________________
- સંકલના
પ્રથમ અધ્યાય -
ગ્રંથકારશ્રીએ સંક્ષેપથી પ્રારંભિક ભૂમિકાથી માંડીને મોક્ષફળની પ્રાપ્તિ સુધીના ધર્મના સ્વરૂપને બતાવવા અર્થે પ્રસ્તુત ગ્રંથનો પ્રારંભ કરેલ છે છતાં તે કથન સંક્ષેપમાં હોવાથી ગ્રંથનું નામ “ધર્મબિન્દુ પ્રકરણ આપેલ છે.
સૌ પ્રથમ ધર્મ અર્થ કામ ત્રણે પુરુષાર્થને સફળ કરનાર ધર્મ છે તેમ બતાવીને ધર્મ જ જીવ માટે સર્વ કલ્યાણનું કારણ છે તેમ બતાવેલ છે. જીવમાત્ર સુખના અર્થી છે. સુખના અર્થે જ કામનું સેવન કરે છે અને સુખના અર્થે જ ધનનું અર્જન કરે છે. પૂર્ણસુખમય મોક્ષ છે એવું જાણીને યોગીઓ મોક્ષ માટે યત્ન કરે છે. સંસારી જીવોને કામથી જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, ધનપ્રાપ્તિથી જે સુખ અનુભૂતિ થાય છે તેની પ્રાપ્તિનો ઉપાય પણ ધર્મ જ છે અને પૂર્ણસુખની પ્રાપ્તિનો ઉપાય પણ ધર્મ જ છે. તેથી સુખના અર્થીએ સ્વભૂમિકા અનુસાર ધર્મ જ સેવવો જોઈએ, જેથી સંસારમાં રહે અને પૂર્ણધર્મ સેવવાની શક્તિ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી કામ અને ધનની પ્રાપ્તિ દ્વારા પણ સુખ પ્રાપ્ત થાય, પરંતુ ક્લેશ પ્રાપ્ત ન થાય. તે માટે ધર્મથી નિયંત્રિત અર્થપુરુષાર્થ અને કામપુરુષાર્થ આદિની પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. પૂર્ણધર્મ સેવવાની શક્તિ પ્રગટે ત્યારે મહાપરાક્રમ ફોરવીને પૂર્ણસુખમય મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય તે પ્રકારે યત્ન કરવો જોઈએ તેવો બોધ કરાવવા અર્થે ધર્મનું કેવું શ્રેષ્ઠ ફળ છે ? તે શ્લોક-રમાં બતાવીને શ્લોક-૩માં ધર્મ કેવા ઉત્તમ સ્વરૂપવાળો છે ? તે બતાવવા અર્થે ધર્મનું લક્ષણ બતાવ્યું છે જેથી ભગવાનના વચન અનુસાર ધર્મનું સેવન કરીને યોગ્ય જીવો સુખની પરંપરાને પ્રાપ્ત કરીને પૂર્ણ સુખમય મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે.
આ રીતે ધર્મનું લક્ષણ બતાવ્યા પછી તે ધર્મના બે પ્રકારોનું વર્ણન કર્યું છે : (૧) ગૃહસ્થ ધર્મ અને (૨) યતિધર્મ. ગૃહસ્થ ધર્મમાં પણ (૧) સામાન્યગૃહસ્થ ધર્મ અને (૨) વિશેષગૃહસ્વધર્મ એમ બે પ્રકારો છે. તેમ બતાવીને પ્રસ્તુત ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ગ્રંથના પ્રથમ અધ્યાયમાં સામાન્ય ગૃહસ્થ ધર્મનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ બતાવેલ છે. સામાન્ય ગૃહસ્થધર્મ ગૃહસ્થજીવનની વિવેકપૂર્વકની સર્વ ઉચિત આચરણા સ્વરૂપ છે. તે પ્રકારે જેઓ સામાન્ય ગૃહસ્થધર્મ સેવે છે તેઓ આલોકમાં સુખી થાય છે અને પરલોકમાં પણ સુખી થાય છે, કેમ કે હંમેશાં સ્વભૂમિકા અનુસાર સેવાયેલો ધર્મ અંતરંગ ક્લેશ દૂર કરીને સ્વસ્થતાને જ પ્રાપ્ત કરાવે છે. આથી જ સર્વવિરતિની શક્તિનો સંચય થયો નથી તેવા યોગ્ય જીવો સ્વસ્થતાનું કારણ બને તે પ્રકારના ગૃહસ્થધર્મનું સેવન કરે છે, જેથી ક્લેશની અલ્પતા થાય અને પોતાના વિકારો ક્રમસર ધર્મથી નિયંત્રિત થવાને કારણે અલ્પ-અલ્પતર થાય તે પ્રકારનો ધર્મ કરે છે. વળી સામાન્ય ગૃહસ્થધર્મ સેવીને પણ યોગ્ય જીવો શુભફલવાળા આલોકના અને પરલોકના સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. તેની સ્પષ્ટતા શ્લોક-૪માં કરેલ છે. આ પ્રકારે બતાવીને
