Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 8
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
२०९२
• परदर्शनेऽप्यभव्यजीवाभ्युपगमः • द्वात्रिंशिका-३१/४ साध्याऽसत्त्वे बाधकस्याऽनुकूलतर्कस्याऽभावात् (=विपक्षबाधकाऽभावात्) । तथा च अनभिप्रेतसिद्धितः = 'अनिष्टसिद्धिप्रसङ्गात्, कालाऽन्यत्वगर्भसाध्यं प्रत्यपि उक्तहेतोरविशेषात् । प्रतिक्षिप्तः, अप्रयोजकत्वात् । सर्वेषां श्रवणादिक्रमेण मिथ्याज्ञानाधुच्छेदकतत्त्वज्ञानाद्युत्पादाऽसम्भवात्, केषाञ्चिदात्मनां संसार्येकस्वभावत्वात् । अत एव विपक्षे = निश्चितसाध्याऽभाववत्तया प्रतिवादिसम्मते हेतुसत्त्वेऽपि = सत्कार्यमात्रवृत्तित्वसत्त्वेऽपि साध्याऽसत्त्वे = दुःखप्रागभावाऽनाधारवृत्तिध्वंसप्रतियोगिसमवेतत्वविरहे → अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपत्तितः तत्त्वज्ञानार्थमूहः = तर्कः - (न्या.सू.१।१।४०) इति न्यायसूत्रदर्शितस्य प्रकृताऽनुकूलस्य तर्कस्य यद्वा प्रसिद्धकार्यकारणभावभङ्गप्रसङ्गादिलक्षणस्य अनुकूलतर्कस्य अभावात् = विरहाद् अप्रयोजकत्वं परिहार्यमेव । न ह्यस्तु चैत्रीयदुःखत्वे सत्कार्यमात्रवृत्तित्वं माऽस्तु दुःखप्रागभावाऽनधिकरणवृत्तिध्वंसप्रतियोगिसमवेतत्वं तर्हि को दोषः ? इति प्रतिवाद्युद्भाविते किञ्चिद् वक्तुं पार्यते वर्धमानप्रभृतिभिः, महाप्रलय एव मानाऽभावात् । तदुक्तं वल्लभाचार्येणापि न्यायलीलावत्यां 'न च क्रमेण सर्वमुक्तिः, केषाञ्चिदात्मनां संसार्यकस्वभावत्वात्' (न्या.ली.पृ. ८१) इति ।
एतेन → महाप्रलयसम्प्राप्तौ ह्यसत्तां समुपागते । अशेषदृश्ये सर्गादौ शान्तमेवावशिष्यते ।। - (महो.४/५५) इति महोपनिषद्वचनं, → प्रलये सर्वशून्यं भवति - (त्रि.वि.म.३/९) इति च त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनमपि प्रत्याख्यातम् । तथा च अनिष्टसिद्धिप्रसङ्गात् = अनभिमतसाध्यसिद्धरतिप्रसङ्गात्, कालाऽन्यत्वगर्भसाध्यं = कालाऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवृत्तित्वलक्षणं साध्यं प्रति अपि उक्तहेतोः = सत्कार्यमात्रवृत्तित्वलक्षणहेतोः अविशेषात् = समत्वात् । तथाहि - दुःखत्वं कालाऽन्यवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवृत्ति सत्कार्यमात्रवृत्तित्वात्, प्रदीपत्ववदि'त्यनुमानस्याऽपि सुवचत्वेन सर्वमुक्तिसिद्धिाहतैव । __एतेन → मुख्यदुःखध्वंसविशेषो मुक्तिः ८, इत्यक्तिनमतमपि निरस्तम्, उत्पन्नाऽनुत्पन्नदुःखविकल्पग्रासेन तस्या अपुरुषार्थत्वादुत्पन्नस्य स्वत एव नाशादनुत्पन्नस्य च नाशयितुमशक्यत्वात् । न च चरमदुःखमुत्पाद्य तत्त्वज्ञानं तन्नाशयतीति न मुक्तेरपुरुषार्थत्वमित्यपि युक्तम्, दुःखे प्रवृत्तेः कथमपि कस्याप्ययोगाच्चरमत्वस्याસામે કરે તો આ પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરે તેવો કોઈ અનુકૂલતર્ક નૈયાયિક પાસે નથી. તેથી વ્યાતિગ્રહ કઈ રીતે થઈ શકે ? આનાથી તો અનિષ્ટ પદાર્થની સિદ્ધિ થઈ જવાની સમસ્યા સર્જાશે. આનું કારણ એ છે કે કાલાન્યત્વગર્ભિત સાધ્ય પ્રત્યે પણ ઉપરોક્ત હેતુ તો સમાન રીતે લાગુ પડે છે.
(અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે પક્ષસ્વરૂપ દુઃખત્વમાં સત્કાર્યમાત્રવૃત્તિત્વ રહેવા છતાં દુઃખપ્રાગભાવાનાશ્રયવૃત્તિવૃંસપ્રતિયોગિવૃત્તિતા ન રહે તો શું વાંધો ? આવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય તો નિયાયિક કોઈ અનુકૂલ તર્ક બતાવી શકતા નથી. જેમ કે “પર્વતો વહિમાનું ધૂમાત્' આ અનુમાનની પ્રામાણિકતા વિશે શંકા થવાથી કોઈ પ્રશ્ન કરે કે “પર્વતમાં ધૂમાડો હોવા છતાં અગ્નિ ન હોય તો શું વાંધો ?' તો આ પ્રશ્નના જવાબમાં કહી શકાય છે કે “જો પર્વતમાં ધૂમાડો હોવા છતાં અગ્નિ ન હોય તો અગ્નિ-ધૂમ વચ્ચેનો કાર્ય-કારણભાવ ભાંગી પડશે. કારણ કે અગ્નિ વિના જ ધૂમ ઉત્પન્ન થઈ ગયો- તેવી તમે કલ્પના કરી રહ્યા છો.' - આ છે વિપક્ષબાધક સ્વપક્ષસાધક અનુકૂલ તર્ક. આવો તર્ક હોવાથી ધૂમ-અગ્નિ વચ્ચે વ્યાપ્તિ માનવી જ પડે. १. हस्तादर्श 'अनिष्टसिप्र..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
