Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 239

[ पा० ४ ० ४१.]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
२७५
5
श० म० न्यासानुसन्धानम् - पर० । तमिति । माथेोत्तरपद-पदव्याक्रन्दाद् धावति ||६|४|४०|| संबध्यते । गच्छतीति शन्तस्य सप्तम्याम् । दारशब्दो नित्यबहुवचनान्तः पुंल्लिङ्ग इति तथैत्र विग्रहमाह-परदारान गच्छतीति । तेन बहुत्वविवचायामेव प्रत्यय इति न भ्रमितव्यम् । एवं गुरुदारान् गच्छतीत्यादिर्विग्रहः सभर्तृका विद्यमानभर्तृका । भ्रातुर्जाया भ्रातृजाया तां गच्छति । अत्र षष्ठीसमासे सति "ऋतां विद्यायोनिसंबन्वे” [३.२.३७.] इति षष्ठ्या अलुर् स्यात् इत्याहुः तन्न चारु, तस्य सूत्रस्य पूर्वोत्तरपदार्थयोर्विद्याकृते योनि10 कृते च परस्परसम्बन्ध एवं प्रवृत्तेः । अत्र च भ्रातुजयया संबन्धो न विद्यतो न वा योनिकृतः । योनिर्हि उत्पत्तिः सा च जन्मार्थिका । न चेतयोरुत्पत्यैष सम्ब वोsपि तु पश्चान्मन्त्रादिना संपादितः- आरोपितः संबन्ध इति तत्सूत्राप्राप्तेः । अतः भ्रातरि जायेति सप्तमी समा15 सस्य भ्रातुः सकाशाद् वा जायेतिक्लिष्टकल्पनया पञ्चमीसमासादेश्व कल्पनमनावश्यकमिति प्रतिभाति । योनिसम्बन्धाभावे सत्येव तस्या जायात्वं भवति, अन्यथा तया सह विवाहस्यैवानौचित्यादित्यादि विभावनीयं सूरिभिः । परदारादिगणस्यापठितत्वेन कथं तदवगम इत्याशङ्कायामाह - परदारादयः 20 प्रयोगगम्याः इति । प्रयोगदर्शनेनैव शब्दस्य तद्गणा -
तर्गत करनीयमिति भावः । अत एव परदारादेरित्यनुक्त्तवा परदारादिभ्य इति बहुवचनेन निर्देश इति हृदयम् ॥ ६|४|३८||
प्रतिपथार्दिकच ||६|४|३९||
25
त०प्र० - प्रतिपथशब्दाद् द्वितीयान्ताद् गच्छत्यर्थे इकः प्रत्ययो भवति । चकाराट् यथाप्राप्त इकण् । पन्थानं पन्थानं प्रति पथोऽभिमुखमिति था प्रतिपथम् । तद् गच्छति प्रतिपथिकः प्रातिपथिको वा ||३९||
30
श० म० न्यासानुसन्धानम् प्रति । तमिति गच्छतीति च संबध्यते । सूत्रे चकारः प्रकरणप्राप्तस्येकणोऽपि संग्रहार्थ इत्याह- चकाराद् यथाप्राप्त इक‍ इति । प्रतिपथ मित्यव्ययीभाव एवेहापिं तथा च तद्विग्रहमाह-पन्थानं पन्थानं प्रतीति पथोऽभिमुखमिति 35 वेति । पूर्वत्र प्रतेर्वीप्साद्योतकत्वमुत्तरत्राभिमुख्यद्योतकल्यम् ।
तदूगक छतीत्यर्थे इके प्रतिपथिकः इकणि च आदिस्वरवृद्धिः प्रातिपथिक इति । स्त्रियां तु प्रतिपथिका, प्रातिपथिकीति || ६ |४१३९ ॥
त०प्र०-तमिति वर्तते । माथ उत्तरपदं 40 यस्य तस्मान्नाम्नः पदवी शब्दादाक्रन्दशब्दाच्च द्वितीयान्ताद् धावत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । दण्डमार्थ धावति दाण्डमाथिकः । माथशब्दः पथिपर्याय: । दण्ड इव माथो दण्डमाथः ऋजुमार्ग उच्यते । पदवीं धावति पादविकः । आक- 45 दिति यत्र स देश आकन्दः कन्यते इति वा आक्रन्दः आतयिनं शरणमुच्यते । आक्रन्दं धावति आकन्दिकः । उत्तरपदग्रहणादू बहुप्रत्ययपूर्वान्न भवति । बहुमार्थ धावति ||४०||
|
श०म० न्यासानुसन्धानम् - माथो० | तमिति 50 वर्तते इति । द्वितीयैव समर्थविभक्तिः । धावतीति शत्रन्तात् सप्तमी । माथोत्तरपदं च पदवीं च आक्रन्दश्चेति समाहारद्वन्द्वात् पञ्चमी । तथा चार्थमाह-माथ उत्तरपदं यस्येति । माथशब्दार्थमाह- माथशब्दः पथिपर्यायः इति । मध्यते गन्तृभिरिति कर्मणि वञ् । दण्ड, इव माथ 55 इति वृत्त्यर्थवर्णनम् । विग्रहवाक्यं तु दण्डाकारो- माथः इति मध्यमपदलोपी समासः । दण्ड इव माथ इति विग्रहे तु. उपमेयस्व माथस्यैव पूर्वप्रयोगः स्यादिति माथदण्ड ि रूपं स्यात् । भावार्थमाह-ऋजुमार्ग उच्यते इति । सरलो मार्गो दण्डमाथपदेनोच्यत इत्यर्थः । आकन्दशब्दार्थ ग्राहयति- 60 आक्रन्दन्ति यत्रेति । यत्र गस्या स्वदुःखनिवेदनाय जना रुदन्ति तत्स्थानमाक्रन्द इत्यर्थः । तदेव स्पष्टयति-आर्तायनं शरणमुच्यते । आर्तेः परित्राणार्थमीयते- प्राप्यतें इति आर्तायनं, शरणं रक्षणस्थानमाक्रन्द उच्यते इत्यर्थः । माथान्त इत्यनुक्त्वा मायोत्तरपदेति गौरवाश्रयणस्य फलमाह- 65 उत्तरपदग्रहणादू बहुप्रत्ययपूर्वान्नेति । एतम्बः "अर्थपदपदोत्तरपद ० " [६.४.३७.] इति सूत्रेऽपि स्पष्टीकृतम्, तद्वदिहाप्यवगन्तव्यम् || ६ |४ |४०||
पात्यनुपदात् ||६|४|४१ ॥
त०प्र० - पश्चातीति प्रकृतिविशेषणम् । पञ्चा- 70 दर्थः पश्चात् । पश्चादर्थे वर्तमानादनुपदशब्दाद् द्वितीयान्ताद् धावत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । पदस्य पश्चादनुपदम्, अनुपदं धावति आनुपदिकः । प्रत्यासत्या धावतीत्यर्थः । पञ्चातीति किम् ? अनुपदं धावति । अत्र 'दैर्येऽनुः' 75
I
"Aho Shrutgyanam"