________________
ઋષિમંડળ સ્તોત્ર - એક અભ્યાસ
યોગના સાત ચક્રની દૃષ્ટિએ પણ સાધના થઈ શકે છે. દ્વાદશાંગ જિનવાણીના સારા સમો આ મંત્ર બીજ છે અને સમસ્ત જૈનાગમ એ એનું વૃક્ષ છે. નવકારનો પ્રભાવ તીર્થકરો, મુનિઓ, રાજા અને છેક અર્જુન માળી જેવા હત્યારા સુધી જોવા મળે છે. એટલું જ નહીં પણ પશુઓ પર પડેલા એના પ્રભાવની કથાઓ પણ મળે છે. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર જેવા આગમો પદસંખ્યાની દૃષ્ટિએ ખૂબ જ મોટા હોવા છતાં તેઓને ફક્ત શ્રુતસ્કંધ કહેવામાં આવે છે, જ્યારે ચૂલિકાથી સહિત આ નવકારને મહાશ્રુતસ્કંધ કહેવામાં આવે છે.
આ રીતે માનવ જ નહીં, બલ્ક પ્રાણીમાત્રનો ભૂલોક અને પરલોકમાં સૌથી મોટા રક્ષક કે માર્ગદર્શક તરીકે નમસ્કાર મહામંત્ર દ્વારા વ્યક્તિ પોતાના અંતિમ લક્ષ્ય સમાન આત્માની વિશુદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને આ જ મહામંત્રનું ચરમ લક્ષ્ય છે.
(આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પ્રાપ્ત સાહિત્યકાર પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈના દેશ-વિદેશમાં પ્રવચનો યોજાતા રહે છે. તેમના ૧૫૦ થી વધુ પુસ્તકો પ્રગટ થયા. છે. ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ જૈનોલોજી, ગુજરાત વિશ્વકોશ, જૈન વિશ્વકોશ વગેરે અનેક સાહિત્ય અને શિક્ષણની સંસ્થાઓ સાથે સંકળાયેલા છે. ગુજરાત સમાચારના વરિષ્ઠ કોલમ લેખક છે.)
- ડૉ. અભય દોશી
જૈન સ્તોત્ર પરંપરામાં ઋષિમંડળ સ્તોત્ર એક પ્રાચીન, પ્રભાવક અને રહસ્યમય સ્તોત્ર તરીકે પ્રતિષ્ઠિત છે. તેનો મહિમા ખૂબ વ્યાપક છે. તેની આરાધના રહસ્યમય અને કઠિન ગણાય છે. અનેક મુનિભગવંતો તેની નિત્ય આરાધના કરે છે, તો શ્રાવકોમાં પણ કેટલાક સાધકો આની આરાધના કરતા હોય છે. ઉપધાનના આરાધકોએ તેનું નિત્ય શ્રવણ કરવાનું હોય છે.
‘ઋષિમંડળ’ શબ્દનો અર્થ છે ઋષિઓ - તપસ્વી, ઋતને ધારણ કરનારા મુનિઓ અને તેનું મંડળ એટલે કે તેમની વર્તુળાકાર આકૃતિમાં સ્થાપના કરીને કરાતી ઉપાસના. ‘ઋષિમંડળ’ શબ્દમાં ઋષિ એટલે ચોવીસ તીર્થંકરો જે ઋષિશ્રેષ્ઠ છે, જિનેશ્વર છે, તેની ‘ઋષિમંડળ યંત્ર’ ના કેન્દ્રસ્થાને રહેલા હૂકાર માં સ્થાપના કરાય છે તેમજ અન્ય દેવી-દેવતાઓ, મુનિ ભગવંતો આદિની યથાક્રમે સ્થાપના કરાય છે.
ઋષિમંડળ સ્તોત્રની ૬૩, ૯૮, ૧૦૨ એમ વિવિધ વાચનાઓ ઉપલબ્ધ થાય છે, પરંતુ ઋષિમંડળસ્તોત્ર પર સંશોધન કરનાર પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને ચંદ્ર
લ૦
જ્ઞાનધારા - ૨૦
