Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 8
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• सर्वथा शुन्यतायां प्रतियोगिनिषेधाऽसम्भवः •
२११७ इत्यन्ये। तेषामनुत्पादः साध्यतां न श्रयत' इति मुक्तेरपुरुषार्थत्वाऽऽपत्तिरेव दोषः ।।१३।। पूर्ववर्तित्वसम्बन्धेन अग्रेतनविज्ञानक्षणानुदयविशिष्टा पूर्वचित्तनिवृत्तिः = पूर्विलविज्ञानक्षणोच्छित्तिः सा मुक्तिः इति अन्ये बौद्धविशेषाः व्याचक्षते । संसारावस्थायामतिव्याप्तिवारणाय ‘अग्रिमे'त्यादिविशेषणम् । प्रकृते → अनिच्चा बत संखारा उप्पाय-वयधम्मिनो । उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति तेसं वूपसमो सुखो ।। - (दी.नि.२/३/२३) इति दीघनिकायवचनतात्पर्यमपि परिशीलनीयम् ।।
तेषां बौद्धविशेषाणां अनुत्पादः = मुक्तिविशेषणीभूतः अग्रिमचित्तक्षणानुदयः प्रागभावरूपत्वात् साध्यतां = स्वकृतिजन्यतां न श्रयते इति हेतोः मुक्तेः अपुरुषार्थत्वाऽऽपत्तिः एव दोषः । न च तत्र लब्धपरिपाल्यतारूपायाः क्षेमसाधारणायाः साध्यताया अग्रिमविज्ञानोत्पादकविघटनद्वारा सम्भवान्न दोष इति वाच्यम्, चित्तनिवृत्तेः प्रेक्षावतां अनुद्देश्यत्वाद् इति व्यक्तमुक्तं ग्रन्थकृता न्यायालोके (न्याया.प्र.१/पृ.२०) स्याद्वादकल्पलतायाञ्च (स्या.क.९/४-पृ.१२) । अधिकन्तु → संताणस्स न नासो फलविरहा पुव्वपुव्वविरहो वि । संताणंतरकज्जे परलोगो भे न पाउणइ ।। (पं.लि.९८) इति पञ्चलिङ्गिप्रकरणश्लोकवृत्तौ स्याद्वादकल्पलतायां चाऽवसेयम् ।
अथ अस्तु तर्हि शून्यतैव परमं निर्वाणमिति माध्यमिकः, परमं निर्वाणं = परमा निर्वृत्तिः, हेयोपादेयतत्साधनविरहे निषिद्धभय-विहितरागादिविरहादिति चेत्, मैवं, असिद्धैव चेच्छून्यतोपेयते तर्हि किमपराद्धं व्यवहारसिद्धया पूर्णतया । अनुभवबलादिति चेत्, तदिदं विपरीतं, न खलु स्वप्नेऽपि शून्यता स्वारसिकस्याऽनुभवस्य गोचरोऽपि तु पूर्णतैव । अनुभवोपगमे च क्व नाम शून्यता । अपि च किमिदं शून्यत्वं नाम? 'अभाव' इति चेत्, न, अविरोधात् । 'सार्वदिकोऽभाव' इति चेत् ? तथाप्यविरोध एव, क्वचित् कस्यचित् तदुपगमात् । सार्वत्रिक इति चेत्, तथापि तथैव, एकेन सम्बन्धेन सतोऽपि सम्बन्धान्तरेणाऽसत्त्वोपगमात् । सर्वेण सम्बन्धेनेति चेत् ? कस्याभाव इति वक्तव्यम् । सर्वेषामिति चेत् ? सर्वकाल-देश-सम्बन्ध-प्रतियोगिनामुपगमेऽपि शून्यतेति महदाश्चर्यमित्यधिकं न्यायखण्डखाद्ये (न्या. खं.खा. पृ.३९४) विज्ञेयम् ।।३१/१३।। પૂર્વકાલીન ચિત્તની નિવૃત્તિ એટલે મુક્તિ. પરંતુ ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે તેમના મતે પણ અનુત્પાદ સાધ્યતાને ધારણ કરતો ન હોવાથી મોક્ષ અપુરુષાર્થ થવાનો દોષ તો આવશે જ. (૩૧/૧૩)
વિશેષાર્થ:- અમુક બૌદ્ધ વિદ્વાનો એવું માને છે કે ચિત્તની = વિજ્ઞાનની ધારા પ્રતિક્ષણ બદલાતી રહે છે. પ્રત્યેક ક્ષણે પૂર્વકાલીન ચિત્ત નિવૃત્ત થાય છે અને નૂતન ચિત્ત ઉત્પન્ન થયે રાખે છે. જેમ દરિયામાં એક મોજું જાય અને બીજું મોજું આવે તેવી આ અવસ્થા સંસારને દર્શાવે છે. પણ પૂર્વચિત્ત રવાના થયા પછી આગળ કોઈ નવું ચિત્ત = વિજ્ઞાનક્ષણ ઉત્પન્ન ન થાય તો તે મોક્ષની નિશાની છે. અગ્રિમ ચિત્તનો અહીં ઉદય થતો નથી. માટે તે સમયે જે પૂર્વિલ ચિત્તની નિવૃત્તિ હોય છે તે અગ્રિમ ચિત્તના અનુત્પાદથી વિશિષ્ટ બને છે. તેથી મોક્ષની વ્યાખ્યા કરવી હોય તો કહી શકાય કે અગ્રિમચિત્તઅનુદયવિશિષ્ટ પૂર્વચિત્તનિવૃત્તિ એટલે મુક્તિ.
પરંતુ આ માન્યતા બરાબર નથી. ગ્રંથકારશ્રી ઉપરોક્ત બૌદ્ધમંતવ્યની અસંગતતાને જણાવતા કહે १. हस्तादर्श 'श्रया' इत्यशुद्धः पाठः । Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
