Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 179

श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
पा० २ ० १३३. ]
भाष्यकृतोऽयमेवार्थोऽभिप्रेतः । भार्यायां तु भवार्थयोगस्यासंभवादुक्त एव प्रकारो मनोरमः । नन्वेवं वचनाभावे कुमार्याभत्र व्याध्यादिरपि कौमारः स्यात्, सत्यभिधाने इष्टापत्तेः । सत्यपि हि सूत्रे रोगादिषु कौमारशब्दस्य प्रयोगो 5 न स्यादित्यत्र कः प्रतिभूरनभिधानाश्रयणं विना । एवं
सूत्रसत्त्वेऽप्यतिप्रसङ्गस्यानभिधानेनेव वारणीयतया, सूत्रा
पि तदाश्रयणाच दोषावहम् । ननु कौमारस्य स्त्रीत्यर्थे धत्रयोगे प्रत्ययेन कुत इदं विज्ञायेत १ अर्वपतिदेव याऽऽसीत् सेवानेन शब्देनोच्यते यदि काचिदपराऽपि पूर्व, 10 पत्यन्तरपरिणीता तदीया स्त्री स्यात् कुतो न प्रतीयेतेति चेन्न, प्रत्यासत्तेः । या हि तस्य प्रत्युः कौमारशब्दव्यपदेश
क्रुञ्चेन दृष्टं साम क्रौञ्चम् । मृगीयुणा मार्गीयवम् । एवं मायूरम् । तैत्तिरम् । वासिष्ठम् । निबन्धनं सव प्रत्यासन्नेति तां विहायान्यस्याः प्रतीतिर्न । वैश्वामित्रम् । कालेयम् । आग्नेयम् । एवंनामानि सामानि ॥१३३||
|
स्वात्, सूत्रसत्वेऽपि भवार्थमादायातिप्रसक्तिवारणार्थं प्रत्यासत्तिद्वारा तस्यामेव प्रयोगो यथा स्यादित्येतदर्थ सूत्रस्य 15 सामर्थ्यकथनं तु तवाप्यावश्यकमेवेति सैव प्रत्यासत्तिर्ममापि शरणमिति न कोऽप्यावयोः फले भेदः । केवलं सूत्रारम्भगौरवान्नवा तिरिच्यते । तदास्तां प्रसक्तानुप्रसक्तवर्णनपञ्चेनेत्यलम् ||६|२|१३१॥
20
पाण्डुकम्बलादिन् ॥६२॥१३२॥ पाण्डुकम्बलशब्दात् तृतीयान्ताच्छन्ने रथे बाये इनप्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । पाण्डुकम्बलेन छन्नः पाण्डुकम्बली रथः ॥१३२॥
१६७
पाण्डुकम्बली' इत्युक्तम् । तट्टीकायां च श्वेत कम्बलसंवीतरथस्य नामेत्येवोक्तम् । अस्य च रूपस्य मत्वर्थीयेन 40 प्रत्ययेन सिद्धावपि छन्ने रथे वाच्ये विहितोऽण् मत्वर्थीयेन बाधेतेति बायकत्राधनार्थं वचनमिदमिति || ६ |२| १३२ ॥
दृष्टे साम्नि नाम्नि ॥६२॥१३३॥
दृष्ट इति प्रत्ययार्थस्तस्य साम्नीति विशेषणम् । तेनेति तृतीयान्ताद् दृष्टं सामेत्यस्मिन् 45 अर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति ।