Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 259

[ पा० ४ ० ११०. ]
श्री सिद्ध हेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
३०३
अनवकाशत्वादीन पव भवति । तथा च । लोपेऽनादेशे च एकदेशविकृतमनन्यवत् इति न्यायसमासान्तसंनियोगे उच्यमानः 'सर्वांशसंख्याव्य- माश्रित्य ईनः प्रवर्तयितुं शक्यते इत्युच्यते तदा समासान्त- 40 सत्' [ ७.३.११८० ] इत्यनादेशो न भवति । विधेरनित्यत्वादेव न स इति मन्तव्यम् । न च समासान्तसमान्तात् पूर्वेण नित्ये प्राप्ते शेषेभ्योऽप्राप्ते विधेरनित्यत्वकल्पनापेक्षया, नस्यानवकाशत्वमेवैकदेश5 विकल्पः ॥ ११० ॥ विकृतन्यायचलत्वाभयणेन कुतो नाभीयते इति वाच्यम्, चलत्वस्येष्टसिद्ध्यर्थत्वेनात्र च प्रत्यय प्रवृत्तेरेवेष्टाचेन तदभावाय चलत्वाश्रयणस्यायुक्तत्वात् । तदमेक्षया च 45 विकृतमनन्यवत् इत्यस्य लोकतोऽपिं सिद्धावेन तस्यानित्यावे समासान्तविधेरेवानित्यत्वाश्रयणस्य युक्तत्वात् । एकदेश
लक्ष्यानुरोधं विहाय प्रबलतर प्रमाणाभावात् । लक्ष्यस्य च समासान्तविधेरनित्यत्वाश्रयणेनैव सिद्धस्यात् ।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - राध्यथः । राज्यादीनां केवलानां द्विमुत्स्वमसंभवि, संख्यापूर्वस्य तद्धिताथैत्यत्रोक्तस्य समासस्य द्विगुत्वादिति रात्र्याद्यन्ततं द्विगो
रस्य स्वभावतो ब्धमिति न तदन्तविधिप्रतिषेधः शतयः । 10 फिश, "संख्यादेवाहदडचः " [६.४.८०.] इत्यभ प्रकरणे संख्यादेस्तदन्तात् प्रत्ययविधिसाधकम् । चकारेण च पूर्वसूत्रोक्तः समाशब्दोऽप्यनुकृष्यते, तथा च सूत्रार्थमाहरात्रि- अहन-संधरसर इत्येतदन्तावित्यादिना । उदाहरति-वाम्यां रात्रिभ्यां निर्वृत्त इत्यादिना । 15 तद्धितार्थे समासे सति, द्विरात्रिशब्दादीनः । द्वाभ्यामहोभ्यां निर्वृत्तः महीनः, द्वाभ्यां संवत्सराभ्यां समाभ्यामित्यादि विग्रहः । ईनस्य वैकल्पिकत्वेन पक्षे प्रकरणप्राप्त इकणित्याह-पक्ष इकणिति । इकणि विवक्षिते तु तं बाधित्वा परत्वाद् रात्र्यन्तात् “संख्यातक० " [ ७.३.११९.] इत्यत्20 समासान्तः, "अवर्णेवर्यस्य " [ ७.४.६८.] इतीकारल्पे
ad, रात्रिक इति, महरन्तात् "सर्वा शसंख्याव्ययात् ” [७.३.११८.] इत्यटि अनोऽहनादेशे च सतीकणिति यहि इति । वैयहिक इत्यपि रूपं दृश्यते तत् कथमित्याशङ्कायामाह--दूधटिक इति यह25 शब्दात् समाहार-द्विगोरिति । तत्र हि “द्विगोरन्नह्नेोऽट्” [७.३.९९.] इत्यट् केवलं भवति, नाह्नादेश इति द्वयह इत्येव रूपं भवति, न तु द्वयह्नः इति भावः ।
