________________
યશોદેવસૂરીશ્વરજી મ.સા. (ધર્મસૂરીશ્વરજી સમુદાય) યોગ્ય રીતે દર્શાવ્યું છે કે ૬૩ ગાથા એ મૂળ ઋષિમંડળ સ્તોત્ર છે અને પછીની ગાથાઓ કાળક્રમે વૃદ્ધિ પામી છે. | ઋષિમંડળ સ્તોત્રના પ્રારંભે વર્ણમાતૃકાના પ્રથમ અને અંતિમ અક્ષરના સંયોજનથી બનતા મંત્રની વાત કરાઈ છે. જૈનપરંપરામાં વર્ણમાતૃકાના ધ્યાનની સુદીર્ઘ પરંપરા રહી છે. આ જગતમાં બોલાતા, વંચાતા, લખાતા જ્ઞાનનું મૂળ વર્ણમાતૃકા રહી છે. આ વર્ણમાતૃકા એટલે અ થી ૭ સુધીના ૪૯ કે ૧૨ અક્ષરો. આપણી લોકભાષામાં કહી તો કક્કો છે. આ અક્ષરો પર સમગ્ર જ્ઞાનનો વ્યવહાર ઉદ્ભવે છે, ચાલે છે અને ટકે છે. આ અક્ષરો (વર્ષો) જ્ઞાનને દેનાર હોવાથી જ્ઞાનમાતા - વર્ણમાતૃકારૂપે સુપ્રસિદ્ધ છે. આ વર્ણમાતૃકાનો ‘હ’ નું સંયોજન કરવામાં આવે અને તેની પર અગ્નિબીજ “ર” કારની રેફ રૂપે સ્થાપના કરવામાં આવે. અગ્નિબીજ “ર” કાર મનોવિશુદ્ધિને કરનાર છે. ઉપર અનાહતનું સૂચન કરનાર નાદ-બિંદુ આદિની
સ્થાપના કરવામાં આવે છે. આ ‘અહમ્' શબ્દ બ્રહ્મવાચક, પરમેષ્ઠીવાચકે છે અને સિદ્ધચક્રના પરમબીજ -વર્ણમાતૃકા - અક્ષરચક્રના બીજરૂપે સ્થાપિત થયેલ છે. આમ,
આ સ્તોત્રમાં ‘અહેમુ” ની ધ્યાનવિધિ દર્શાવવામાં આવશે, અથવા આ સ્તોત્ર ઋષિશ્રેષ્ઠ ‘અરિહંતો’ નું સ્તોત્ર છે તેવું પ્રારંભમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
સ્તોત્રને પ્રારંભે સાધકનું ચિત્ત ભૌતિક પદાર્થોમાં ભટકે નહીં, તે એકાગ્ર થઈ સાધના કરી શકે તે માટે મંત્રજાસ કરવામાં આવતો હોય છે. મંત્રના અમુક પદોની અંગ પર સ્થાપના કરાતી હોય છે. નમસ્કાર મહામંત્ર માટે ‘વજપંજર સ્તોત્ર' નો ન્યાસ પ્રસિદ્ધ છે. સ્તોત્રકર્તા ઋષિમંડળ સ્તોત્રમાં ઉપાસ્ય અષ્ટ આરાધ્ય તત્ત્વોનો અહમ્’ મૂળમંત્રમાંથી સૂરેલા આઠ સંયુક્તાક્ષર સાથેનો ન્યાસ દર્શાવે છે.
મોટાભાગના સ્તોત્રોને પ્રારંભે ન્યાસ કરાતો હોય છે એ જ રીતે અનેક સ્તોત્રોના મૂળમંત્રો હોય છે. જે મૂળમંત્રનું સ્તોત્રને અંતે ધ્યાન કરાતું હોય છે. ક્યારેક મૂળમંત્ર સ્તોત્રમાં સ્પષ્ટ કરાતો હોય છે, તો ક્યારેક ગર્ભિત રખાતો હોય છે. જે ગુરુપરંપરાથી
જ્ઞાનધાસ - ૨૦
જાણવા મળતો હોય છે. ઋષિમંડળ સ્તોત્રનો મૂળમંત્ર સ્તોત્રની પ્રારંભિક ગાથાઓમાં જ સ્પષ્ટ કરાયો છે. ૐ જે પ્રણવ તરીકે ઓળખાય છે, એ મંત્રબીજનો મંત્રશાસ્ત્રમાં ખૂબ મોટો મહિમા છે. હિંદુ ધર્મગ્રંથોમાં ૐ કારને સૃષ્ટિનું આદિબીજ તરીકે ગણવામાં આવ્યું છે. જૈન ધર્મગ્રંથોમાં ૩ૐ કારમાં પંચપરમેષ્ઠીની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. ઋષિમંડળ સ્તોત્રના મૂળમંત્રમાં પ્રારંભે ૐ ની સ્થાપના કરાઈ છે. ત્યારબાદ હૂ કારમાંથી ઉદ્દભવેલ આઠ મંત્રાક્ષરોની સ્થાપના છે. એ પછી પંચપરમેષ્ઠીના પાંચ પ્રથમાક્ષરો અ, સિ, આ, ઉ, સા (અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ) ની સ્થાપના થયેલી છે. ત્યારબાદ શાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપરત્નત્રયીની સ્થાપના કરાઈ છે. કેટલાકને પ્રશ્ન થશે કે, અનેક સ્થળે દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર એવો ક્રમ મળે છે, અહીં જ્ઞાન પ્રથમ કેમ? દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર એવા ક્રમમાં દર્શન એ પાયાનો મહત્ત્વનો ગુણ હોવાથી પ્રથમ સ્થાપિત કરવામાં આવે છે. ત્યારે અહીં ઋષિમંડળ સ્તોત્રમાં પરમ તેજરૂપ અહંતત્ત્વની સ્તવના હોવાથી ઉત્પત્તિક્રમથી સ્થાપના કરાઈ છે. સાધકને સર્વપ્રથમ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. પછી જ તેના સમ્યગુદર્શન (સમજણ) રૂપ ચક્ષુનો ઉઘાડ થતો હોય છે. એ જ જ્ઞાનદર્શનના યોગે ચારિત્રરત્નની પ્રાપ્તિ થતી હોય છે. માટે અહીં ઉત્પતિક્રમથી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની સ્થાપના કરી છે. અંતે પુનઃ હ્રીં કારથી વેષ્ટિત કરી નમઃ પદથી સ્તુતિ કરાઈ છે.
આ પ્રકારે મંત્રની યોજના થાય છે. ॐ हो ही हूँ है है हैं ही हू: अ सि आ उ सा ज्ञान दर्शन चारित्रेभ्यो ही नमः।
આ મંત્રમાં કેટલેક સ્થળે જ્ઞાનની આગળ સમ્યગુ એવું પાઠાંતર મળે છે. વળી કેટલેક સ્થળે ૨૭ અક્ષર પૂર્ણ કરવા નવ બીજાક્ષરો આદિ જોવા મળે છે, પરંતુ ઋષિમંડળ સ્તોત્રમાં દર્શાવ્યા મુજબ આ પ્રકારે મૂળમંત્ર બને છે અને આ પ્રકારે બનેલ મૂળમંત્રની આરાધના કરવાના અનેક લાભો સાધકોને અનુભવાયા છે.
જૈન મંત્ર, સ્તોત્ર અને યંત્ર
