Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 154

कलिकालसर्वशमीहेमचन्द्रवरिभगवत्प्रणीते पा० २. सू० ७०.] शासनमप्यारम्भणीयमेवेति । तथा चाणानां निवासो देशः । च कृत तलपेत्याह-प्रत्ययाभावालयपि न वक्तव्येति । 40 अनाः इत्यादयः प्रयोगा उपपद्यन्ते । तदुपपत्तिमेव संक्षिप्य । ननु प्रत्ययाभावेऽर्थशानं कथं भविष्यतीत्यत आहतन्मतानुसारमाह-इत्यादिषु प्रत्ययमुत्पायेत्यादि स्पष्टम्। | अङ्गवरणादीनां च क्षत्रिय-वृक्षादिवज्जनपदतदेतन्मतं निरस्थति तदयुक्तमिति । अयुक्तस्वमेवोक्पादयति
नगरादौ स्वत एव वृतिर्न प्रत्यययोगादिति । 5 अत्र हि प्रकृतिमात्रमेवेत्यादिना । अयमाशयः नहि
अयमाशयः-यथा एते शब्दाः क्षत्रियादीनन् स्वत एव व्याकरणेन शन्दा उत्पाद्यन्ते, उत्पाद्य चार्येषु नियुज्यन्ते ।
कथयन्ति, न तदधे शास्त्रव्यापारस्यावश्यकता, तथा जन- . अपितु पूर्वप्रयुक्ता एवं शम्दा बालानां व्युत्पत्तये साधु- पदनगरादीनप्यर्थान् स्वभावत एवं कथयिष्यन्तीत्युपपादितं स्वेनान्वाख्यायन्ते । अन्वाख्याय चार्यो बोध्यते तेषाम् ।
पुरस्तादेव । नापूर्वाः शब्दा उत्पाद्यन्ते, न वाऽर्वोऽर्थः काप्यते । 10 तथा च प्रत्ययान्तं यदि देशनाम स्यात् तर्हि तत्र प्रत्यय
ननु भवतु तेषां स्वत एव तादृशार्थप्रत्यायनशक्तिः विधानमुपयुक्तं भवेत् । न चेह प्रत्ययान्तं देशनाम,
परन्तु जनपदनगरादिवाचकवे विशेष्यानुसारमेव लिङ्गवचनादि प्रत्ययस्याश्रवणात् । तथा च प्रत्ययरहिता एवैते तत्तद्देश
स्यात्, न स्वप्रकृत्यनुसारमिति तदर्थ तु शास्त्रब्यापार 50 विशेषेषु प्रथिताः इत्यकामेनापि स्वीकर्तव्यमेव । एवं च
आवश्यक इति चेदत्राह-लिङ्गसंख्योपादानं च स्वगत.
मेवेति । ततश्च तेषु तेषु शब्देषु स्वभावतो यलिङ्गं वचनं वा यदि क्षत्रियविशेषादिबाचकस्वप्रसिद्धये न शास्त्रव्यापाराव15 श्यकता तहि देशविशेषनामवसिद्धयेऽपि न शास्त्रव्यापारा
तिष्ठति तदेव शास्त्रेणानुशिष्यते इति मन्तव्यम् । तच्चात्र
स्वत एव ज्ञातं भविष्यतीति नावश्यकं तदनुशासनम् । न वश्यकतेत्यपि स्वीकार्यम् ।।
चैवं शास्त्रवैयर्यप्रसङ्गः, व्युत्पादकत्वाच्छास्त्रस्य प्रकृति- 55 नन्वस्तु नाम साधारणतो देशविशेषप्रतीतिस्तत्तच्छन्दैः
प्रत्ययादिव्युत्पादनद्वारा पदार्थबोधनायव व्याकरणशास्त्रं स्वभावत एव । परं तु तत्तरक्षत्रियादिनिवासत्वेन,
प्रवृत्तमिति । लिङ्गादिबोधनं च कोशादिभिरपि भविष्यति तत्तनदीदेशविशेषाद्यदूरभवत्वेन च विवक्षायां प्रत्यय
