Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 135

MARRIAN
R ArvinAmr.
PN-
[पा० २. सू० ३०. ] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः १२३
w wwwwwwwwwwwwwcom तानसर्सव्या इति । ये प्रयोगा लिन्नन्सरवेन समूहाथै | विग्रहेषु पुरुषशब्दात् एयत्प्रत्ययो भवतीति सूत्रार्थः प्रयुज्यमानाः स्युस्तेषां प्रकृतयः खलादिषु विशेया इति | पर्यत्रसितः। पुरुषशब्दशह लेाके प्रसिद्धावयविविशेषवाचको भावः ॥६॥२॥२७॥
गृह्यते, न तु सांख्यदर्शनप्रसिद्ध आरमवाचकः, सस्योदासी- 40 ग्राम-जन-बन्धु-गज-सहायात् त ॥६॥२८॥ |
नत्वस्याविकारित्वस्य च तैः प्रतिज्ञानात्, 'न प्रकृतिर्न
विकृतिः पुरुषः' इति सांख्यकारिकोक्तेः। उदाहरति-पुरुषोण पभ्यः समूहे तर भवति । प्रामाणां समूहः ग्रामता । जनता । बन्धुता।
कृतः पौरुणेयो ग्रन्थ इत्यादिना ॥६।२।२९।। गजता। सहायता । लकारः खीत्वार्थः ॥२८॥
विकारे ॥६॥३०॥ शलम न्यासानुसन्धानम्-ग्राम ! स्पष्टम्
षष्ठयन्ताद विकारे यथाविहितं प्रत्यया 45 ॥६॥२॥२८॥ .
भवन्ति । द्रव्यस्यावस्थान्तरं विकारः । 10 पुरुषाव कृत-हित-ध-विकारे चैया ॥६।२।२९॥ अश्मना विकारः आश्मनः, आश्मः ।
पतषशब्यात कते हिते वधे विकारे चका- 'वाश्मनो विकारे'[७.४.६३.] इत्यस्यस्वरादिरात् समूहे च एया प्रत्ययो भवति । कृतादौ लोपः। भस्मनोभास्मनः । मृत्तिकायाः मार्तिकः। यथाभिधानं विभक्तियोगः । पुरुषेण कृतः अर्धस्य आधः । हलस्य हालः । सीरस्य सैरः। 50
पौरुषेयो ग्रन्थः । पुरुषाय हितं पौरुषेयमाहतं | चेदीनां चैदः । वृजीनां वार्जः । धिगतानां 15 शासनम् । पुरुषस्य वधः पौरुषेयो वधः । गतः । रणां राङ्गवः । तस्येदम्' [६.३.१५९.] पुरुषस्य विकारः पौरुषेयो विकारः । पुरुषाणां | इत्येवाणादिसिद्धावर्धादिषु विकारे अणपवादयम् ||२९||
| बाधनार्थ वचनम् ॥३०॥ श.म.न्यासानुसन्धानम्-पुरुषात०। चकारेण श. म. न्यासानुसन्धानम्-विकारे । अधि- 55 पूर्वानुसतस्य समूहार्थस्य समुच्चयः । तथा च पूर्वसूत्रार्थमाह- | कारसूत्रमिदम् । “षष्ठयाः समूहे" [६.२.९.] इत्यतः 20 कृते हिते इत्यादिना। तथा चार्थपञ्चके पुरुषशब्दादयं
पश्या इति समर्थविभक्तिरनुसते । विधिसूत्रत्वमप्यस्य प्रत्ययः । ननु “षष्ठयाः समूहे" [६.२.९.] इत्यतः षष्ठी,
शास्त्रकारानुमतम् , तथा च सूत्रार्थमाह-षष्ठश्चन्तादसमर्थविभक्तिरधिकृता । तत: पष्ठयन्तादेव पुरुषशब्दादेष्वर्थेषु |विकारे इत्यादिना। यथाविहितमिति। याभ्यः प्रकृतिभ्यो प्रत्ययः स्यात् । न चैषामर्थानां सर्वेषां षष्ठयन्तेन सामर्थ्य
विशिष्य ये विहितास्ताभ्यः त एव भवन्ति, अनुक्तप्रत्ययासम्भवति । कृतशब्दे हि कर्मणि क्तः। तत्र च कर्तरि कर्मणि
भ्यश्च प्रकृतिभ्यः सामान्येनाधिकृतोऽण् भवतीति भावः । 25 वा षष्ठयसंभवात् कथं कृतेऽर्थे षष्ठयन्तात् प्रत्ययो विधास्यत
तथा च प्राग्जितीयेभ्यर्थेषु याभ्यः प्रकृतिभ्यः पूर्वमेव इति चेदत्राह-कृतादौ यथाभिधानं विभक्ति
प्रत्यया उक्ताः, विकाराथें वाऽग्रेऽस्मिन्नेव प्रकरणे विशिष्य योग इति।
विहितास्ता वर्जयित्वाऽन्याभ्योऽनेन "प्रागजितादण्" [६. यथाभिधानमित्यस्याभिधानमनतिक्रम्येत्यर्थः शास्त्रेण | १.१३.J इत्यधिकृतोऽणेव भवतीति, कलिशब्दादग्नियस्य शब्दस्य प्रयोगे या विभक्तिरमिहिंता योग्यताबलात् स्व | शब्दाच "कल्यग्नेरेयण" ६.१.१७.J इति, उत्सादेः 20 तेन सह प्रयोज्यत्यर्थः। अथवा यथाऽर्थस्याभिधानं युज्येत "उत्सादेरम्” ६.१.१८.] इति स्त्री-पुसाभ्यां "प्राग्वतः
तथव तद्योगे विभक्तिरायितब्येत्यर्थः । उक्तं च पाणिनीये । स्त्रीपुंसात्" [६.१.२५.J इति न-स्नी , इत्येवंरूपेण महाभाष्ये-यां काश्चिद् विभक्तिमाश्रिस्य बुद्धिरुपजायते सा | प्रत्ययविभागो विशेयः। तथा च कलेरिकारः कालेयः, सा आश्रयितव्येति । " स्थानिवदादेशोऽनलविधौ"पा. अग्नेबिकारः आग्नेयः, उत्सस्य विकार: औत्सः, स्त्रियाः ना
सू० १.२.५६.1 इति सूत्रे। तथा च कृतशब्दयोगे पंसो वा विकारः स्त्रंणः, पोस्न इत्येवरूपाणि विजेयानि । 35 कर्तरि तृतीयायाः हितशब्दयोगे चतुर्थ्याश्चाभिधानाद् यथा- विकारशब्दार्थ ग्राहयति-द्रव्यस्यावस्थान्तरं विकारः
यथमिमा विभक्तयो योज्या इति । पुरुषेण कृतम् , पुरुषाय | इति । द्रव्यस्य गुण-क्रियायोगिनः पदार्थस्य अन्याऽवस्थाहितम् , पुरुषस्य वधो विकारः, पुरुषाणां समूह भेत्येवरूपेण ऽवस्थान्तरं आकारादिपरिवृत्तिविकारशब्दवाच्येत्यर्थः। " तस्य
"Aho Shrutgyanam"