________________
કલ્યાણમંદિર સ્તોત્રમાં ભક્તિદર્શન
- મુનિશ્રી ડૉ. પૂ. સુપાર્શ્વચંદ્રજી મ.સા.
સ્તોત્ર, સ્તુતિ, સ્તવન આદિ સર્વરચનાઓનું મૂળરૂપ ભક્તિ છે, જેમાં એક ભક્ત, પોતાના આરાધ્યના ગુણ સંકીર્તન કરે છે. જ્યારે જૈનદર્શન પુરુષાર્થવાદી દર્શન છે. અભ્યદય, ઉન્નતિ, વિકાસ અને પરિનિર્વાણ, આ બધું આત્માનું પોતાનું કર્તુત્વ માને છે. આગામોમાં આ સંબંધિત બાબતનો ઉલ્લેખ મળે છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે
अप्पा नई वेयरणी, अप्पा मे कूडसामली अप्पा कामदुहा घेळू, अप्पा मे नंदणं वणं । अप्पा कत्ता विकत्ता य, दुहाण य सुहाण य,
अप्पा मित्तममितं च, दुष्पट्टियसुपहिओ ॥ પોતાના સુખ - દુઃખ, ઉન્નતિ - અવનતિ, ઉત્થાન-પતન અને મોક્ષપ્રાપ્તિનું કતૃત્વ આત્માનું જ છે. આત્મા જ પોતાનો મિત્ર અને શત્રુ છે. કોઈ કોઈની ઉન્નતિ કરી શકતું નથી. પરમાત્મા, તીર્થકર, આચાર્ય, ગુરુ આદિ માત્ર પથદર્શન કરાવી શકે છે. તે પ્રદર્શિત સત્યના માર્ગ પર ચાલીને વ્યક્તિ ઉત્થાનના સર્વોચ્ચ શિખર પર આરૂઢ થઈ શકે છે. અર્થાતુ પોતાના પુરુષાર્થથી જ મુક્તિમાર્ગ પર આગળ વધી શકે છે.
આવી સ્થિતિમાં પુરુષાર્થવાદી જૈનદર્શનમાં આત્મકલ્યાણકાંક્ષી સાધકો - ઉપાસકો માટે ભક્તિની કોઈ મહત્ત્વતા નથી. કોઈ ભક્ત તીર્થકરનું, ઈષ્ટદેવોનું ગમે તેટલું સ્તવન કરે પરંતુ તેમાં પોતાના સપુરુષાર્થ વિના વરદાનના રૂપમાં કંઈ દેતા નથી. કારણ તેઓ તો રાગ-દ્વેષ રહિત શુદ્ધાત્મ ભાવમાં સ્થિત હોય છે. આ બાબત જણાવતા ‘સમયસાર'માં કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે કે,
जदि पुग्गलकम्ममिणं कुव्वदि तं चेव वेदयदि आदा ।
दो किरिया विदिस्तिो यसजदि सो जिणवमदं ।। આ પ્રકારની વાતોથી જૈનદર્શનમાં ભક્તિ અને સ્તોત્ર સાહિત્ય પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન ઊભો થાય છે. પરંતુ આ પ્રશ્નોના સમાધાન મેળવવા આપણે તત્ત્વજ્ઞાનના થોડા જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
ભારતીય પરંપરામાં ભક્તિદર્શન તથા ભક્તિમય સાધનારૂપ સ્તોત્રસાહિત્ય વિપુલ પ્રમાણમાં સર્જન અને પ્રચાર પામ્યું છે. આરાધ્ય,આરાધક અને આરાધનાની ત્રિપદીએ સ્તોત્રાત્મક રચનાઓને એવું ઐક્ય પ્રદાન કર્યું છે, કે જેથી સાધનાને ચરમોત્કર્ષ સુધી પહોંચાડવામાં સહયોગી બને. બીજા શબ્દોમાં એમ પણ કહી શકાય કે ‘સ્તોત્ર સાહિત્ય' ભારતીય સાહિત્યનું હૃદય છે. બધા ધર્મના અનુયાયીઓએ ભગવાનના ચરણોમાં સ્તુતિ-સ્તોત્રોના પુષ્પો પાથર્યા છે. બૌદ્ધોએ બુદ્ધ ભગવાનની, જૈનોએ અરિહંત ભગવાનની તથા વૈદિકોએ વિષ્ણુ, શિવ, દુર્ગા, સૂર્ય, ગણપતિ આદિ તથા અન્ય શ્રદ્ધાળુઓએ પોત-પોતાના ઈષ્ટ દેવોની કોમળ અને લલિત પદાવલી દ્વારા સ્તુતિ કરી શ્રદ્ધાસુમન અર્પિત કર્યા છે. સ્તોત્રોમાં ભક્તોએ પોતાના હૃદયની નિર્મલ, નિશ્ચલ અનુભૂતિઓ, દીનતા, લઘુતા, અકિંચનતા અને ભગવાનની ઉદારતા, પ્રભુતા અને શક્તિ સામર્થ્યનો પરિચય કરાવ્યો છે.
જ્ઞાનધારા - ૨૦
૧૯
