Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 237

[ पा० ४ ० ३६. ]
तीति । चौराणामरीणां वा भयत्रायं प्रयोगो विशेषणत्वेनेष्टः
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
२७३
तथास्थितेः प्रसिद्धत्वादु | द्विगुणादिगृहीता नान्यायकारी भवति, शास्त्रानुमतत्वेन ||६|४ | ३३॥ तस्य न्यायविरुद्धत्वाभावात् । अत उक्तमपन्यायकारीति । तादृशस्थले द्विगुणादिग्रहणं न्यायविरुद्धमन्यायो 40 मास्तु, अपकृष्टये न्यायस्त्वस्त्येव दत्तादधिकग्रहणस्य प्रशस्तत्वाभावात् । अत एव चान्यैः पाणिनीयादिभिः “प्रयच्छति गम्” [४.४.३०.] इति सूत्रयद्धिर्द्विगुणार्थ प्रयच्छत एव त्वमुक्तम् । तस्यायमाशयः य आदावेव द्विगुणप्रत्यर्पणं स्वीकारयित्वैव प्रयच्छति स एव गई इति । 45 स्वमते च द्विगुणाद्यर्थं दातुर्द्विगुणादिग्रहीतुच गर्ह्यत्वमित्युभयमर्थादेव लभ्यते इत्यपरमनुकूमित्यलं प्रसङ्गागतप्रपञ्चनेति ॥६/४/३४!
कुसीदादिकट् ||६|४|३५||
अर्गृहति ग || ६ |४ |३४|| ०प्र०-तमिति द्वितीयान्ताद् वृद्धिशब्द5 वर्जिताद् गृहणत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । योऽसौ गृहणाति स चेदन्यायेन ग्रहणाद गर्यो निन्द्यो भवति । द्विगुणं गृह्णाति द्वैगुणिकः । गुणिकः । वृधुष वृद्धि गृह्णाति वार्धुषिकः । अल्पं दस्खा प्रभूतं गृणन्नपन्यायकारी निन्द्यते । 10 अबृद्धेरिति किम् ? वृद्धिं गृह्णातीति वाक्यमेव । गर्ने इति किम् ? दत्तं गृह्णाति ||३४||
श०म० न्यासानुसन्धानम्-अवृद्धेः । तिमिति संबध्यते, यतीति शत्रन्तस्य सप्तम्यन्तम् तच पूर्ववत्क्रिययेव (आख्यातेनैव) निर्दिश्यते वृत्तौ विग्रहवाक्ये च । 15 गर्ध इति प्रत्ययान्तस्य प्रत्ययार्थभूतस्य कर्तुर्वा विशेषणं तदाह-योऽसौ गृह्णाति स चेदन्यायेन ग्रहणादू गर्यो भवति इति । पाणिनीये च द्विगुणार्थं दातुरेव
त०प्र०-तमिति द्वितीयान्तात् कुसीदशब्दाद 50 ग गृहणत्यर्थे इकट्प्रत्ययो भवति । कुसीदं वृद्धिस्तदर्थं प्रव्यमपि कुसीदम् । तद्गृह्णाति कुसीदिकः । कुसीदिकी। टकारी उत्यर्थः ||३५||
स्वम्, इह च द्विगुणं गृहतः तन्मते तादृशबुद्ध्या दानात् प्रभृत्येव गताप्रतीतिरिह च ग्रहणानन्तरमित्येता20 वानेव विशेषः । तन्मते च द्विगुणार्थे द्विगुणपदस्य लक्ष
णाऽपि समाश्रयणीया भवति, तेन च ते निन्दातिशयप्रतीतिरूपं प्रयोजनमाहुः, स्वमते च - अतिगस्यापि गत्वव्याप्यत्वादेव लाभ इति जघन्यवृत्तिसमाश्रयणं परित्यज्यते । द्विगुणं दत्तापेक्षया द्विरावृत्तं गृह्णाति वैगुणिकः, 25 एवं त्रिगुणं गृह्णाति त्रैगुणिक इति । वृधुषीशब्दस्यापरिचितत्वात् तदर्थबोधनाय वृद्धिमित्युक्तम्, न ततः प्रत्ययः । वृधुषीशब्दश्च प्रयुक्तधनपोषी शब्दस्थाने पृषोदरादित्वात् साधुरिति केचित् । पाणिनीयाश्च वृद्धिशब्दस्यैव वृधुषशब्दमादेशं विदधति, न खवृद्धेरिति सूत्रे पठन्ति । 30 तथा च वृद्धिशब्दस्य न प्रत्ययान्तं रूपमिति समानमेव । वार्धुषिकशब्दविषये नागेशेन विवरणे "योऽस्यवृद्धिदानमङ्गीकृत्य परकीयं धनं गृहीत्वा बहुवृद्धयेऽन्यस्मै प्रयच्छति तत्रायं प्रयोग इति केचिदित्युक्तम् । अत्र निन्दायाः कारणं विवृणोति - अल्पं दखा प्रभूतंगृह्णनपन्न्यायकारी 35 निन्द्यत इति । यः किलाधमर्भः ऋणं गृहीत्वा बहोः कालादनन्तरं प्रत्यर्पयति, ततो द्विगुणग्रहणस्य कचित् त्रिगुणग्रहणस्य च स्मृत्यादावनुमतत्वेन तादृशस्थले ३५ सिद्ध हेमचन्द्र०
श०म० न्यासानुसन्धानम् - कुसी० । कुसीदशब्दस्यार्थमिह ग्राह्यं सूचयति कुसीदं वृद्धिरिति । 55 दत्तस्य द्रव्यस्य कलान्तरं वृद्धिरित्युच्यते तदेव च कुसीदशब्दवाच्यम् । यद्यपि "कुसीदार्थ प्रयोगो वृद्धिजीवने " (अभि० चि० कां० ३, प्रलो० ५४४ ] इत्यभिधानचिन्तामण्यनुसारं वृद्धया जीवने उत्तमर्णव्यवहार एवं कुसीदशब्द इति लभ्यते, परन्तु वृद्धावपि तत्प्रयोगः प्रामाणिक- 60 विधीयते तादर्थ्यात् तत्र कुसीदशब्दस्य निरूढा लक्षणा वा । तत्र पुनर्लक्षणमाह-तदर्थ द्रव्यमपि कुसीदमिति । वृद्धयर्थं दीयमानं द्रव्यमपि कुसीदशब्देनोपचारात् कथ्यते इत्यर्थः । तद् गृह्णातीति । एवं च ऋणग्रहीताऽधमर्ण एवात्र कुसीदिक उच्यते, तस्यापि निन्यत्वमेव । यो 65 न्यायं करोति स इव योऽन्याय सहते तस्यापि निन्य स्वस्यौचित्यात् । पाणिनीयमतेऽपि कुसीदशब्दे एवमेव लक्षणा क्रियते, किन्तु तत्र दातुरेव प्रत्ययार्थतेति कुसीदिकशब्देनोत्तमर्ण एव निन्यत्वेनोच्यते इति भेदः । टकारस्याप्रयोगादाह-टकारो ङयर्थ इति । तेन स्त्रियां 70 टिवान्हीः कुसीदिकीत्युक्तम् ||६|४|३५||
।
दशैकादशादिक ||६|४|३६||
त०प्र०मिति द्वितीयान्ताद् दशैकादश
·
"Aho Shrutgyanam"