Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 8
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
२०८५
• सर्वमुक्तिसिद्धेः पश्चात् तत्तन्मुक्तिसाधनम् • दीपत्ववदिति । दीपत्ववदिति दृष्टान्त इति प्राहुः तार्किका = नैयायिकाः । इत्थं सर्वमुक्तिसिद्धौ चैत्रदुःखत्वादिकं पक्षीकृत्य तत्तन्मुक्तिसाधनोपपत्तेः ।
ननु → प्रतिज्ञा-हेतूदाहरणोपनय-निगमनान्यवयवाः - (न्या.सू. १।१।३२) इति न्यायसूत्रदर्शिततृतीयावयवानुपदर्शनान्यूनता स्यादित्यतः अवशिष्टमाह- 'दीपत्ववदिति । दुःखप्रागभावाऽनधिकरणीभूतदीपकाऽवयववृत्तिदीपकध्वंसप्रतियोगिसमवेते दीपत्वे सत्कार्यस्वरूपदीपकमात्रसमवेतत्वं दुःखप्रागभावाऽनधिकरणवृत्तिध्वंसप्रतियोगिसमवेतत्वञ्च वर्तत इति साध्य-साधनसामानाधिकरण्योपलम्भाद् दृष्टान्तत्वोपपत्तिः । ततश्च दीपत्वसाधर्म्यात् पक्षे दुःखप्रागभावाऽनाश्रयवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवृत्तित्वसाधनात् सत्कार्यमात्रवृत्तित्वस्य हेतुता → उदाहरणसाधात् साध्यसाधनं हेतुः (न्या.सू. १।१।३४) इति न्यायसूत्रवचनादनाविलैव इति वर्धमानप्रभृतयो नव्या नैयायिकाः प्राहुः । इत्थं = निरुक्तरीत्या सर्वमुक्तिसिद्धौ सत्यां चैत्रदुःखत्वादिकं पक्षीकृत्य = पक्षतयाऽङ्गीकृत्य तत्तन्मुक्तिसाधनोपपत्तेः । तदुक्तं किरणावलीप्रकाशे वर्धमानेन → प्रदीपत्वं हि दुःखप्रागभावाऽनधिकरणेषु प्रदीपावयवेषु वर्तते, यो ध्वंसः तत्प्रतियोगिनि प्रदीपे वर्तते । एवं सर्वमुक्तिसिद्धौ चैत्रादिदुःखत्वादिकं पक्षीकृत्य तत्तन्मुक्तिसाधनम् + (कि.प्र.मुक्तिवाद पृ.६०) इति । तथाहि- चैत्रदुःखत्वं दुःखप्रागभावाऽनधिकरणवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवृत्ति सत्कार्यमात्रवृत्तिधर्मत्वात्, प्रदीपत्ववदिति प्रयोगः इति । न च सर्वमुक्तिपदार्थस्वरूपं नाऽतः प्रसिध्यतीति वाच्यम्, दुःखप्रागभावाऽसमानकालीनदुःखध्वंसस्य सर्वमुक्तित्वे बाधकाऽभावादिति किरणावलीप्रकाशटिप्पणकृत् । 'दुःखप्रागभावाऽधिकरणक्षणाऽवृत्तिप्रतियोगिकध्वंसस्य दुःखाधिकरणक्षणाऽवृत्तेः दुःखध्वंसस्य वा सर्वमुक्तित्वात्' (कि.रह.पृ.३१) इति किरणावलीरहस्ये मथुरानाथः । ___अहो ! श्लोकत्रयानुग-प्रयोगकृतिचातुर्यम् । 'भाविविवेचकश्रद्धा चात्र ग्रन्थकृतोऽद्भुता ।।१।। કહે છે. પણ તે વાત અસંગત છે. કારણ કે વૃત્તિવિશેષ માન્ય હોય તો બાધ આવે છે. બાકી તો अर्थान्तर होष २वान। नहि थाय. (3१/3)
ટીકાર્થ:- પ્રસ્તુત અનુમાન પ્રયોગમાં દીપ– જાતિ ઉદાહરણ તરીકે સમજવી. આમ નવ્ય તૈયાયિકો કહે છે. આ રીતે ઉપરોક્ત અનુમાનપ્રયોગથી સાધ્યના ઘટક દુઃખપ્રાગભાવાનધિકરણ તરીકે મહાપ્રલયની સિદ્ધિ થવાથી સર્વ જીવોની મુક્તિ આપોઆપ સિદ્ધ થાય છે. એકવાર સર્વ જીવોનો મોક્ષ સિદ્ધ થઈ જાય પછી તો ચૈત્રદુઃખત્વ વગેરેને પક્ષ બનાવીને ચૈત્ર વગેરે તે તે વ્યક્તિઓનો મોક્ષ પણ સિદ્ધ થઈ જશે. તે આ રીતે ચૈત્રદુ:ખત્વ દુઃખપ્રાગભાવાનાધારવૃત્તિāસપ્રતિયોગીમાં વૃત્તિ છે. કારણ કે તે કેવલ સત્કાર્યમાં વૃત્તિ છે. જેમ કે દીપ–. આ અનુમાન પ્રયોગથી ચૈત્રનો મોક્ષ સિદ્ધ થઈ જશે. આ રીતે યજ્ઞદત્ત, દેવદત્ત વગેરેના મોક્ષની પણ સિદ્ધિ થશે. આમ વર્ધમાન ઉપાધ્યાય આદિ નવ્ય તૈયાયિકો 53 छ.
જ નૈયાયિમાન્ય અનુમાન બાધિત છે - સ્યાદ્વાદી # ઉપરોક્ત અઢી શ્લોકમાં જે નૈયાયિકમત બતાવેલ છે તેના પ્રતિવાદમાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ઉપરોક્ત १. 'प्रकृतकठिनग्रन्थविवेचकः कश्चिज्जिनशासने भावी य एनं विशदतया विवरिष्यतीति ग्रन्थकृतो महोपाध्यायस्य श्रद्धाऽद्भुता वर्तते प्रकृते यदबलादेतादृशकारिकात्रितयव्याप्यनुमानप्रयोगकरणेऽस्खलद्वत्त्या प्रागल्भ्यं प्रवर्धते स्म तदीयमिति तात्पर्यमत्रोन्नेयम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
