Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 30

कलिकाल सर्वज्ञश्री हेम चन्द्रसूरि भगवत्प्रणीते
१६
चानुवर्तते, तथा च अतः - अकारान्ताद् देवादिशब्दाद् व्यवहितान्यवहितसाधारणस्य भिसः प्रसङ्गे ऐस् भवति, स च साधुर्भवति इति लक्ष्यधार्मिकोऽप्रामाण्यज्ञानानारकन्दितो बोधः । एवं च ग्रामपतिभिः इत्यादावपि अकारान्ताद् 5 ग्रामशब्दात् पतिशब्दव्यवहितो भिसू अस्त्येवेति तस्यापि ऐस्प्रसङ्गः स्यादिति परिभाषासूत्र [ " पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य " [७.४.१०४. ]प्रवृत्त्या अव्यवहितस्यैव भिस इत्यर्थलामे सङ्कोचो जायते इति न दोषो भवति - एवं व अकारान्तशब्दाद् व्यवहितपरस्य स्यादेर्भिसः प्ररुने ऐस् 10 भवति, स च साधुर्भवतीत्येवंप्रकारको बोधोऽप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितः, तादृशसङ्कोचे चोक्तपरिभाषा साक्षादेव प्रयोजिकेति भवति लक्षणसमन्वयः । नियमनिषेधापवादसूत्राणां विषयसङ्कोचकत्वेन शाब्दबोधीयन्यूनाधिकवृत्तिसङ्कोचकत्वाभावाद् नातिव्याप्तिः ! संशाशास्त्रस्य च परम्परया 15 शाब्दबोधीवृत्तिसङ्कोच कल्व मिति तत्रातिव्याप्तिवारणाय साक्षादिति पद लक्षणे प्रवेशितम् । अधिकारे च सङ्कोचकस्वमेव नेति न कोऽपि दोषः । परन्तु प्रकृतसूत्रे तु नैतलक्षण संघटते, यतो नेदं सूत्रं कस्यापि शास्त्रस्य शाब्दबोधे न्यूनवृत्तितामधिकृतवृत्तितां वा सङ्कोचयति । उत्तर20 त्रानुवृत्तं प्रागूजितादिति पदं तत्तत्प्रत्ययानामवधिं दर्शयति, न तु साक्षात् संकोचकं नापि च तत्रास्य स्वातन्त्र्यम्, किन्तु तत्तत्सूत्र सहकारविधया परम्परयैवेति नेदं सूत्र परिभाषावन व्यवहर्तुं शक्यमित्यरुचेराह - विधिर्येति ।
[ पा० १ ० १४. 1
शब्दार्थः । 'इकण' इत्यादिवदिति-अयमाशय:- 40. यथा “इकण्” [६.४.१.] इति विनाप्यवधिनिर्देश यांक्त् प्रत्ययान्तरविधानं न भवति तावत्पर्यन्तमधिक्रियते, तथा 'अणू' इत्यपि अधिकृतं स्यादेवेति किं प्रागूजितादित्यवधिनिर्देशेनेति ॥ ६.१.१३ ॥
धनादेः पत्युः ||६|१|१४॥
त०प्र० धनादेर्गणात् परो यः पतिशब्दस्तदन्ताद् धनपतीत्येवमादेः प्राग्रजितीयेऽर्थेऽण प्रत्ययो वा भवति । धनपतेरपत्यं तत्र भवस्तत आगतो वा धानपतः । आश्वपतः । राष्ट्रपतेरिव राष्ट्रपतम् । धान्यपतम् । प्राणपतम् ।
45
50
धन अभ्व गज शत गण कुल गृह पशु धर्म धन्वन् सभा सेना क्षेत्र अधि राष्ट्र धान्य 21 प्राण इति धनादिः ।