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - दृष्टे० | सूत्रार्थबोधाय पदार्थसंवन्धं बोधयितुमाह-दृष्ट इति प्रत्ययार्थ इत्यादि । दृष्टमित्येतस्मिन्नर्थे प्रत्ययः यद् दृष्टं तत् साम चेत्, प्रत्ययान्तं च तस्यैव साम्नो नाम चेदित्येवं संबन्ध इति भावः । उदाहरति-कुश्चन वृष्टं सामेति । कुचो 55 नाम ऋषिः कश्चित् यन्निवासात् पर्वतविशेषः क्रौञ्च इति प्रसिद्धः । तेन दृष्ट प्रथमतः साक्षात् कृतं साम कौश्चम् । एवं मृगीयुर्नाम ऋषिः, तेन दृष्ट मार्गीयवमित्यादि । यद्यपि साम्नो वेदस्यानादिश्वमिति केन तित्पूर्व दृष्टमिति नाख्यातुं शक्यते तथापि सांप्रतिकप्रसिद्धिमनुरुध्येवं व्यवहार 60 इति विज्ञेयम् । अत्र सर्वत्राणू । कालेयम्, आग्नेयमिस्थनयोः " कल्यग्नेरेयश्” [ ६.१.१७.] इति सूत्रेण प्रागूजितीयेऽर्थे विहित एयण् । कलिना दृष्टम्, अग्निना दृष्टमिति विग्रहः ।
50
"
|
श० म० न्यासानुसन्धानम् - पाण्डुः । मत्वर्थीयेनेनासिद्धे सूत्रवैयर्थ्यमाशङ्कयाह- अणोऽपवाद इति । विशेषविहितस्वात् सामान्यविहितस्याणो बाधकमिदं सूत्रमित्यर्थः । पाण्डुः श्वेतः कम्बलः पाण्डुकम्बलः, तेन परिच्छन्ने र विशिष्यायं प्रत्ययविधिरित्येतद्विषयेऽण् न अत्रायं ग्रन्थान्तरदृष्ये विशेषः-मीमांसायां व्याकरणा- 65 भवतीति । पाण्डुकम्बलशब्दो राजा स्तर गकम्बलवाचक धिकरणे भट्टैः कलिदृष्टत्वेन ' कालेय 'शब्दप्रयोगमधिकृत्य इति काशिका, वै० सिद्धान्तकौमुदी भट्टोजिदीश्चितश्च । कथितम् - "यदकालयत्त कालेयस्य कालेयत्वम्" इत्यर्थवादशब्दकौस्तुभे च पाण्डुकम्बलो गजास्तरणमिति पाठो दृश्यते, परश्रुतिविरोधादप्रमाणभूतेयं व्याकरणस्मृतिरिति । व्याकरणेन पत्रापि 'रा' इत्यतदक्षरं 'ग' इत्येवंरूपेण केनचिद् दृष्टं हि कलिदृष्टत्वेन तस्य साम्नो नाम कालेयमित्युच्यते, लिखितं वेति लेखकप्रमाद एत्रानुमीयते न धन्यथा श्रुतिश्च कालितत्वेन तत्सामकालेयमित्याह । श्रुतिस्मृति- 70 एकस्यैव (दीक्षितस्य) प्रन्थकृतो ग्रन्यमेदेन विपरीतलेखन | विशेवे हि प्रमाणं परमं श्रुतिरिति मनूतया श्रुत्यपेक्षया संभवति । 'स्यात् पाण्डुकम्बलः श्वेतप्रावरण- ग्रावभेदयोः ' | व्याकरणे स्मृतेरप्रामाण्यमिति । एवं पार्थसारथिमिश्रैरपि इति मेदिनीकोशेन, यद्यपि तादृशार्थो न लभ्यते, तथापि काशिकासंवादेन स्वलेखने च तादृशार्थस्य ( राजास्तरणकम्बल विशेषार्थकस्य) अपि पाण्डुकम्बलशब्दस्य सत्त्वमनुमीयत एव | अमरकोशे तु 'पाण्डुकम्बलसंवीतः स्यन्दनः
"Aho Shrutgyanam"
शास्त्र दीपिकायां व्याकरणी यैतद्विषयसूत्रस्थाप्रामाण्यमाक्षिप्तम्: परमेतन विचारसहम्, यतो यत् साम कालितम्, तदेव कलिना दृष्टमपि चेत् कोऽत्र विरोधः ? येन व्याकरण- 75 स्मृतेरप्रामाण्यमाक्षिप्येत । उभयथापि कालेयत्वं तस्यास्तु ।