________________
ઊંડાણ સુધી જવું પડશે. માત્ર બાહ્ય રીતે દૃષ્ટિપાત ન કરતાં આંતરિક સુધી અવગાહન કરવું પડશે.
જૈનદૃષ્ટિએ ભક્તિયોગ :
જૈનદર્શન આત્મવાદી અને કર્મવાદી દર્શન છે, પરંતુ તેનો ભક્તિ સાથે કોઈ વિરોધ નથી. ‘ભક્તિ’ નો અર્થ છે ભાવની વિશુદ્ધિથી યુક્ત અનુરાગ. દેવ-ગુરુ અને ધર્મ આદિમાં વિશુદ્ધ પ્રેમ અથવા અનુરાગને ભક્તિ કહેવામાં આવે છે. જૈનાચાર્ય પૂજ્યપાદ દેવનંદીજી ભક્તિની વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે કે -
"अर्हदाचायेषु बहुश्रुतेषु प्रवचने च, भाव विशुद्धियुक्तो अनुरागो भक्तिः । " ( 3 )
અર્થાત્ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, બહુશ્રુત, જિનપ્રવચન આદિમાં થનારા વિશુદ્ધ પ્રેમ કે અનુરાગને ભક્તિ કહેવાય છે.
ભગવતી આરાધનાના ટીકાકાર અપરાજિતસૂરિએ કહ્યું છે કે - “સંવિમુળાનુરામો વિત્ત:” (૪) આચાર્ય સોમદેવે ભક્તિની પરિભાષા કરતાં જણાવ્યું છે કે -
“जिने जिनागमेसूरीतपः श्रुतपरायणे । सद्भावशुद्धि सम्पन्नो अनुरागो भक्तिरुच्यते ।। ”
જિન, જિનાગમ, તપ અને શ્રુતમાં પરાયણ આચાર્યમાં સદ્ભાવ વિશુદ્ધિથી સંપન્ન અનુરાગને ભક્તિ કહેવામાં આવે છે.
સમ્યક્દર્શન અને ભક્તિનો સમન્વય :
સમ્યક્દર્શન જૈનધર્મનું મૂળ તત્ત્વ છે. તેના આધાર પર જૈનધર્મના સિદ્ધાંત -
આચાર આદિનો વિકાસ થાય છે. આગમ સાહિત્યમાં અલગ-અલગ સ્થાન પર
સમ્યક્દર્શનનું માર્મિક વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે. પ્રાચીન જૈનાગમોમાં સમ્યક્દર્શનનો અર્થ સ્વાનુભૂતિ, આત્માનુભૂતિ, આત્મ-સાક્ષાત્કાર, દેષ્ટાભાવ અથવા સાક્ષીભાવ કરવામાં આવે છે. ‘ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર' તથા ઉમાસ્વાતિ વિરચિત
જ્ઞાનધારા - ૨૦
૨૦
‘તત્ત્વાર્થસૂત્ર’ માં તત્ત્વશ્રદ્ધાના રૂપમાં વ્યાખ્યાયિત થાય છે. આ રીતે - સમ્યક્દર્શન સ્વાનુભવ, તત્ત્વસાક્ષાત્કાર, અંતરબોધ, અંતરદૃષ્ટિકોણ, તત્ત્વજ્ઞાન આદિના સાથે વિશેષરૂપ જોડાયેલા છે. પૂર્વાચાર્યોએ આ જ ધર્મ પ્રતિશ્રદ્ધા, ભક્તિ, અનુરાગ સાથે જોડ્યો છે. શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને અનુરાગના અંતઃસ્થલથી સહજરૂપે સાત્ત્વિકભાવોનો ઉદ્ભવ થાય છે.
આ ભાવથી પારલૌકિક અથવા આધ્યાત્મિક ભૂમિકાથી યુક્ત થઈને પોતાના આરાધ્યના ચરણોમાં સ્તુતિ કે સ્તવનના રૂપમાં ભાવો પ્રદર્શિત થાય છે. ભક્તિનું ઉગમસ્થાન સમ્યક્ત્વ (શ્રદ્ધા) જ મૂળસ્રોત છે, જેનાથી તે મોક્ષાત્મક પરમ લક્ષ્ય સુધી પહોંચી શકાય છે. આમ, ભક્તિ લૌકિકથી અલૌકિક અથવા પારમાર્થિક રૂપ ગ્રહણ કરે છે. આ આશયને સ્પષ્ટ કરતાં મહાકવિ વાદિરાજે પોતાના ભાવ સ્તોત્ર' માં કહ્યું છે કે,
“शुद्धे ज्ञाने शुचिनि चरितेसत्ययि त्वच्यनीचा, भक्तिनों चेदनवधिसुखवाज्यिका कुज्यिकेयं । शक्योद्धाटं भवति हि कथं मुक्तिकामस्य पुंसो,
मुक्तिद्वारं परिदृढमहा मोहमुन्द्राकपाटन् ॥” અર્થાત્.... હે પ્રભો ! શુદ્ધજ્ઞાન અને પવિત્ર ચારિત્ર હોવા છતાં પણ જો અસીમ સુખના દેવાવાળી કૂંચી (ચાવી) સ્વરૂપ તમારી ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિ ન હોય તો મહામોહરૂપી તાળાથી બંધ મોક્ષદ્વારને મોક્ષાર્થી પુરુષ કેવી રીતે ખોલી શકે ?
અહીં ‘ભક્તિ’ નું તાત્પર્ય સમ્યક્દર્શન બતાવ્યું છે, જે અનંત સુખોનું કારણ છે અને મુક્તિમહેલના દ્વારે લાગેલા મિથ્યાત્વરૂપી તાળાને ખોલવાને માટે કૂંચી (ચાવી) સમાન છે. જ્યાં સુધી આ ભક્તિરૂપ સમ્યક્દર્શન પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી જ્ઞાન અને ચારિત્ર હોવા છતાં પણ મોક્ષપ્રાપ્તિ ન થઈ શકે. અર્થાત્ ભક્તિ, જ્ઞાન અને ચારિત્રથી પણ શ્રેષ્ઠ છે.
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
૨૧
