Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 198

२२६
कलिकाललशीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
[ पा० ३. सू० १३७.
|
दैत्यविशेषवाचकात् पातालवाचकाद् वाऽनेन ञ्य इत्यत्रार्थे भवः पारिमुख्यः । पारिहनव्यः । पार्योष्ठः । मतभेदोऽस्ति । अत्रत्यः पञ्चजनशब्दो न द्विगुः पञ्चभिर्जन्यते । परिमुखादेरिति किम् ? औपकूलम् । औपइति व्युत्पत्तेः । पञ्चसु जनेषु भव इति विग्रहे त्वसंज्ञायां मूलम् । औपशाखम् । औपकुम्भम् । औपखलम् | 40 तद्धितार्थे द्विगुः । द्विगुरसंज्ञामेवेति तु न युक्तम्, संख्या- आनुकुम्भम् | आनुकूलम् । आनुखलम् ! अध्य5 वाचकस्य तद्धितार्थादन्यत्र संज्ञायामेव तत्पुरुषसमास- यीभावादिति किम् ? परिग्लानी मुखाय परिविधानात् । तद्धितार्थे चेदसंज्ञायामेवेति तु युक्तम् । एवं मुखः तत्र भवो पारिमुखः । च द्विगोर्विहितस्याणो लुबेव भवति । भवार्थ एवायं प्रत्ययः । भवार्थादन्यत्र तु यथाप्राप्तमेव प्रत्ययो भविष्यतीस्याह-भवादन्यत्र गम्भीर इत्यादि । पाञ्चजन इत्य10 त्रापि अणेव द्विगुल्वाभावेन तस्य न लुम् | यदि पञ्चसु
जनेषु भव इति विगृह्य तद्धितार्थे द्विगुर्विधीयते तदा ततो विह्नितस्याणो लुबेवेत्याह-द्विगौ त्वणो लुपीति । बाहीक इत्यत्र "बहिषष्टीकणू च" [६.१.१६.] इति टीकणू || दैव इत्यत्र "देवाद् यञ् च" [६.१.२१.] इत्यञ् । 15 भवेऽपि बावीक इत्येक इति, तथाहि - "गम्भी
|
राज्य:" [पा० सू० ४.३.५८. ] इति सूत्रे पञ्चजनादुपसंख्यानमित्येव वार्तिकं पाणिनीये दृश्यते । तथा च देवबहि:शब्दाभ्यां भवार्थेऽपि पूर्वदेव रूपमिति लभ्यते, तत्र देवशब्दस्य देव्य- देवेति रूपद्वयं भवार्थे तदन्यार्थे च तन्मते 20 यथा भवति, तथा भवार्थेऽपि बहिः शब्दस्य बाह्यः, वाहीक इति रूपे स्यातामिति तदाशयः । टीकणो बाधकस्य प्रत्ययस्याविधानात् । किन्तु "अन्तः पूर्वपदाञ् " [पा० सू० ४.३.६० . ] इति सूत्रे महाभाष्ये " चाह्यो दैव्यः पाञ्चजन्योऽथ गम्भीराज्ञ इष्यते" इति बदता पतञ्जलिना 25 "गम्भीराञ्यः " [ पा० सू० ४.३.५८.] इति सूत्रे बहिर्दे वपञ्चजनादुपसंख्यानमिति वार्तिकस्य सूचितत्वेन । केवलं पञ्चजनादुपसंख्यानमिति वार्तिकलेखनं दीक्षितादीनामयुक्तमेव । एवं च दीक्षितानुसारिणाममरकोशटीकाकृतां मानुदीक्षितादीनामभ्यत्रार्थे प्रमाद एवेत्यवधेयम् ! 30 अलं प्रसङ्गागत परम्प्रपञ्चेनेति ||६|३ | १३५||
परिमुख परिहनु पर्योष्ठ पर्यलखल परिरथ परिसिर परिसीर उपसीर अनुसीर उप- 45 स्थूण उपस्थूल उपकलाप उपकपाल अनुपथ अनुगङ्ग अनुतिल अनुसीत (अनुशीत) अनमाष अनुयष अनुग्रुप अनुवंश अनुपद इति परिमुखादिः । अनुवंशाद दिगादित्वाद् योऽपि । अनुवंश्यः ॥१३६॥
50
श० म० न्यासानुसन्धानम् - परि० । अणोंऽपवाद इति । औत्सर्गिकस्येति शेषः । अत्र ये परिपूर्वा अव्ययीभावास्तेषु परिवर्जनार्थश्चेत् तदैव "पर्यायां बज्यें" [२.२.७१.] पञ्चमी स्यात्, “पर्यपाङ बहिरच् पञ्चम्या" ।३.१.३२. ] इति सूत्रेण पञ्चम्यन्तेन सहैव 55 समासविधानात् चाव्ययीभावसमासोऽपि भवेत् । यदि व परितः सर्वतो मुखमिति रूपेण विग्रहो विधीयते तदा कथमव्ययीभावः समास इत्याशङ्कायामाह - अत एव यचनादव्ययीभाव इति । अत्र परिमुखादीनामुक्तार्थत्वस्येष्टत्वेन तत्राव्ययीभावसमास्याप्राप्तावपि अव्ययीभावादिति 60 सूत्रोक्तेरेषु स समासो निपात्यते इति भावः !
अथ वर्जनार्थ एवेह परिरिति मन्यते तदा न वचनसामार्थ्याश्रयणमिति तदनुसारमेव विग्रहवाकथमाहमुखात् परीति । परिहनु भवः पारिहनव्य इत्यादिरूपेण विग्रहः । परिमुखादौ परितानां सर्वेषामव्ययीभावत्या - 65 व्यभिचारादव्ययीभावादिति विशेषणं व्यर्थमित्याशयेन शङ्कते - अव्ययीभावादिति किमिति । प्रत्युदाहरणे विगृह्योत्तरयति-परिग्लानी मुखायेति, तथा च " प्रात्यव-परिनिरादयः " [३.१.४७.] इति तृतीयान्तेन तत्पुरुषसमासो न वव्ययीभाव इति नेह भवति त्र्यप्रत्ययो- 70 त्यतिरपि त्वणेवेति भावः ||६|३११३६॥
परिमुखादेरव्ययीभावात् ||६|३|१३६||
त०प्र०- परिमुख इत्येवमादिभ्यो ऽव्ययीभावेभ्यस्तत्र भवे ञ्यः प्रत्ययो भवति । अणोउपवादः । परितः सर्वतो मुखं परिमुखम् । 35 अत एव वचनादव्ययीभावः वर्जनार्थी वा
अन्तः पूर्वादिकम् ||६|३|१३७||
त० प्र० - अन्तःशब्दपूर्वपदावव्ययीभावात् परिः । मुखात् परि परिमुखम्, 'पर्यपा०' | तत्र भवे इकण प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । [३.१.३२.] इत्यादिनाऽव्ययीभावः । परिमुखे | अगारस्यान्तः अन्तरगारम, आन्तरगरिकः । 75
"Aho Shrutgyanam"