અથવા તો માત્ર એક જ શબ્દના રૂપમાં પણ જોવા મળે છે. સૌથી મૂળ મંત્ર ૐ છે, જે હિંદુધર્મમાં ‘પ્રણવ મંત્ર’” તરીકે પણ ઓળખાય છે અને તે તમામ મંત્રોનો સ્ત્રોત છે. આની પાછળનું હિંદુ તત્ત્વચિંતન નામ-રૂપનો (સંજ્ઞા) નો વિચાર છે, જેમાં એવું માનવામાં આવે છે કે પ્રતિનિધિ વિષયક (દશ્યજયત્) વિશ્વની અંદર અસ્તિત્વ ધરાવતી વસ્તુઓ, વિચારો અથવા સો કોઈપણ પ્રકારે નામ અને રૂપ ધરાવે છે. સૌથી વધુ મૂલાધાર નામ અને રૂપ એ ૐ નું આદિકાળથી અસ્તિત્વ ધરાવતું સ્પંદન છે, કારણ કે તે બ્રાહ્મણનું પ્રથમ ઉદ્ઘોષિત નામરૂપ છે, જે અનુદ્ઘોષિત વાસ્તવિકતા / અવાસ્તવિકતા છે. સવિશેષતઃ અસ્તિત્વ પૂર્વે અને અસ્તિત્વ પછી એકમાત્ર વાસ્તવિકતા - બ્રહ્મા છે અને અસ્તિત્વમાં બ્રહ્માનું પ્રથમ પ્રાગટ્ય ૐ છે. આ જ કારણસર ‘ૐ’ ને સર્વશ્રેષ્ઠ મૌલિક અને શક્તિશાળી મંત્ર તરીકે ગણવામાં આવે છે અને આવી રીતે ‘ૐ’ તમામ હિંદુ પ્રાર્થનાઓની આરંભમાં અને અંતમાં (પૂર્વાંગ અને અનુગ તરીકે) હોય છે. જ્યારે અમુક મંત્રોથી કોઈ ચોક્કસ દેવો અથવા મૂળ તત્ત્વને આહ્વાન કરી શકાય છે, ‘', ‘શાંતિમંત્ર’, ‘ગાયત્રીમંત્ર’ અને અન્ય તમામ મંત્રો જેવા સૌથી વધુ મૌલિક મંત્રો આખરે તો એક જ સત્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.
સંસ્કૃત સ્તોત્ર કાવ્ય અને તેનું પાઠફળઃ એક અભ્યાસ:
(SANSKRIT ‘તોત્રમ્".... પુરાણકાળમાં વિભિન્ન દેવ-દેવીઓને ઉદ્દેશી અનેક સ્તુતિઓ અને સ્તોત્રો છે. ઋષભદેવ ભગવાનનું સ્તોત્ર એટલે ભક્તિ છે. ધર્મ જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
१०७