|
द्वाभ्यां संवत्सराभ्यां निर्वृत्त इत्यर्थे चेनाभावपक्षे इकणि, ""मान-संवत्सर ०" [७.४.१९.] इत्युत्तरपदादि 30 स्वरंवृद्धिरादिस्वरवृद्धिं बाधते इति द्विसांवत्सरिक इत्येव रूपम् । समिषः हसीनाभावे समान्तस्य रूपम् द्विरात्रोणो द्वयहीन इत्यनयोः समासान्तप्रत्ययस्याप्रवृत्तिमुपपादयति- राज्यन्तादहरतावेत्यादिना ।
समासान्तानां सप्तमाध्याय तृतीयपादे वक्ष्यमाणत्वाद् 35 यद्यपि परत्वं तथापि समासान्तेऽह्वादेशे च सति रात्र्यन्त
महरन्तत्वं च न स्यादितीनस्य प्रवृत्तिरेव न स्यादित्यनवकाशत्वेन परापेक्षया वलवत्त्वमितीन एव भवति, न तु समासान्त इति भावः । यदि च सत्यपि समासान्ते इवर्ण
न च "संख्या हर्दिवाविभा" [५.१.१०२.] 50 इत्यादिसूत्रे लिपि-लिब्योः पृथगुग्रहणेनास्यानित्यत्वमिति वाच्यम् । मुकुटमतेन लिबेर्धात्वन्तरस्वेन लिबिशब्दस्य शब्दान्तरत्वेनैकग्रहणेन लिपि-लिब्योर्द्वयोर्ग्रहणस्यासम्भवेन तस्यैकदेशविकृतन्यायानित्यत्वज्ञापकत्वासंभवात् । आश्रितं चान्यैरत्र समासान्तविधेरनित्यत्वमेव । समासान्तविधि - 55 बाधनस्य फलान्तरमप्याह तथा च समासान्तसंनियोगे उच्यमान इत्यादि । "सर्वाशसंख्यान्ययात् [७.३.११८.] इत्यनेन हि असंनियोगेनाह्रादेशो विधीयते, अनेन सूत्रेणानवकाशत्वात् समासान्तविधेरनित्यत्वाद् वाऽटि बाधिते संनियोगशिष्टानामन्यतरापाये उभयोरप्य- 60 पायः* इति न्यायेनाह्लादेशोऽपि न भवतीत्यर्थः ।
39
अस्थ सूत्रस्य प्राप्ताप्राप्तविभाषात्वमाह- समान्तात् पूर्वेण नित्ये प्राप्त इत्यादि । "संख्यादेश्वादिच:" [६.४.८०] इत्यनेन संख्यादेस्तदन्तात् प्रत्ययविधानस्य शिष्टत्वेन द्विसमीन इत्यादौ "समाया 65 ईनः " [ ६,४.१०९.] इत्यनेनैव सिद्धिरिति तदंशे प्राप्तविभाषात्वमन्यांशे केनापि प्रत्ययस्याप्राप्तत्वादप्राप्तविभाषात्वमिति तात्पर्यम् । तथा चात्र भावाभावयोरुभयोविधानमिति फलति । यदंशे प्राप्तं तत्र पक्षेsभावमात्रं विधीयते भावस्य सिद्धत्वात् । यत्र चाप्राप्तं तदंशे भाव- 70 मात्र पक्षे विधीयतेऽभावस्य स्वतः सिद्धत्वात् तस्यानुवादमात्रम् । एतच्च सर्वविकल्पस्थले विशेयं, न केवलं विभाषापदप्रयोगे एवेति प्रकृते वाशब्देन विकल्पविधानेऽपि लगति । वेत्यनेन हि पाक्षिकी प्रवृतिरिति लभ्यते । तत्र यत् सिद्धमेव तत्र प्रवृत्तेरनुवादमात्रत्वं पक्षेऽप्रवृत्तेरेव विवे- 75 । यत्रम् | यदंशे चाप्राप्तं तत्र स्वीयां पाक्षिक प्रवृत्तिमेव
"Aho Shrutgyanam"