Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 8
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• एकोपयोगस्यापि क्रमानुवेधसम्भवः •
२१३७ त्वात् । अनुस्यूतैकोपयोगरूपत्वेऽपि क्रमाऽनुवेधेन 'हेतु-हेतुमद्भावाऽविरोधात् । कप्रयत्ने हेतुत्वात् कृत्स्नकर्मक्षयस्य साध्यत्वेन परमपुरुषार्थत्वोपपत्तेः । न चैतादृशकार्यकारणभावः कुतो गृहीतः ? इति शङ्कनीयम्, स्वभावतः एव तादृशकार्यकारणभावग्रहात् । दृश्यते हि लोकेऽपि धर्मजन्यदुःखद्वेषस्य दुःखहेतुघर्मप्रतियोगिकध्वंसकारणीभूतवातायनोद्घाटन-स्नान-भूमिसिञ्चन-शीतलजलपानाऽम्लद्रव्याऽभ्यवहारादिगोचरेच्छायां तादृशदुःखजनकधर्मगोचरद्वेषे च हेतुत्वं तयोश्च दुःखहेतुधर्मप्रतियोगिकनाशजनकवातायनोद्घाटन-स्नानादिगोचरप्रवृत्ताविति । तद्वदेवात्राऽपि कर्मजन्यदुःखद्वेषस्य दुःखकारणीभूतकर्मप्रतियोगिकध्वंसजनकज्ञानाचारादिगोचरेच्छायां दुःखहेतुकर्मगोचरद्वेषे च हेतुत्वं तयोश्च दुःखहेतुकर्मप्रतियोगिकनाशोपायभूतज्ञानाचारादिप्रवृत्ताविति । इत्थञ्च दुःखे द्वेषात् यथा तदभावे इच्छा तथा दुःखसाधने ज्ञानावरणादिकर्मणि द्वेषात् तदभावेऽपि इच्छा जायत इति तया तत्साधने प्रवृत्तिः निराबाधैव । न च यदिच्छया यत्साधने यस्य प्रवृत्तिस्तस्यैव तत्प्रयोजनत्वमिति नियमात् दुःखसाधनाभावस्यैव प्रयोजनत्वमापद्येतेति वाच्यम्, व्यवहारनयत इष्टत्वात्, दुःखसाधनकृत्स्नकर्माऽभावस्यैव तन्मते परमप्रयोजनत्वात् । अत एव तत्त्वार्थसूत्रे उमास्वातिवाचकैः → कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः - (त.सू.१०/३) इत्येवं व्यवहारनयाऽऽदेशादुक्तमिति पूर्वोक्तं(पृ.८६९,२११४) अत्रानुसन्धेयम् ।
वस्तुतः चिकीर्षायोनिप्रयत्ने प्रयोजनज्ञानापेक्षा, तेन विनोपाये चिकीर्षाविरहात्; न तु द्वेषयोनिप्रयत्ने, अनिष्टसाधनताज्ञानादहि-कण्टकादौ द्वेष्ये द्वेषात्, तन्नाशाऽनुकूलो यत्न उत्पद्यते । अयमेव हि द्वेषस्वभावो यत्प्रतिबन्धकं विना स्वविषयनाशानुकूलं यत्नमुत्पादयति, अन्यथा प्रयत्नद्वैविध्यानुपपत्तेरिति दिक् ।
ननु दुःखद्वेष-तद्धेतुद्वेषयोः मिथोऽनुविबैकोपयोगरूपतया कथं कार्य-कारणभावः सम्भवेत् ? इति चेत् ? अत्रोच्यते, कार्योत्पादोत्तरकालं अनुस्यूतकोपयोगरूपत्वेऽपि = परस्पराऽनुविद्धाऽभिन्नोपयोगस्वरूपत्वेऽपि दुःखोत्पादककर्मविषयकद्वेषाऽनुदयाऽवस्थायां क्रमाऽनुवेधेन = कालिकपूर्वोत्तरभावाऽनुविद्धत्वेन निमित्तेन हेतु-हेतुमद्भावाऽविरोधात् = दुःखद्वेष-तद्धेतुद्वेषयोः दुःखोत्पादकनाशकेच्छा-दुःखोत्पादकनाशकથયેલા દુઃખકારણવિષયક દ્વેષ તથા દુઃખજનકધ્વસસાધનવિષયક અભિલાષ સ્વાભાવિક રીતે જ દુઃખના કારણોનો નાશ કરવાના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં કારણ બની જાય છે. મતલબ કે દુઃખોત્પાદકવિષયક દ્વેષ અને દુઃખોત્પાદકપ્રતિયોગિક એવા નાશના ઉપાયની કામના- આ બન્ને દુઃખને લાવનારા કર્મોનો નાશ કરવાના ઉપાયભૂત જ્ઞાનાચારાદિમાં વિવેકી જીવને પ્રવર્તાવે છે.
શંકા :- દુઃખનો દ્વેષ અને દુઃખના કારણોનો દ્વેષ- આ બન્ને તો એક જ ઉપયોગમાં પરસ્પર વણાયેલા છે. તેથી દુઃખનો દ્વેષ દુઃખહેતુષ પ્રત્યે કારણ બને અને દુ:ખહેતુષ દુઃખદ્વેષનું કાર્ય બનેઆવું કઈ રીતે કહી શકાય ? સહભાવી બે ચીજમાં કાર્ય-કારણભાવ કઈ રીતે સંભવે ?
સમાધાન - દુઃખષ અને દુઃખના કારણનો દ્વેષ આ બન્ને પરસ્પરઅનુવિદ્ધ એવા એક ઉપયોગસ્વરૂપ હોવા છતાં પણ પહેલાં જીવને દુઃખનો દ્વેષ થાય છે અને પછી દુઃખના કારણો પ્રત્યે દ્વેષ ઊભો થાય છે આવા પ્રકારનો ક્રમ પણ તે બન્નેમાં વણાયેલો હોય તેવું દેખાય છે. આમ પૂર્વોત્તરભાવ હોવાના કારણે દુઃખદ્વેષ અને દુઃખકારણષ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ માનવામાં કોઈ દોષ નથી આવતો. કર્મ પ્રત્યે १. हस्तादर्श ‘हेतुमदभा...' इति त्रुटितः पाठः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
