Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 255

[ पा० ४ सू० १००. ]
श्रीसिद्धम चन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
विहितस्य प्रत्ययस्य विधिमतिदिशति, प्रत्ययस्य लुर् तु न कालवाचकाद् मवायें विशिष्य विधीयते इति तस्य करणेनातिदेष्टुमशक्यत्वेन न स भवतीति । "संख्या5 बार्हदच: " [६.४.८०.] इत्युकष दाह-इयोमस योरित्यादि । संख्यादेस्तदन्तात् कालवाच्यन्तादपि प्रत्ययो भक्तीति ||६|४|१८||
प्रत्यय विधायकमिदं सूत्रम्, विशेषतो भवायें कालवाचकाद् | करणताया असंभावितत्वेन कालवाचकस्यैव तस्येह ग्रहणमिति न तरसाहचर्येण निव्यशब्दस्येह कालात्यमाश्रयितुं शक्यते, 40 अन्यार्थकस्याप्यस्य दानाधिकरणतायोग्यत्वात्, ततश्च कालमात्रवाचकत्वाभावान्न सप्तम्या अभाव इति सप्तम्यन्तादपि नित्यशब्दात् प्रत्ययो भविष्यति, न निर्दिष्टसमर्थविभक्ति। बाधकस्यावश्यकतेत्यपरमनुकूलम् । उदाहरणं तन्मतानुकूलमाह - नित्ये विषुवति० इत्यादि । "समरात्रिंदिवे काले 45 विषुवद्विषुत्रं च तत् । " इत्यमरकोशेन समरात्रिंदिवः तुलामेषसंक्रान्तेः संनिहितः कालो विषुवदित्युच्यते । सांप्रतिकगणनायाः पूर्वमकरन्द गणनातो भेदेन तुला मेष संक्रान्ति दिवस न्यूनाधिकः समय एवेति ज्योतिर्विदां समयः । तस्य 50 एव न समरात्रिदिवः समयो भवति, किन्तु कियद्भिस्त्रीनित्यश्व हेतुमाह - एडुभिश्चराचरैर्मुहूर्ते रमाक्रम्यमाण इति । तथा च चराचरैर्मुहूतैरैनाक्रम्यमाणत्वेनैकरूप्यादेव तस्य निष्यत्वमित्यर्थः । तथा चात्र नित्ये विषुवति दानासमर्थविभक्तिः सम्भवतीति भावः । एतच्च पाणिनीयानाम 55 देव्यपिकत्वस्याविवक्षितत्वात् द्वितीयाया अमाप्त सप्तम्यपि are free freeमण प्रवेशन तीर्थ संग्राम | स्वादिना । गणे पठिता एव न व्युष्टादयोऽपि स्वधिका प्यनुमतम् । गणपाठमुपदिशति व्युष्ट- नित्य-निष्कमणेसंघात अग्निपद पीलुमूल प्रवास उपवास इति । अपीति बोवयितुमाह-बहुवचनादाकृतिगणोऽयमिति । 20 व्युष्टादिः । बहुवचनादाकृतिगणो ऽयम् ||१९|| | व्युष्यदिविति बहुवचननिर्देशात् पठितातिरिक्ता अप्येतदा
कृतयः शब्दा भत्र गणे परिगणनीया इति ज्ञायत इत्यर्थः 60 २६/४/९९॥
न्युष्टादिष्वण् ||६|४|१९||
त० प्र० - व्युष्टादिभ्यो निर्देशादेव सप्त10 म्यन्तेभ्यो देये कार्ये चार्थेऽण प्रत्ययो भवति । व्युष्टे देकं कार्ये वा बेयुष्टम् । नैस्यम् । व्युष्टसाहचर्यान्नित्यशब्दः कालवांची गृह्यते ततः सप्तम्यपत्रादेन 'कालाध्वनोर्व्याप्तौ' [२.२.४२. इत्यनेन द्वितीयाविधानात् नित्यं देयं कार्य 15 वेति द्वितीयान्तादेव प्रत्ययः । अन्ये तु सप्तम्यन्तादपच्छन्ति । नित्ये विबुवति षड्भि | चराचरैर्मुहूर्तेरनाकम्यमाणे देयं कार्य वा नैत्यम् ।
श० म० न्यासानुसन्धानम्-व्युष्टाः । सप्तम्या निर्देशः समर्थविभक्त्युपस्थापक इति सप्तम्यन्तानां व्युष्टादीनां प्रकृतित्वमित्य । हव्युष्टादिभ्यो निर्देशादेवेस्यादि । व्युष्टं प्रभातकालः तत्र देयं कार्यं वेत्यर्थेऽणि 25 आदिस्वरवृद्धपवादे ऐति वैयुष्यमिति । दह गणे नित्यशब्दोऽपि पठ्यते स चानेकार्थ इति किमर्थकस्येह ग्रहणमिति निर्णयति व्युष्टसाहचर्यादित्यादि । व्युष्टशब्दः प्रभातवाचीति कालवाचकत्वं तस्येति तत्सहचरितो नित्यशब्दोऽपि तादृशः कालवाच्येव ग्राह्मो न त्वाकाशादि30 वाचीत्यर्थः । ततः किमित्याह ततः सप्तम्यपवादेनेति । व्याप्ती सत्यां कालवाचकात् सप्तमी न भवति, किन्तु "कालाध्वनोर्व्याप्तौ” [२.२.४२.] इति द्वितीयैवेदि, सप्तम्यन्तात् प्रत्ययविधानेऽपि नित्यशब्दात् सप्तम्या असम्भवात् तस्माद् द्वितीयान्तादेव प्रत्ययो गणे पाठसामर्थ्या35 दिति भावः ।
।
अत्र मतान्तरमपीत्याह-अभ्ये स्थिति । तेषामत्रमाशयः व्युष्टशब्दस्य न केवलं कालवाचकत्वमपि तु कालातीतद्रव्यादिवाचकत्वमपि तत्र कालातीतद्रव्यादेर्दानाधि
यथाकथाचाणः ||६|४|१००||
'प्र० - 'यथाकथाच 'शब्दोऽव्ययसमुदायोऽनादरेणेत्यर्थे वर्तते तस्माद् देये कार्ये बार्थे णः प्रत्ययो भवति । यथाकथाच दीयते 65 यथाकथाचम् | याथाकथाचा दक्षिणा ॥ १०० ॥
ह०
श० म० न्यासानुसन्धानम् - यथा० । 'यथाकथाच' शब्दस्यापरिचितार्थत्वादाह - 'यथा कथाच ' शब्दोऽव्यय समुदाय इति । यः प्रकारो येन वा प्रकारेणेत्यर्थे यथाशब्दः, “प्रकारे था” [ ७.२.१०२. ] इति था 70 प्रत्ययान्तोऽव्ययम् । एवम् 'अवाधकान्यपि निपातनानि भवन्ति' इत्याश्रये किम्शब्दादपि प्रकारे थाप्रत्यये 'कथा' इति अव्ययमेव, चकारश्च समुच्चयार्थकोऽव्ययमित्येतेषामव्ययानां समुदायोऽयमव्यवस्थितप्र कारपरत्वादनादरेणेत्यर्थे पर्यवस्यति । तस्यादुतेऽर्थे णे- याथाकथाचमिति सामान्ये नपुंसकम्-दक्षिणायामनादरेण दीयमानायां स्त्रीत्वमिति
75
"Aho Shrutgyanam"