एवेति तत्राप्यस्य शास्त्रस्य व्यापारणमनुचितमिति तात्पर्यम् । 20 उत्पादनीय एव । विना प्रत्ययोत्पत्ति तादशावगमासंभवात् । सति च प्रत्यये तच्छ्यणापत्तिविशेष्यनिम्नलिङ्ग
पाणिनीये तन्नो तु पूर्वाचार्यानुसारमङ्गादिभ्यो निवा
सादुरभवयोरर्थयोर्विहितस्य प्रत्ययस्य लुर , लुपि सति 60 वचनताsपत्तिश्च स्यादिति प्रत्ययस्य लु प्रकृतिबालिग वचनताऽपि चानुशास्येवेति चेदत्राह-तस्य निवास
प्रकृतिवल्लिङ्गवचनता चेत्येतत् सर्व सूत्रत्रयेण विधाय,
सूगैरेव सूत्रत्रयं प्रख्यातं पूर्वोक्तयुक्तिभिः । प्राचीनाचार्यइत्यादिविषक्षायां तु वाफ्यमेवेति । तुशब्दोऽचिं
मतपोषकास्तु तन्मतमित्थमुपपादयन्ति-एभ्यो निवासादरभ25 द्योतयति । तद्वीजं तु तादृशविवक्षाया अभाव एव । न हि सांप्रतं ते ते क्षत्रियोदयस्तत्र तत्र निवसन्तीति कृस्वा कैश्चन ते
| वाद्यर्थविचक्षायां प्रत्यय उत्पद्यते नवेति लक्षणेकचक्षुष्कर्दुज्ञेयम्,
इति करणलभ्यव्यवहारानुपतितत्वज्ञानमपि तैरशक्यमिति न्याय- 65 ते शन्दाः प्रयुज्यन्ते । पूर्व तादृशविवक्षया प्रयोगसत्त्वे तु
सिद्धस्यापि प्रत्ययानुत्पादादेः शास्त्रणानुशासनं नानुचितमितितादृशार्थेषु तेषां शब्दाना रूढत्वमेवेति । स्वीकृत्य न
नव्याः १६/२२६९ तदर्थ प्रत्ययविधानाद्यावश्यकम् । यदि च तादृश विवश्वासत्त्वे 30 आग्रहस्तर्हि तस्यामवस्थायां वाक्यमेव प्रयोक्ष्यते इति
तदत्रास्ति ।६।।७०॥ स्वीकुरु । यतः केवलमनादिशन्देभ्यस्तादृशाः प्रतीयन्त एवेत्यत्र मानाभावः । ननु तादृशार्थविवक्षायां प्रत्ययप्राप्ती
तदिति प्रथमान्तादोति सप्तम्यर्थे यथासत्यां केवलं भवत्कथनेन तदनुत्पत्तिर्न स्यात्, नहि कस्यचन | विहितं प्रत्ययो भवति । यत्तत् प्रथमान्तं 70 वादिनो मतं प्रमाणरवेन कुत्रचित् स्वीक्रियते इति चेन्न, तच्चेदस्तीति भवति देशे नाम्नि प्रत्ययान्त इतिशब्दोपादानात । अत एव सो इति शब्द उपात्तः चेत् देशस्य नाम भवति । अत्रापीतिकरणो तेन च प्रत्ययान्तरूपस्य देशविशेषनामत्वेन व्यवहारसत्त्वे विवक्षार्थोऽनुवर्तत एव । तेन प्रसिद्धे नाम्नि एव प्रत्ययो भवतीति लभ्यत इति पूर्वमुक्तमेव । नहि | भूमादौ चार्थे भवति । अत एव चोभयप्राप्ती अङ्गादिनिवासादिकारणेन तेषां देशानां तत्तन्नामानि व्यव- परोऽपि मत्वर्थीयोऽनेन बाध्यते।
75 हतानि । ततश्च न प्रत्ययस्य प्राप्तिरिति । प्रत्ययानुत्पत्तौ । उदुम्बरा अस्मिन् देशे सन्ति औदुम्बरं
"Aho Shrutgyanam"