केचित् तु गृह- सेनाशब्दौ न पठन्ति । तन्मते गार्हपत्यम्, सैनापत्यम् इत्युत्तरेण ञ्य 55 एव । पत्युत्तरपदलक्षणस्य ज्यस्य राष्ट्राविषु त्रिषु 'दोरीय:' [६.३.३१.] इतीयस्यं चापवादोऽयम् ||१४||
श०
I
म० न्यासानुसन्धानम् - धनादे० । धनशब्द आदिरस्य शब्दसमूहस्य स धनादिर्गणविशेषः, 60 तस्माद् धनादेः । “पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य " [ ७.४.१०४.] इति परिभाषया अव्यवहितपरस्येति षष्ठयन्तं पदमुपस्थितमपि पत्युरिति पञ्चम्यन्तविशेष्यमहिम्ना पञ्चम्यन्ततया विपरिणमति । पत्युरिति च शब्दस्वरूपविशेषणम्, तदप्यत्र प्रत्ययविधिविषये पञ्चम्यन्तमेव प्रत्ययविधौ हि दिग्याचकपरशब्दयोगे 65 पञ्चमी भवति । “विशेषणमन्तः " [ ७.४.१९३.] इति परिभाषया च तदन्तार्थलाभे योऽर्थः सम्पन्नस्तमाहुधनादेर्गणात् परो यः पतिशब्द इत्यादिना ।
"Aho Shrutgyanam"
अज्ञातशापकं शास्त्रं विधिरिति विधेः सामान्य लक्षणम् । 25 तथा चातः परतः स्थितेषु अर्थेषु तत्तत्सूत्रः केवलमर्थ प्रकृत्योर्निर्देशात् प्रत्ययाप्रतिपत्तौ प्राप्तायामिदं शास्त्रं 'अणू' भवतीति प्रतिपादयतीति अज्ञातज्ञापकत्वमस्य सिद्ध मिति विधिसूत्रमिदम्, न च तेषां सूत्राणामिहासंनिधानात् कथं तत्तत्सूत्रसम्बन्धिप्रत्ययः प्रतिपादयितुमनेन शक्य इति 30 वाच्यम्, देशतोऽसन्निहितानामपि बुद्धया संनिधानात्, तत्तदर्थेषु प्रत्ययविधानसंभवात् । अत एव वृत्त विधिपरत्वेनैव व्याख्यानं कृतम् - अणप्रत्ययो भवतीति । अधिकारपक्षेऽरुचेः किञ्चित् कारणं स्फोरयति-अधिकारपक्षेत्युक्ते धनपत्यादिशब्दान्तस्य ग्रहणं स्यात्, न तु केवलघन- 70 प्राग्रजितादित्युत्तरार्थमिति । उत्तरार्थस्य तत्रैव पत्यादिशब्दस्येति नाभीष्टसिद्धिरनिष्टापत्तिश्चनिश्चेति चेद35 वक्तव्यत्वे इह कारणस्य फलेनावश्यंभाव्यमिति तदभावेन तोऽत्र प्रकृतित्वेन ग्राह्यं शब्दस्वरूपं दर्शयति- धनपतीनाधिकारपक्षः सङ्गत इति सूचितम् । उत्तरार्थत्वे प्रमाण त्येवमादेरिति । अयमाशयः धनादेः परो यः पतिशब्दः प्रदर्शनपुरःसरमधिकारत्वा भावं प्रकारान्तरेणाह - अन्यथा स एव अन्तो यस्येति विग्रहेऽपि धनादेख्यित्रादिपदे तन्त्रेण 'इकण' इत्यादिवद् 'अण' इत्येव सिद्धमिति । धनादिगणान्तर्गत शब्द आदिर्यस्य पतिशब्दश्चान्ते यस 75 उत्तरार्थमत्र प्रागूजितादित्यस्याभावे अधिकारत्वे घेत्यन्यथा- | तादृशादेव शब्दात् प्रत्ययो भवतीति लभ्यते इि
ननु धनादेः शब्दात् परो यः पतिशब्दस्तदन्तादि
|