________________
ધર્મ-શ્રદ્ધા એટલે પાળવું. અને જે પાળવું નહિ તે માનવું નહિ. માન્યા પછી નહિ પાળવામાં અહંતા ઘવાય છે. એ કારણે સ્વયં સ્વીકારેલી અહંતાને જાળવી રાખવા માટે પણ ધર્મ પ્રત્યે આંખમીંચામણાં કરવામાં આવે છે. વસ્તુતઃ માનવું અને પાળવું, એ બે એક વસ્તુ નથી. માનવું એટલે પાળવાની હાર્દિક ભાવના રાખવી. પાળવું એટલે તે અખલિત જીવન ગાળવું. પણ એ તે માનવીનું અભિલષિત છે, લક્ષ્ય છે. સત્યને, દયાને કે શીલને સંપૂર્ણ ન પાળી શકીએ, ત્યાં સુધી તેને માનવા, પૂજવા અને વંદવાને પણ શું માનવીને અધિકાર નથી? અવશ્ય છે. ધર્મની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ મનુષ્યના વિકારોને મર્યાદિત કરવા પ્રત્યે છે. ધર્મમાં મર્યાદાના ગીતગાન છે, પણ સ્વચ્છંદતાના નહિ. મનુષ્યના મોટા ભાગને બંધને ગમતા નથી. તે કહે છે કે–મનુષ્ય થયા પછી તે બંધને શા ? મનુષ્યને દરેક વાતમાં સ્વાતંત્ર્ય કેમ નહિ? પણ એ પ્રશ્નો કરનારા ભૂલી જાય છે કે એવું સ્વાતંત્ર્ય તે પશુ અવસ્થામાં ઘણું છે, એથી પશુઓને કેટલી શાંતિ છે? ઈદ્રિયોની નિરંકુશ પ્રવૃત્તિ તે અશાંતિને ઢસેડી લાવનારી છે. એ જાતિના નિરંકુશ અને સ્વચ્છંદ વર્તનમાંથી માનવીને મુક્ત કરવા માટે તો ધર્મની જરૂર છે. ધર્મના પ્રત્યેક આદેશ માનવીના વિલાને મર્યાદિત બનાવે છે. દયા, હિંસાને મર્યાદિત કરે છે. સત્ય, વાણુને મર્યાદિત કરે છે. બ્રહ્મચર્ય, ઈન્દ્રિયોને મર્યાદિત કરે છેઃ તપ, વિકારેને વશ કરે છે અને પોપકાર, લેભ અને પ્રમાદને હઠાવે છે. એ મર્યાદાઓની સાધનામાં જ મનુજીવનનું ગૌરવ છે. ઈન્દ્રિયજન્ય સુખેથી પર એવી કોઈ શાતિ અને સુખ માટે મનુષ્યનું હૃદય હમેશાં
