________________
આ નમસ્કાર મંત્રનું શુભ ધ્યાન કરનારો ભવ્ય મનુષ્ય પ્રાતઃકાલ અને સંધ્યા સમયે નિરંતર આવી રીતે ધ્યાન ધરતાં મોક્ષ પ્રતિ સજાગ બને છે.”
જો આ સમય અનુકૂળ ન હોય તો જપ પછી તરત જ ધ્યાનમાં બેસી શકાય છે અથવા તો અન્ય કોઈપણ સમયે બેસી શકાય છે. તેમાં જોવાનું એટલું જ કે તે સમયે મન શાંત અને સ્વસ્થ હોવું જોઈએ. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો એ વખતે મનમાં કોઈપણ પ્રકારની વ્યાકુળતા નહોવી જોઈએ. વળી ભરેલું પેટ ધ્યાન ધરવા માટે અનુકૂળ હોતું નથી, એટલે ભોજન પછીનો એક કલાક ધ્યાન માટે વર્જ્ય ગણવો જોઈએ.
‘નમસ્કાર લઘુપંચિકા' માં કહ્યું છે કે નમસ્કાર મંત્રનું ધ્યાન પર્યકાસને બેસીને કરવું જોઈએ. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ‘યોગશાસ્ત્ર' ના ચતુર્થ પ્રકાશમાં પર્યકાસનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે દર્શાવેલું છે. બંને જંઘાના નીચલા ભાગો પગના ઉપર મૂકવાથી અને જમણો તથા ડાબો હાથ બંને નાભિ પાસે ઉંચા ઉત્તર-દક્ષિણ રાખવાથી પર્યકાસન થાય છે.”
અન્યત્ર પદ્માસનની ભલામણ પણ કરવામાં આવી છે, પરંતુ પર્યકાસને કે પદ્માસને બેસવાનું અનુકૂળ ન હોય તો સુખાસને બેસીને પણ નમસ્કાર મંત્રનું ધ્યાન ધરી શકાય છે.
આ વખતે જમીન પર કે ફરસબંધી પર એમને એમ બેસી ન જતાં ઊનનું આસન બિછાવું જોઈએ. આ વખતે સાધકે પોતાનું મુખ પૂર્વ દિશા ભણી કે ઉત્તર દિશા ભણી રાખવું જોઈએ. આ વખતે દૃષ્ટિ નાસિકાના અગ્ર ભાગ પર સ્થાપવી, અથવા તો આંખો બંધ રાખવી. ત્યાર પછી પૂરક, કુંભક અને રેચકરૂપ પ્રાણાયામની ક્રિયા કરવી. નાડીતંત્રને સ્થિર કરવામાં આ ક્રિયા ઉપયોગી છે. તેથી જ અન્ય સંપ્રદાયો જપ તથા ધ્યાન પૂર્વે પ્રાયઃ ષોડશઃ પ્રાણાયામ કરે છે. જૈન પરંપરામાં પ્રાણાયામ ઉપર વિશેષ ભાર મૂકાયો નથી છતાં કેટલીક પ્રક્રિયાઓમાં તેનું વિધાન પણ થયેલું છે. શ્રી સિંહતિલકસરિજીએ ‘મંત્રરાજરહસ્ય’ માં પ્રાણાયામ કરવાપૂર્વક હદયમાં અહંદબિંબનું ધ્યાન ધરવાનું કહ્યું છે. ‘નમસ્કારલઘુપંજિકા” માં પણ એવો જ ઉલ્લેખ આવે છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યેયોગશાસ્ત્રના પાંચમા પ્રકાશમાં પ્રાણાયામનું વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું અને વાયુ તથા મનનો જય કરવા માટે તેની આવશ્યકતા દર્શાવેલી છે. નમસ્કાર મંત્રનો જપ શરૂ કરતાં પહેલાં તેમજ નમસ્કાર મંત્રનું ધ્યાન ધરતાં પહેલાં આઠ અથવા દશ પ્રાણાયામ કરવાથી મન વધારે સ્વસ્થ બને છે અને તેથી જપ તથા ધ્યાનની ક્રિયા સારી રીતે થઈ શકે છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રમાં જુદા જુદા રંગનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે. એમાં નમો અરિહંતાણં” સમયે શ્વેત રંગનું ધ્યાન કરવાથી મનને શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. પૂર્ણિમાના ચંદ્રની માફક શ્વેત રંગથી પવિત્રતા અને એકાગ્રતા વધે છે. વિકારશુદ્ધિ થાય છે. “નમો સિદ્ધાણં” પદ પર ધ્યાન કરતી વખતે પૂર્વ દિશામાં ઉદય પામતા ઉષાના સૂર્યના લાલ રંગ પર નમો સિદ્ધાણં પદનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. આ લાલ રંગ સ્કૂર્તિ, જાગૃતિ, ઉત્સાહ લાવે છે અને આંતરદૃષ્ટિ વિકસિત કરે છે. આ લાલ રંગ પિટ્યુરિટી ગ્લેન્ડ અને એના સ્ત્રાવોને નિયંત્રિત કરવામાં સહાયક બને છે. “નમો આયરિયાણં” પદનું ધ્યાન સુવર્ણ જેવા પીળા રંગ પર કરવાથી તેજ અને પ્રભાવની વૃદ્ધિ થાય છે. પીળા રંગથી શારીરિક દુર્બળતા દૂર થાય છે અને જ્ઞાનશક્તિ વિકસિત થાય છે. “નમો ઉવજઝાયાણં” પદ વખતે નીલા રંગનું ધ્યાન કરવાથી શરીર અને મનમાં શાંતિ અને સમાધિ વધે છે. નીલો રંગ સાધકને એકાગ્રતામાં સહાયક થાય છે. “નમો લોએ સવ સાહૂણં” પદનું ધ્યાન કાળા રંગ પર એકાગ્ર થઈને કરવું. કાળો રંગ બાહ્ય અનિષ્ટો અને શારીરિક રોગોનો અવરોધક છે. એનાથી શરીરની પ્રતિકારકશક્તિ અને સહિષ્ણુતા વધે છે.
મંત્રપટ પર આ રીતે લખેલા રંગોને અનિમેષ દૃષ્ટિએ જોઈને ધીરે ધીરે આંખો બંધ કરવી. એ રંગનું પ્રતિબિંબ બંધ આંખોમાં પડશે અને ત્યારે નમસ્કાર મંત્રના અક્ષર પણ એ જ રંગમાં દેખાશે.
આ જ રીતે નમસ્કાર મહામંત્રનું આગવું ધ્વનિવિજ્ઞાન અને યંત્રો દ્વારા તેમજ જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
જ્ઞાનધારા - ૨૦
