Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 173

श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
| पा० २. सू० १२२. |
यायसविधिकः । साधकः । अधर्मावेरिति किम् ? वैयः । धार्मवियः । क्षात्र विद्यः । saest frer त्रिविया तां वेत्यवीते वा वैषियः । अत्र त्रिविधशब्दस्य कर्मस्यै ग्रहणम्, न द्विगोः । तत्र लुधि सत्यमणिकणाविशेषाभावात् । त्रिविधः । सांसर्गविद्यः । आङ्गविधः || १२१||
5
१६१
श०
यज्ञायज्ञीयात् परेण यानि गीयन्ते न च तेषु वर्तमानात् प्रत्यय इष्यतेत किं हि तद्व्याख्याने औक्थिक्ये उपचारेण वर्तमानात् । उक्थमधीते 40 औक्थिकः । औक्थिक्यमधीते इत्यर्थः । औक्थिक्यशदात् तु प्रत्ययो न भवत्यनभिधानात् । तस्मादपीच्छन्त्ये के 1 औक्थिक्यमधीते औक्थिकः । ataायितिकेति लोकायतशब्दादिकण गकाराकारस्य चेकारी निपात्यते । 45 लोकायतं वेत्यधीते वा लौकायितिकः । लौकायतिका इति तु न्यायादिपाठात सिद्धम् ॥१२२॥ न्यासानुसन्धानम् - याज्ञिकौ० । निपातनपरं सूत्रम् । अन्यथा यज्ञादिशब्दानां न्यायादौ पाठकरणादेव सिद्धेः । तत्र कुत्र किं नित्यमित्याह - 50 याज्ञिके यज्ञशब्दाद याज्ञिकयशब्दाच्चैकणिति । यज्ञं वेद याज्ञिकः, तस्य भावः कर्म वा याज्ञिक्यम् । तद्वेदाधीते वेत्यर्थे इफाणे इकयशब्दलेापो निपात्यत इति भावः । उक्यशब्दविषये शास्त्ररहस्यमाह-उक्थशब्दः aa: 55 केषुचिदेव सामसु रूठ इति । उच्चत इत्युक्थम, कर्मणि औणादिकः थक्प्रत्ययः । स चोक्यशब्दः केषुचित् सामसु । तदूव्याख्यानभूतो ग्रन्थोऽपि उपचारेणोक्थशब्देनोच्यते । तत्राव विशेषो यत् ' यशायशीय'नाम्नः साम्नः परते यानि उक्थानि गीयन्ते तत्प्रतिपादकान् उक्थशब्दादयं प्रत्ययो नेष्यतेऽपि तु तदतिरिक्तसामपरात् 60 उक्थशब्दात्, तद्वयाख्याने औक्थिक्ये वा उपचारेण प्रत्ययो भवति । (लक्षणया) प्रयुज्यमानादुक्थशब्दात् विग्रहः उक्थशब्देनैव । तदर्थस्तु औक्थिकयपर इत्याहउक्थमधीते औक्थिकः, औक्थिक्यमधीते इत्यर्थ इति ।
श० म० न्यासानुसन्धानम्-अधर्म० । अत्रापि पर्युदास एवेति तदनुसारमर्थमाह-धर्म-क्षत्र इत्येतच्छब्द 10 वर्जितादिति । वायसविधिक इति । वायविद्यां काकसंतादिलक्षणविद्यामधीते वेद वेति विग्रहः । सर्वविद्यामधीते वेदवेत्यर्थे सार्वविद्यिक इति । पर्युदासाश्रयणफलं पृच्छति अंधर्मादेरिति किमिति । केवलविद्याशब्दादिकण मा भूदित्येतत्प्रत्युदाहरणेन सूचयति वैध इति । विद्यामधीते 15 वेद वेति विग्रहेऽण् । नन्वेवं विद्यान्तादित्येवोच्यतामत माह - धार्मविद्य इत्यादि । धर्मादिशब्दात् परत्वे इष्टोऽपिषेति भावः । त्रिपूर्वक विद्याशब्दे दिया समाससंभवः कर्मचाररूपेण प्रथमं स्याविद्या त्रिविद्या इति सम्पाद्य ततोऽध्ययनार्थे वेदनार्थे वा विग्रहः । अथवा ॥ तिस्रो विद्या अधीते इति विग्रहे तद्धितार्थे समासे द्विगुः इति च । तत्र द्विगोः कर्मधारयाद् वा प्रत्ययो निषिध्यत । इति संशये आह- अत्र त्रिविधाशब्दस्य कर्मधारuttra arrfan ! तत्र हेतुमाह-तत्र लुपि सत्यामणिकणोविशेषाभावादिति । द्विगोः प्रत्ययविधाने “द्विगोरनपत्ये " [ ६.१.२४ ] इति लुषि सत्यां कस्यापि प्रत्ययस्य श्रवणाभावाद् रूपे विशेषो नेति तस्य पर्युदासो व्यर्थ एवेति भावः द्विगो रूपमाह - त्रिविध इति । तिम्रो विद्या अधीते वेद वेति विग्रहः । एवं संसर्गविद्याम्, अङ्ग विद्यां च अधीते वेद वेति विग्रहयोः सांस र्गविद्यः, आङ्गविध इत्यणेवेति तदर्थ धर्मादिपर्युदास आवश्यक इति || ६ | २|१२१|| याज्ञिकौक्थिक-लौकायितिकम् ||६|२|१२२|| याज्ञिकादयः शब्दा वेस्यधीते वेत्यर्थे इकण. प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । याज्ञिकेति यज्ञशब्दाद् याज्ञिक्यशब्दाचेकण इक्यलोपश्च निपात्यते ।
यज्ञं याज्ञिक्यं वा वेत्यधीते या याज्ञिकः । औक्थिकेति उक्थशब्दः केषुचिदेव सामसु रूढः । २१ सिट हेमचन्द्र ०
경
नन्वेवमक्थिक्यशब्दादेव प्रत्ययो भवतु, इक्य- 65 शब्दलोपश्वाश्रीयतामित्येव कुतो न मन्यते इति चेत् तत्राहऔक्थिक्यशब्दात् तु प्रत्ययो न भवत्यनभिधानादिति । तस्मात् प्रत्ययो न कुत्राप्यभिधीयते इति भावः । मतान्तरमाह - तस्मादपीच्छन्त्ये के इति, औक्थिक्यशब्दादपि प्रत्ययं विधायेक्यशब्द लोपमिच्छन्ति केचिदिति 70 भावः । तृतीये यन्निपातनीयं तदाह-लोकायतशब्दादिकणिति लोके आयतं ते लौकिकव्यवहारमानं प्रमाणयन्ति इति लोकायताश्चार्वाकाः । उपचारस्तन्मतप्रतिपादनपरं शास्त्रमपि लोकायतम् । तस्मादधीते वेत्ति वेत्यनयोरर्थयोः -
प्रत्ययः, यकाराकारस्य चेकारो निपात्यते । तन्त्रान्तरे तु 75
"Aho Shrutgyanam"