Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 8
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• व्यावर्त्यकोटौ आत्मादित्रयोपाधिग्रहणम् •
२०७७
सैवेति सम्पूर्णम् ।
आत्म-कालपदेन तदुपाध्योरपि ग्रहाच्च न तस्यास्तादवस्थ्यम् ॥ १ ॥
वर्तते तत्प्रतियोगिताया दुःखनिष्ठत्वेन कालाऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोगिनिरूपितवृत्तित्वाऽभावस्य पक्षताऽवच्छेदकस्य पक्षेऽभावः स्पष्ट एव । न च कालाऽन्यत्वं परित्यज्य आत्माऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्तिदुःखत्वस्यैवाऽस्तु पक्षता, तावताऽप्यर्थान्तरदोषाऽसम्भवः, 'आत्माऽन्याऽऽकाशवृत्तिध्वंसप्रतियोगिशब्दाद्यवृत्ति दुःखत्वं दुःखप्रागभावाऽनधिकरणगगनादिवृत्तिशब्दध्वंसप्रतियोगिशब्दादिवृत्ती 'ति बुद्ध्यनुदयादिति वाच्यम्, इत्थं कालाऽन्यत्वत्यागे च = पक्षविशेषणविधया कालभेदाऽननुप्रवेशे आत्माऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्तित्वमात्रस्य च दुःखत्वात्मकपक्षविशेषणे अपि कालिकविशेषणतासम्बन्धेन दुःखध्वंसस्य कालवृत्तित्वेन आत्माऽन्यकालवृत्तिदुःखध्वंसप्रतियोगिनि दुःखे दुःखत्वस्य विद्यमानत्वात् सैव अमुक्तकण्ठपीठा आश्रयाऽसिद्धिडाकिनी । इति हेतोः आत्मकालाऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्तित्वं सम्पूर्ण पक्षविशेषणं गृहीतम् । एतावताऽऽश्रयासिद्धिनिवारकतया पक्षताऽवच्छेदकशरीरगौरवस्य प्रामाणिकत्वमावेदितम् । न चैवमपि आत्मकालोपाधिभ्यामाश्रयाऽसिद्धिरपरिहार्यैव, आत्म-कालाऽन्यात्मोपाधिस्वरूपशरीरादि- कालोपाधिस्वरूपघटादि-वृत्तिकालिकविशेषणतासंसर्गाऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकदुःखध्वंसप्रतियोगिनि दुःखे दुःखत्वस्य समवायसम्बन्धेन सत्त्वादिति वाच्यम्, ‘आत्मकालाऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्ती 'त्यत्र आत्म- कालपदेन तदुपाध्योरपि = आत्म-कालोपाध्योरपि शरीरादि-घटादिलक्षणयोः ग्रहाच्च न तस्याः = आश्रयाऽसिद्धेः तादवस्थ्यम्, अभावप्रतियोगिवृत्तित्वनिरूपकप्रतियोगिकध्वंसाऽऽश्रयविधयाऽऽत्म-काल-तदुभयोपाधिभिन्नस्यैवाऽभिमतत्वाद्, शरीरादेः घटादेश्चाऽतथात्वादिति । उपलक्षणात् दिक्- तदुपाधीनामपि ग्रहणं कार्यम्, अन्यथा सैवाऽऽश्रयाऽसिद्धिः प्रसज्येत । तदुक्तं किरणावलीप्रकाशटिप्पणे 'आत्मे 'त्युपलक्षणम्, शरीर - तदवयवादयोऽपि बोद्धव्याः । પ્રતિયોગી દુ:ખમાં દુ:ખત્વ જાતિ રહે છે. તેથી આત્મભિન્નકાલવૃત્તિ દુઃખધ્વંસના પ્રતિયોગી એવા દુઃખથી નિરૂપિત વૃત્તિતા જ દુઃખત્વમાં રહેશે, નહિ કે તેનો અભાવ. માટે પક્ષમાં પક્ષતાઅવચ્છેદકધર્મ તો નથી જ રહેતો. માટે પક્ષતાઅવચ્છેદકગૌરવ હોવા છતાં ‘આત્મ-કાલભિન્નવૃત્તિધ્વંસપ્રતિયોગીનિરૂપિતવૃત્તિત્વાભાવ' આવું સંપૂર્ણ વિશેષણ દુ:ખત્વમાં લગાડવું જરૂરી છે. આત્મા અને કાલ સિવાય બીજે ક્યાંય તો દુઃખધ્વંસ રહેતો જ નથી. માટે આત્માકાલભિન્નવૃત્તિધ્વંસના પ્રતિયોગી શબ્દાદિમાં દુ:ખત્વ અવૃત્તિ હોવાથી ઉપરોક્ત વિશેષણ પક્ષમાં રહી જશે. આમ આશ્રયાસિદ્ધિ દોષનું નિવારણ કરવાનું પ્રયોજન હોવાથી પક્ષતાઅવચ્છેદક ગૌરવ પ્રસ્તુતમાં દોષરૂપ સાબિત થતું નથી.
શંકા :- આત્મા અને કાલથી ભિન્ન પદાર્થમાં રહેનાર એવા ધ્વંસના પ્રતિયોગીમાં ન રહે તેવા દુઃખત્વને પક્ષ બનાવવામાં આવે તો પણ આશ્રયાસિદ્ધિ દોષ તો ઊભો જ રહેશે. કારણ કે આત્મા અને કાલથી ભિન્ન છે આત્મઉપાધિસ્વરૂપ શરીર, દેહાવયવાદિ તથા કાલોપાધિસ્વરૂપ ઘટ-પટ વગેરે. તથા તેમાં કાલિકવિશેષણતા સંબંધથી દુ:ખધ્વંસ રહે છે. માટે દુઃખત્વ તો આત્મ-કાલાન્યદેહાદિઘટાદિગતદુઃખધ્વંસપ્રતિયોગી દુઃખમાં રહી જવાથી આશ્રયઅસિદ્ધિ પક્ષાસિદ્ધિ દોષ આવશે જ. સમાધાન :- આત્મા અને કાલ- આ બે શબ્દથી તે બન્નેની ઉપાધિ પણ લઈ લેવાની. અર્થાત્ આત્મા અને આત્માની ઉપાધિ તથા કાલ અને કાલની ઉપાધિ- આ ચારથી ભિન્ન પદાર્થમાં રહેનાર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
=
