Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 223

पा० ३ ० २१६.
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
सेर्निवासादस्य ||६|३|२१३॥
त॰ प्र॰—सैरिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे currents Heart Heति, यत् तत् प्रथमान्तं निवासयेत् स भवति । निवसन्त्यस्मिन्निति 5 निवासो देश उच्यते । खुनो निवासोऽस्य स्रौघ्रः । माथुरः । नादेयः । राष्ट्रियः ॥११३॥
।
।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - सेनिवासा० । सेरिति समर्थविभक्तिनिर्देशः वचनं स्वविवक्षितम् इति प्रथमान्तादित्यर्थः । सेरिति प्रत्ययः, तस्माच्च तदन्तविधिना 10 प्रथमान्तान्निवासयाचिन इत्यर्थः, तमर्थ स्फोरयन् आहयत् तत् प्रथमान्तं निवासोत् स भवति इति वसस्यत्रेति वासः इति यासपदोपादानेऽपि सिद्धे उपसर्गविशिष्टस्य ग्रहणेऽर्थविशेषविवक्षां सूचयति - निवसम्स्यमिनिति निवासी देश इति । नैकस्य कस्यचिद् 15 वासस्थानमिह निबासत्वेन विवक्षितं तथा सति ग्रहादिपदादपि प्रत्ययः स्याद् अपि तु बहूनां निवासभूतो देशोऽत्र निवासपदेन प्रायः इति भावः । सुम्नो नाम देशविशेषः
स निवासो ऽस्येत्यादिविग्रहे पूर्ववद् यथाप्राप्तप्रत्ययाः शेयाः ।
|
|
श० म० म्यासानुसन्धानम् - आभि० । सूत्रार्थ वर्णयितुं पूर्वसूत्रसंवन्धमाह सेर्निवासादस्येति वर्तते इति । पूर्वसूत्रं सर्वमिहानुवर्तत इति भावः । 40 तथा च तत्रत्यनिवासादिति पदस्यैव विशेषणम्, आभिजनादिति पदम् । तदर्थमेत्र निर्वक्ति अभिजनः पूर्वबान्धवा इति । अभिजायते एभ्यः इति व्युत्पत्त्या - भिजन शब्देन पूर्वना उच्यन्ते । तेषामयमिति तत्संबन्धनिरूपितोऽयं निवासः अभिजनो निवास इत्यर्थः । पूर्वेण 45 च सांप्रतिकस्वनिवासात् प्रत्ययो विधीयतेऽनेन च पूर्वधान्धवनिवासादित्यनयोर्भेदः । उभयोरर्थयोः पार्थक्येन प्रत्ययविधानार्थमुत्तरत्र चास्यैव संबन्धार्थ पृथग्योगकरणम् । पाणिनीये त्वभिजनशब्दस्यैव पूर्वजनिवासपरत्वमाश्रितम् । तदुक्तम् "अभिजनश्च" [पा०सू०४.३.९०.] इतिसुको महाभाष्ये, निवासो नाम संप्रत्युष्यते, अभिजनो नाम यत्र पूर्वैरुषितमिति । अभिजनशब्दस्य पूर्वबान्धवार्यत्वप्रसिद्धेर्देशवाचकत्वं कथमित्याशङ्कय 'निवाससाहचर्याभिजनो देशो गृह्यते न नु पूर्ववान्धवाः' इत्युक्तं कंटेन तत्रैव । पूर्ववत् प्रत्ययाः यथास्वं विधेयाः ||६|| 55
|
३।२१४॥
नव अस्येति कुद्योगे षष्ठी सा च कर्तरि तथा 20 च सुन्नाधिकरणकवासकतेत्यर्थः । ईदृशार्थस्य च भवार्थविहितप्रत्ययेनापि कथनसंभवात् किमनेन पृथगर्थस्य च निर्देशपूर्वकं प्रत्ययविधानेनेति चेन, वासस्य चेतनमात्रकर्तृकतया प्रसिद्धत्वेन भवार्थवैलक्षण्यात् । अयमाशयःयद्यपि भवार्थप्रत्ययेनापि तत्र ससैवार्थः उच्यते, निवासे25 नापि स एवार्थः तथापि तत्र सत्यं चेतनाचेतनसाधारणम्, तदधिकरण कनिवासकर्तृत्वं च चेतनमात्रधर्म इति तयोर्भेदः स्पष्ट इति । नन्वेवं 'वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि इति माघप्रयोगः | 'वासेन सम्यकूक्षमयोश्च तस्मिन् ' इति श्रीहर्षप्रयोगश्रासंगतः स्थात् । पूर्वत्र प्रेम्णः, परत्र 30 च पृथिव्याः क्षान्तेश्व वासकर्तृत्वकथनादिति चेत्, सत्यम्, अचेतनेष्वपि चेतनव्यवहारारोपादिति गृहाण ||६/३/२१३||
अभिजनात् ||६|३|२१४॥ा
० प्र०- सेनिवासादस्पेति वर्तते । अभिजमः, पूर्वबान्धवाः तेषामयमाभिजनः । सेः प्रथ35 मान्तादाभिजनान्निवासादस्येति षष्ठयर्थे यथा विहितं प्रत्ययो भवति । सुप्नोऽस्याभिजनो नि बासः स्रौघ्रः । माथुरः । नादेयः । राष्ट्रियः ॥ २१४॥
२५९
शण्डिकायैः ||६|३|२१५॥
त० प्र०-शण्डिक इत्येवमादिभ्यः प्रथमान्तेभ्य आभिजननिवासवाचिभ्योऽस्येत्यस्मिन न्नर्थे ण्यः प्रत्ययो भवति । अणाद्यपवादः । 60 शण्डिक अभिजनो निवासोऽस्य शाण्डिक्यः । कौचवार्यः ।
1
afuse कुचवार सर्वसेन सर्वकेश श शक शट रक वरण शङ्कर बोध इति शण्डिकादिः || २१५ ||
50
65
श० म० न्यासानुसन्धानम् - शण्डि० । पूर्वानुसतं सर्वे शण्डिकादेरित्यस्य विशेषणम् । तदाहशण्डिक इत्येवमादिभ्यः प्रथमान्तेभ्य इत्यादि । शण्डिकादयः तच्द्दे रारूढाः शब्दाः ||६/३/२१५॥
सिन्वादेर ||६|३|२१६॥
१० प्र० - सिन्ध्यादिभ्यः प्रथमान्तेभ्य आभिजननिवासवाचिभ्येाऽस्येत्यस्मिन्नर्थे ऽम् प्रत्यया भवति । सिन्धुराभिजनो निवासोऽस्य सैन्धवः वार्णवः ।
"Aho Shrutgyanam"
70