Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 81

[ पा०] १. ० ८८. ]
श्री सिद्ध हेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
यनिप्रत्यये ग्लुचुकायानिरिति तस्य स्त्रीत्वविवक्षायां जाति- | अपितु कस्य मातेति ज्ञातं स्यादित्येतदर्थमिदं प्रयुज्यते । लक्षणो ङीः, तस्या युवापत्यत्यमित्यर्थेऽनेन णे इकणि अत्र क्षेपवाभावात् कणौ न भवतः, क्षेपग्रहणाभावे च 40 aissदिस्वरवृद्धी, पूर्ववत् पुंवत्त्वे, इकारलोपे ग्लौचुकायनः, तो दुर्वारौ स्याताम् । क्षेषाभावमेव स्पष्टयति--मातुः ग्लोचुकायनको वा जाल्म इति । अत्रैव वृद्ध्यर्थमुभयोः संविज्ञानार्थमिदमुपयुज्यते इति । न च ' माणवक 'शब्द5 प्रत्ययोगित्वं चरितार्थम् । स्यैव क्षेपकत्वमिति कथमत्र क्षेपाभाव इति वाच्यम्, यत्र पितुरसंविज्ञाने मात्रा व्यपदेशः क्रियते, तत्र यः क्षेपे गम्यते स एवेह गृह्यते । अत्र च पितुः संविज्ञातत्वेऽपि 45 तस्य बहुपत्नीकत्वेन कस्या अयमिति विज्ञानार्थमिदमुच्यते इति नास्ति क्षेपः इति प्रत्युदाहरणसंभवात् । शब्दकौस्तुभ तु मातामहादेदौहित्रं लालयतः प्रयोगोऽयमिति नास्ति कुत्सेत्युक्तम् । तस्यायमाशयः - मातृकुले वर्तमानस्य बालस्याहानं मातामहादिभिः स्वकन्यापरितोषाय स्वसंबन्ध- 50 ख्यापनाय च मातृनाम्ना व्यपदिश्य क्रियत इति न तत्र कुत्सा, अपितु लालनमेवेति भवति प्रत्युदाहरणमिति ||६११॥८७॥
केचित् तु ग्लुचुकस्य युबापत्यं स्त्रीत्यर्थेऽनेन णे लौकायनी, सा भार्या यस्येति विग्रहे वहुव्रीहिसमासे, " तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्त विकारे” [३.२.५५.] इति पुंवद्भावः निषेधार्थमपि णित्वमाश्यकमित्याहुः तन्न, अत्र 10 वृद्धप्रत्ययान्तात् प्रत्ययविधानसामर्थ्याद् युवापत्येऽयं प्रत्ययो भवतीति पूर्वमुक्तत्वेन, स्त्रियाश्च " वंश्यज्यायोभ्रात्रोर्जीवति प्रपौत्राद्यस्त्री युवा" | ६.१.३.] इति सूत्रेऽस्त्रीति पर्युदासात युवत्वाभावात् स्त्रियां युवापत्यार्थयोः प्रत्ययोरभावेन ग्लौचुकायनी, ग्लौचुकायनिकीति रूपयोरेवाभावात् । ग्लुचुकस्य वृद्ध15 पत्यस्त्रिया अपत्यमित्यर्थेऽपि पूर्ववद् रूपं विशेयम् । युवाप त्याला भोपायमाह-वृद्धाद युनीति वृद्धग्रहणं किमिति सामान्यतः स्त्रिया अपत्ये क्षेपे प्रत्ययौ विधीयेतामिति प्रश्न. । उत्तरयति प्रत्युदाहरणेन -कारियो जाल्म इति । करोतीति कारिका, सा च न वृद्धसंज्ञाप्रयोजिका, 20 यतस्तस्याः परमप्रकृतित्वं नास्ति । परमप्रकृतेरेव पौत्रादेवृद्धसंज्ञा “ पौत्रादि वृद्धम् " [६.