Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 251

पा० ४ ० ९०. ] रवि - द्वौ पन्थानौ यातीति । अत्र कृते " ऋक्पूः पथ्यपोऽत् " [ ७.३.७६ ] इति समा'सान्तेऽति कृते तत इटि अवलोपे सति पथिक इति भवति । एत५५ वेकारोवारणमित्याह- कटमकृत्या 5 इकवचनमित्यादि । समासान्ताश्च प्रत्ययाः सप्तमाध्याय - तृतीयपादविहिता इति अस्मादिकटः पराः इति तम्प्रवृत्त्युत्तरमेवेकट् प्रवर्तते । एवं च कृष्टि कृते पथकू इत्येव स्थान पथिक इति भावः ||६|४१८८।।
श्री सिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
२९५
तद्धितार्थे समासे | निवृत्त्यर्थं नित्यग्रहणं स्यात् । एतदप्यप्रयोजनं वाक्यस्यापि शिष्टेः प्रयुक्तत्त्वत् । न च नित्यग्रहणं पन्थादेशरूपविकारेण संबध्यते - पन्थादेशो नित्यं णप्रत्ययविषये एव भवति, 40 न तु तेन वाक्यं करणीयम् इति, अन्यथा सर्वविषयं पन्यशब्दस्य साधुत्वं स्यात् प्रत्ययवधानं स्वन्यः चीयमानं विज्ञायेतेति वाच्यम्, सन्नियोग शिष्टानामन्यतरापाये उभयोरप्यपाय इति न्यायात् । अयमर्थः - विशेषप्रयोगसिद्धये ययोरेकस्मिन् विषये विधिस्तयोस्तद्विषयादन्यत्रकस्या- 45 प्रयोगे परोऽपि न प्रयुज्यते इति णाभावे पन्थादेशस्य प्रयोगाप्राप्तेः इति न तदर्थमपि नित्यग्रहणमिति फलाभावात् प्रत्याख्येयमेव तदिति । यदि च नित्यमित्यस्य यौनःपुन्यर्थित्वं मन्यते, इग्यते च तादृशार्थ एवं पान्थ इत्यस्य प्रयोगः, यो हि पुनः पुनः पन्थानं गच्छति स 50 पान्थ इति, तदा नित्यग्रहणमस्तु इति वृत्तिकारादीनां हृदयं तच भाष्यविरुद्धमिति भाष्य- द दीपद्यते निरूपितं नागेशेनेति ॥
नित्यं णः पन्थच ||६|४१८९||
त० प्र० -- नित्यमिति प्रत्ययार्थविशेषणम् । पथिनशब्दाद् द्वितीयान्तान्नित्यं यात्यार्थे णः प्रत्ययो भवति, पथिनशब्दस्य च पन्थादेशः । पन्थानं नित्यं याति पान्थः पान्था श्री । द्वौ पन्थानौ नित्यं याति वैपन्थः पन्था श्री । 15 नित्यमिति किम् ? पथिकः ॥८९॥
10
।
श०म० न्यासानुसन्धानम् नित्यं ० । सन्निधानाद् नित्यमित्यस्य प्रत्ययेन सह संबन्यमाशङक्य तस्यानिष्टत्वेन प्रत्ययार्थे सह संबन्धमाह - नित्यमिति प्रत्ययार्थविशेषणमिति । नित्यमिति यदुच्यते तत् 20 प्रत्ययार्थस्य यात. यस्य पूर्वतः प्राप्तस्य विशेषणं व्यावर्तकं तथा च नित्यं यातीति प्रत्ययार्थः संजातः । अत्रायमभिसन्धिः, प्रत्ययविधिविशेषणत्वे, पन्थानं यातीत्यर्थे 'पान्थ' इत्येव रूपं नित्यं स्यात्, न तु पूर्वसूत्रसिद्धं पथिक इति रूपम्, ततश्च पूर्वसूत्रस्य वैयर्थं स्यात्, 25 तच नोचितम्, स्वस्यैव सूत्रस्य सूत्रान्तरेण वैयर्थ्यापादनस्याचार्यशैलीविरुद्धत्वात् ।
पन्थानं नित्यं यातीति । नित्यमित्यस्य प्रतिदिनमित्यर्थः, न तु सर्वकालावच्छेदेनेति तथाऽर्थस्यासंभवात् । 55 खियामापू पान्धा खीति । संख्यादेस्तदन्तविधेराह - धौ पन्थानौ गच्छतीति । तदितार्थ समासे, समासान्तेऽति सत्यपि पन्यादेशः स्यादेव एकदेशविकृतस्यानन्यत्वात् । नित्यमिति कि.मिति १ प्रयार्थं नित्यमिति विशेषणमव्यावर्तकमिति पृच्छार्थः । पथिक इति । कदाचिद् ग्रात्यर्थे 60 इकलेव भवति, न णसन्नियोगवान् पन्थादेशः । नित्यमित्यस्याभावे चार्य विषयविभागो न स्यात् नित्यमिति सत्वे नित्थं याति पान्थ इति प्रयोगोऽन्यत्र पथिक इति ।
।
अथ पूर्वसूत्रारम्भसामर्थ्यात् तदपि रूपं स्यादेवेति चेत् तर्हि नित्यमित्यस्यैव वैयर्थमिति सर्वसामजस्याय व्यवहितेनापि प्रत्ययाधनेव संबन्धो न तु सन्निहितेन प्रत्यये30 नेति । "पन्थो ण नित्यम्” [पा. सू. ५.१.७६ ] इति सूत्रे महाभाष्ये तु नित्यग्रहणं प्रत्याख्यातम् । तत्र कैटेनेत्थमुक्तम्, नित्यग्रहणं प्रत्ययान्तरनिवृत्यर्थं तावदिह न भवति । पूर्वोक्तः कन् (स्वमते इकटू) प्रत्ययश्व विधानसामर्थ्यात् स्यादेव अन्यस्य च प्राप्तिरेव नेति 35 प्रत्ययार्थविशेषणमपि न, पन्थानं नित्यं गच्छतीति यद्यप्यर्थः संभवति, तथापि नात्रैवार्थे पान्यशब्दस्य प्रयोग इष्यते, कदाचिद् गच्छत्यपि तस्य प्रयोगात् ।
बाक्य
यद्यपि कोशेषु पान्थ-पकियो: पर्यायतयैव पाठो दृश्यते, "तथाहि - अध्यनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः, पान्थः पथिकः" 65 इत्यपि [ इत्यमरः, २.८.१७.] तथापि शास्त्रव्यवस्थया द्वयोरपि विषयविभागः आवश्यक एव । यथा अध्वानमदंगामी इत्यर्थे " अध्यान येनौ " [ ७.१.१०३.] इति सूत्रेणाध्वन्यः' अध्वनीन इति साध्येते, परमुक्त्तकोशानुसारम् अध्वगोऽपि तत्पर्याय एवेति न तेन शास्त्रस्य वयर्थम्, 70 कोशस्य सामान्यार्थमादाय प्रवृत्तः, शास्त्रेण तु सूक्ष्मोऽर्थभेदोऽपि प्रतिपादनीय एवेत्यलमतिविस्तरेणेति || ६|४|८९|| शकूत्तर- कान्ताराज-वारि-स्थल- जङ्गलादेस्तेनाहृते च || ६ |४| ९०
त० प्र० शङ्कु उत्तर कान्तार अज 75
"Aho Shrutgyanam"