१.२] इति सूत्रेण प्रतिपादिता । तथा च तस्या युवापत्ययोग एव । अस्तु वा कारकनामकः कश्चित्, तदपत्यं स्त्री न कारिका, किन्तु | कारकशब्दाद् वृद्धापत्ये इञ् कारकीति स्यात्, ततश्च 25 कारिकाशब्दो न वृद्धापत्यप्रत्ययान्त इति निश्चितम् । तस्मादपत्यार्थे क्षेपेऽपि आवन्तलक्षण एयणेव, न तु कणाविति कारिकेय इति रूपं भवति । वृद्धग्रहणाभावे च कारिफ, कारिकि इति रूपं स्यात् । युंक्त्वं तु न भवति " तद्धिताककोपान्त्य ० " [ ३.२.५४ ] इति 30 निषेधात् तथा चात्र प्रवृत्तिवारणार्थे प्रकृतसूत्रे वृद्धग्रहण
मावश्यकम् ।
भ्रातुर्भ्यः ||६|११८८||
भ्रातृशब्दादपत्ये व्यः प्रत्ययो भवति । 55 भ्रातुरपत्थं भ्रातृव्यः । शत्रुरपि भ्रातृव्य उच्यते स उपचारात् । एकद्रव्याभिलाषश्चोपचारनिमित्तम् ||८८||
To
न्यासानुसन्धानम्-भ्रातुर्व्यः । स्पष्टार्था वृत्तिः उदाहरणं च । अवैयाकरणैः भ्रातृव्य- 60 शब्दस्य शत्रौ प्रयोगार्थम् "व्यं सपत्ने [पा०सू० ४.१. १४५.] इत्येवं सूत्रमारभ्यते । तमर्थ लक्षणया साधयितुमाह-शत्रुरपि भ्रातृव्य उच्यते स उपचारादिति अयमाशयः - यद्यपि भ्रातृव्यशब्दस्य यौगिकस्य न शत्रो वृत्तिरस्ति, तथापि लक्षणया शत्रुरपि भ्रातृव्यशब्देनोच्यते 65 तथा च तत्रार्थे तस्य गौणी वृत्तिः । पाप्मना भ्रातृव्येणेस्यादौ परेषामपि लक्षणायाः सम्मतत्वात् तथैव निर्वाहे तदर्थं वचनं नारम्भणीयम् । परेषां मते स्वरे भेदाय व्य-व्यन्प्रत्वयोर्विधानमिति युक्तिसम्भवेऽपि स्वमते स्वरस्य विचाराभावेन पृथक्प्रत्ययविधानं नावश्यकम् । ननु 70 भ्रातुरपत्यवाचकस्य भ्रातृव्यशब्दस्य शत्रुशब्दार्थेन शक्येन सम्बन्धाभावात् कथं लक्षणा ! उक्तं हि 'लक्षणा शक्यसम्बन्धस्तात्पर्यानुपपत्तित: " इति ( कारिकावली ८२ ) । अस्या अयमर्थः न्तात्पर्यस्य वक्तुरभिप्रायानुसारिणोऽर्यस्य
स्त्रिया इति किमिति । सामान्यत एव वृद्धप्रत्ययान्तात् प्रत्ययौ विधीयेतामिति प्रश्नः । औपगविर्जालिम इति उपगोर्वृद्धापत्यमौपगवः, तस्य युवापत्यमित्यर्थेऽदन्तत्वादिनि । 35 औपगविरिति भवति, असति स्त्रीग्रहणे इहापि कणौ
स्यातामिति भावः । क्षेप इति किमिति । अर्थविशेषो निमित्तत्वेन नाश्रयणीय इति प्रश्नः । गार्गेया माणवक
इति । गार्ग्य युवापत्यमित्यर्थे इयन्तत्वाद् एयणि गर्गे शक्यार्थेनानुपपत्तिहेतुका शक्यसंबन्धरूपा लक्षणा भवति । 75 इति रूपं विशुद्धे माणवके भवति । अत्र न क्षेपविवक्षा । तथा च लक्षणार्थे शक्यार्थेन सम्वन्ध आवश्यक इति चेत्
"Aho Shrutgyanam"
म०